Article by Frank Ferrandino from Kitchen Gardener issue 27
Link provided by: Megan Rynne, Client & Community Engagement Coordinator, Love&Carrots
Circa 1893, The US supreme court, while admitting that botanically speaking, a tomato is a fruit, affirmed that in legal terms, for the purposes of the Tariff Act, it is a vegetable.
Introduction
Wherever you are from, it is probable that you eat tomatoes in one form or another. Tomatoes originated in South America but are now found all over the world. Without tomatoes we would have no cheese and tomato pizza; no ketchup; no baked beans on toast; no lasagne or spaghetti Bolognese; no tomato soup; no BLTs; no mozzarella, tomato, and basil salad; no tomato gazpacho; no tuna nicoise; no salsa; and no tomatoes with our fried breakfast--or any of the other hundreds of dishes that use this savoury fruit. (Although often thought of as a vegetable, tomatoes are technically a fruit. They contain the seeds from which new tomatoes plants will grow.)
Wild Tomatoes
Tomatoes are thought to have first grown in western South America, in the region of modern day Peru and Ecuador. Wild species are still found in these areas as well as farther south in Chile and Bolivia. Tomato plants are found in all sorts of environments from the deserts and dry valleys on the Western slopes of the Andes to fog-saturated cloud forests and even above the snowline on the Andean mountains. However, most wild species prefer dry conditions.
Very varied in size, colour, and appearance, most wild tomatoes don’t look anything like those you would buy in a shop. They are usually about a centimetre across, green in colour, and covered with fur. What’s more, their taste can be distinctly bitter and unpleasant. Which of these wild tomatoes (if any) gave rise to the modern tomato is not certain, but it probably developed from the species Solanum pimpinellifolium, which looks and tastes most like the tomatoes we are used to.
Domestication of the Tomato
At one decisive moment in the history of the tomato, someone decided to plant and grow tomatoes rather than picking them in the wild. This was the very first tomato farmer and with that move the future of the tomato was changed forever. When or where this first happened we will never know for sure. Some people have guessed tomatoes were first grown in Peru and Ecuador (around where the tomato originated thousands of years ago). This area was home to many complex civilisations, culminating in the Incas, but no evidence has yet been found that any of them farmed tomatoes. Others have suggested that tomatoes were first cultivated by humans in Mexico--around 4000 miles to the north. Certainly by the 1500s, when Europeans first arrived in Mexico, the native peoples had long been growing tomatoes for food.
Wherever it first happened, when people started farming the tomato it would have looked much like it did in the wild. However, each time they picked their tomatoes they could use the seed from the best ones (e.g. the biggest or the sweetest) to sow more tomato plants. By selecting the best tomatoes to grow, they grew plants with better and better tomatoes. This process of changing a wild plant into one that is good for humans is called domestication and it is how wild tomatoes began to change into the tomatoes we eat today.
Spread of the Tomato
Well before the 1500s the tomato plant had already travelled 4000 km north, from its origin in the Andean region of modern day Peru and Ecuador to Mexico. It may have been that tomato plants were deliberately transported north to Mexico by humans or that after eating tomatoes birds or other animals carried the seeds there in their stomachs .
In 1492, Columbus made his first landfall in the New World. This was to change the future of the tomato, as it led to the Spanish exploration and conquest of the Americas, their discovery of the tomato plant, and the eventual spread of the tomato to all four corners of the earth.
The first tomato plants to be taken to Europe probably came from Mexico, the site of the Aztec capital Tenochtitlan, which was conquered by the Spanish conquistador Cortes in 1519. Here the Spanish discovered the Aztecs eating a domesticated form of the tomato that they referred to as Xitomatl. Bernardino Sahagun, a Franciscan priest who visited Mexico in 1529, wrote that the Aztecs combined tomatoes with chillies and ground squash seeds to make a sauce [or salsa]. Salsa made with tomatoes and chillies is still a popular relish in Mexico and the USA today. To find modern recipes for the tomato, including salsa, click here .
It is likely that tomatoes first arrived in Europe via some Spanish port. However, the first record we have of tomatoes in Europe appears in the 1544 work of an Italian herbalist called Matthioli. The tomato that Matthioli studied was around the size of a fist and a bright yellow colour so he called the tomato “pomi d’ oro”, or “Golden Apple”. The tomato and the name ‘Golden apple’ spread quickly north through Europe. Tomatoes were being cultivated in Germany by 1553, in Holland by 1554, and in France just a few years later, and by 1597 the tomato had crossed the channel and was being grown in England. Tomatoes had also spread rapidly in the other direction and by the beginning of the 1600s the tomato was being cultivated south of the Mediterranean, in Syria, Arabia, Ethiopia, and Egypt. By 1700, Europeans had even taken the tomato as far as China and South and Southeast Asia. The first record of a tomato in North America is from 1710. Thus, from its initial domestication in the Americas, and mainly by the hand of man, the tomato travelled all around the globe in less than 200 years. Since then it has continued to spread and at present the tomato is cultivated from Indonesia to Canada, from Iceland to Cameroon.
Use of the Tomato
The Aztecs grew the tomato for use as food. And, just after its arrival in Europe, in 1544, the Italian herbalist Matthioli noted that it was eaten in Italy, like mushrooms, fried and seasoned with salt and pepper. However, the tomato had to jump two main hurdles before it was widely accepted in Europe as a food.
Firstly, there was a common belief that the tomato was poisonous. This is not as strange as it sounds as the tomato had been identified as belonging to the same family of plants as the infamous, and aptly named, Deadly Nightshade. Also, although they are not found in the ripe fruit, the leaves and stem of tomatoes contain chemical compounds known as alkaloids that are in fact toxic to humans.
Secondly, the tomato's smell and taste seems to have put many people off. One French book on plants, published in 1600, described it like this: “This plant is more pleasant to the sight than either to the taste or smell, because the fruit being eaten, povoketh loathing and vomiting.” Whether the tomatoes available in the 1600s really tasted that bad or whether the European palate just wasn’t used to the taste is difficult to know.
By the 1600s, although it was not commonly eaten people had started to call the tomato ‘love apple’, which inspired, or was inspired by, the tomato's reputation in some quarters as an aphrodisiac, eaten to boost sexual desire. While it is safe to assume that most people did not view tomatoes as an aid to romance, they were still considered a great novelty and it was fashionable in many countries to grow them as ornamental plants – just as we might grow roses today. In fact, the first major use of tomatoes in Europe was not as food, but as a decorative plant for the gardens of the wealthy.
Gradually the tomato began to gain acceptance as food and by the beginning of the 1800s was widely eaten across Europe. It took a little longer (until the 1830s/40s) for it to become popular in North America, but soon the continent was held in the grip of a ‘tomato mania’ and there are reports of whole dinners themed around this humble fruit.
Soon after the tomato had become popular eating, people started to use it for making drinks. These included tomato wine, tomato beer, tomato whiskey, and even tomato champagne! Today we don’t drink much tomato bubbly, but the tomato is still famous for its use in the gruesome sounding cocktail: a ‘Bloody Mary’. (The Bloody Mary is a cocktail made with tomato juice and named after Queen ‘Bloody’ Mary of England who was famous for burning large numbers of Protestants at the stake. For tomato recipes, including this cocktail, click here.)
At various times in its history, both before and after its general acceptance as a food, the tomato was used in medicine. One of its most enthusiastic (if not reliable) fans was the Englishman William Salmon. In 1710 he suggested using tomatoes to treat burns, itching, ulcers, running sores, back pain, headaches, gout, sciatica, and the intriguingly named ‘fits of mother’. Interestingly, tomatoes are regarded today as beneficial for our health, if not in quite the same ways suggested by William Salmon. With our modern understanding of vitamins and compounds such as antioxidants, the tomato has become valued not only as a delicious food but also as a valuable part of a healthy diet.
How the Tomato has Changed
Wild tomatoes are small and often green, hairy, and bitter tasting. Not very appetising and a far cry from the tomatoes we would buy in the shops. But by the time the tomato had reached Europe (in the 1500s) it had already been domesticated by Native Americans. In fact, it seems they had bred tomatoes of all sizes, shapes and colours. The first tomato to be described in Europe was large, ribbed on the outside and yellow in colour. However soon other types of tomatoes appear in the records, including ones that were small and round like our cherry tomatoes.
Tomatoes changed little in the next 200 years. Then, as their popularity as a food increased, they became an important commercial crop. Suddenly it was in the interest of farmers to improve tomato plants. At first farmers concentrated on breeding plants with better yield (how much tomato fruit could be grown on a plant) and appearance. The plants became more productive and tomatoes became rounder, smoother and mostly red in colour. The number of varieties (each suited to different climates and tastes) available increased rapidly in this first burst of tomato breeding. As demand increased, it became clear that tomatoes would sell all year round. This was a problem for countries where tomatoes would only grow in the summer. Attempts were made to breed tomatoes that would produce fruit earlier in the year, but the best solution appeared to be to transport tomatoes from warmer areas where the plants would fruit all year. To do this, the tomatoes had to be made tougher so they could survive transport without damage. This meant breeding tomatoes with thicker skins that are less prone to splitting and breeding firmer tomatoes that are less likely to burst or bruise. Producing tomatoes of a regular size and shape also became important as this allowed efficient packing of the tomatoes for their journey. Increasing firmness has also increased the ease of tomato picking. To aid tomato picking further, plants that produce and ripen all their fruit at the same time and tomatoes that separate easily from their stalks have also been bred. These developments have decreased the cost of picking tomatoes and have paved the way for picking by machines.
One of the other great drivers for tomato breeders is disease prevention. Tomato breeders have pitted their wits against the continuously evolving challenge of disease since the very earliest days and it remains one of their greatest challenges. In modern field plantations or greenhouses containing large numbers of very similar tomato plants, disease can spread extremely rapidly.
The first half of the 20th century saw a dramatic development in the approach to farming. Increased availability and use of pesticides and fertilisers changed the demands of all types of farmers. Plants that could take up and benefit from high levels of fertilisers and resist otherwise very effective pesticides were now needed to make the most of modern farming techniques. By the 1980s, tomatoes had become cheaper than ever and were available to the western world 365 days a year. But there was a growing feeling that consumers and producers alike had lost sight of why the tomato was such a desirable crop: its delicious taste. All the attention on breeding these other desirable attributes into tomatoes meant that the flavour, texture, and nutritional value of tomatoes took a back seat. Since then there has been a growing interest in the quality – taste, flavour and nutritional content - of tomatoes.
To find out more about how EU-SOL, a multi-million Euro research project funded by the European Commission focussed on improving the quality of potatoes and tomatoes, aims to produce tomatoes with better flavour texture and nutritional value, click here.
To learn more about the techniques that plant breeders have used to develop the wild tomato into the varied product available today, click here.
The Greeks eat more tomatoes per person than any other European nation. The average Greek eats 129 Kg (that's about 862 medium-sized tomatoes) of tomatoes each year.
Rooi tamatie, rou
Die woord tamatie kan na die plant (Solanum lycopersicum) verwys, of na die eetbare, gewoonlik pragtige rooi vrug wat dit dra. Die tamatie is oor die wêreld heen versprei gedurende die Spaanse kolonialisering van die Suid-Amerikas, waar dit oorspronklik vandaan kom. Dit word nou baie algemeen verbou, insluitend kweekhuise of plastiektonnels in koeler wêrelddele.
Tamaties word op verskeie maniere verbruik, byvoorbeeld rou, gebraai of gekook as bestanddeel van baie geregte en souse, en ook in drankies. Plantkundig word die tamatie as 'n vrug beskryf, maar vir kookdoeleindes word dit as 'n groentesoort beskou. Dit mag verwarring veroorsaak, soos in 'n hooggeregshofgeding al ondervind is in die VSA.[1]
Die vrug is ryk aan likopeen, wat positiewe gesondheidseienskappe kan bevorder. Die tamatie behoort tot die nagskadu-familie. Die plante groei gewoonlik een tot drie meter (3 tot 10 vt) hoog en beskik oor 'n slap stam wat in die algemeen oor die grond kruip of oor ander plante rank. In sy natuurlike habitat is die tamatie 'n meerjarige plant, maar binnenshuis kan dit as 'n eenjarige gekweek word.
Daar is heelwat natuurlike vyande vir tamaties bv. insekte, en roes, 'n soort swam wat gedy wanneer die tamaties te klam bly.
Die wêreldwye produksie van tamaties (beide vars en verwerk) bereik 161.8 miljoen ton in 2012. 'n Groot aandeel in die verhoogde produksie kan toegeskryf word aan verbeterde produksiemetodes in die lande in Asië, 'n gebied wat meer as 60% van die wêreld se tamaties geproduseer het in 2012.
Limpopo is Suid-Afrika se belangrikste produksiegebied, gevolg deur Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Oos-Kaap. Dit is naas aartappels die gewildste groentegewas in die land.[2]
Volgens FAOSTAT was die topprodusente van tamaties in 2017:[3]
Land Metrieke ton
China 59 514 773 
Indië 20 708 000 
Turkye 12 750 000 
VSA 10 910 990 
Egipte 7 297 108 
Iran 6 177 290 
Italië 6 015 868 
Spanje 5 163 466 
Brasilië 4 243 058 
Meksiko 4 243 058 Wêreldtotaal 182 301 400 Kersietamaties
Roma- of Bangalore-tamaties
Organiese tamaties
Ander kultivars
Die woord tamatie kan na die plant (Solanum lycopersicum) verwys, of na die eetbare, gewoonlik pragtige rooi vrug wat dit dra. Die tamatie is oor die wêreld heen versprei gedurende die Spaanse kolonialisering van die Suid-Amerikas, waar dit oorspronklik vandaan kom. Dit word nou baie algemeen verbou, insluitend kweekhuise of plastiektonnels in koeler wêrelddele.
Tamaties word op verskeie maniere verbruik, byvoorbeeld rou, gebraai of gekook as bestanddeel van baie geregte en souse, en ook in drankies. Plantkundig word die tamatie as 'n vrug beskryf, maar vir kookdoeleindes word dit as 'n groentesoort beskou. Dit mag verwarring veroorsaak, soos in 'n hooggeregshofgeding al ondervind is in die VSA.
Die vrug is ryk aan likopeen, wat positiewe gesondheidseienskappe kan bevorder. Die tamatie behoort tot die nagskadu-familie. Die plante groei gewoonlik een tot drie meter (3 tot 10 vt) hoog en beskik oor 'n slap stam wat in die algemeen oor die grond kruip of oor ander plante rank. In sy natuurlike habitat is die tamatie 'n meerjarige plant, maar binnenshuis kan dit as 'n eenjarige gekweek word.
Daar is heelwat natuurlike vyande vir tamaties bv. insekte, en roes, 'n soort swam wat gedy wanneer die tamaties te klam bly.
El tomate (Solanum lycopersicum (syn. Lycopersicon lycopersicum), anteriormente Lycopersicon esculentum) ye'l frutu de la tomatera, una planta de la familia de les solanácees. Les variedaes antigües son potencialmente perennes, magar que nel cultivu modernu trátenles como plantes añales. Mide davezu ente 1 a 3 m, (la planta), con un tallu delgáu. Les fueyes tienen de 10 a 25 cm de llargo, con márxenes aserraos; tanto'l tallu como les fueyes tan enforma vascularizaes. Les flores tienen de 1 a 2 cm de tamañu, marielles, con cinco lóbulos na corola; xorrecen en piños de 3 a 12 flores xuntes.
El frutu, de 1 a 2 cm de diámetru nes plantes silvestres, y muncho más grande nes variedaes cultivaes, ye una baya mui coloreada, típicamente de tonos que van dende'l marillentu al roxu, darréu de la presencia de pigmentos licopenu y carotenu.
D'acordies col llibru El tomate n'América d'Andrew Smith [1], el tomate orixinóse dablemente nes tierres altes de la costa occidental de Sudamérica.
País Producción
China 20 
Estaos Xuníos d'América 10 
India 8 
Turquía 7 
Exiptu 7 
Italia 6 
España 5 
Brasil 3 
Irán 3 
Méxicu 2 El tomate (Solanum lycopersicum (syn. Lycopersicon lycopersicum), anteriormente Lycopersicon esculentum) ye'l frutu de la tomatera, una planta de la familia de les solanácees. Les variedaes antigües son potencialmente perennes, magar que nel cultivu modernu trátenles como plantes añales. Mide davezu ente 1 a 3 m, (la planta), con un tallu delgáu. Les fueyes tienen de 10 a 25 cm de llargo, con márxenes aserraos; tanto'l tallu como les fueyes tan enforma vascularizaes. Les flores tienen de 1 a 2 cm de tamañu, marielles, con cinco lóbulos na corola; xorrecen en piños de 3 a 12 flores xuntes.
El frutu, de 1 a 2 cm de diámetru nes plantes silvestres, y muncho más grande nes variedaes cultivaes, ye una baya mui coloreada, típicamente de tonos que van dende'l marillentu al roxu, darréu de la presencia de pigmentos licopenu y carotenu.
Pomidor (lat. Solanum lycopersicum; it. pomo d'oro – qızıl alma sözündən) — badımcankimilər fəsiləsinin quşüzümü cinsinə aid bitki növü.
Birillik, yaxud çoxillik (tropiklərdə) ot və ya yarımkollardır. Vətəni Cənubi Amerikadır. Yabanı növləri Peru, Ekvador və Çilidə tapılmışdır. Avropada XVI əsrin ortalarında meydana gəlmişdir. Rusiyada 1780-ci ildən mövcuddur. Pomidor cinsi üç növə bölünür: adi pomidor (Lycopersicon esculentum), Peru pomidoru (L. peruvianum) və tüklü pomidor (L. hirsutum). Adi pomidorun üç yarımnövü, təxminən 2000 sort və forması var. Yarpaqları təklələkvarı bölümlü, çiçəyi sarıdır. Müxtəlif çalarlı qırmızı, çəhrayı, sarı və ağ meyvəsi yastı, yumru, uzunsov-oval, armudvarı və ellipsvarıdır. Diametri 3-dən 10 sm-dək, çəkisi 20–900 q-dək və daha çox olur. Tərkibində 4,5–8,1% quru maddə, o cümlədən 50% həllolan şəkərlər (monozlar), 3,5–8,5% üzvi turşular, natrium, kalium, kalsium, dəmir, fosfor, C, B1, B2, PP vitaminləri, karotin və s. var. Meyvəsi 80–140 günə yetişir. Pomidor istisevən bitkidir, 15 °C-dən aşağı temperaturda bitki, adətən, çiçəkləmir. Quraqlığa nisbətən davamlıdır. Pomidoru bütün torpaqlarda yetişdirmək olar.
Tomat və ya pomidor (Solanum Licopersicum L.) birillik ot bitkisidir. Bir çox növ, yarımnövü və növmüxtəlifliyi vardır. Üç növmüxtəlifliyi olan pomidor becərilir.
Pomidor isti sevən bitki olduğundan, əsasən, orta və cənub rayonlarda becərilir. Pomidorun vətəni Amerikanın tropik rayonlarıdır. Pomidor nazik qabıq, ətli hissə, toxum kameraları və toxumlardan ibarətdir. Daxili toxum kameraları çox olan tomatlar ən yaxşı tomatlardır.
Pomidorun 600-ə qədər becərilən sortu məlumdur. Bunlar biri digərindən formasına, rənginə, üzərinin vəziyyətinə (qabırğalı), böyüklüyünə, toxum kamerasının sayı və yerləşməsinə görə fərqlənir.
Pomidorun rəngi qırmızı, çəhrayı, yaxud sarının müxtəlif çalarında ola bilər. Pomidor oval, yastı-dairəvi və konusvarı, üstü isə hamar, ya da qabırğalı olur. Yetişməsinə görə pomidor yaşıl, boz, çəhrayı və qırmızı rəngdə olur. Saxlanan və daşınan zaman da yetişə bilir. Ölçüsünə görə iri, orta iri və xırda növlərinə ayrılır. İrilərinin çəkisi 100 q-dan çox, orta irilərinki 60–100 q, xırdalarınkı isə 60 q-a qədər olur.
Kameraların sayından asılı olaraq azkameralı (2–5 kamera), ortakameralı (6–9 kamera) və çoxkameralı (10-dan çox kamera) qruplarına bölünür.
Təsərrüfat əlamətlərinə görə pomidorlar aşxana və konservlik qruplardan ibarətdir. Pomidorun aşxana sortları ən çox aşpazlıqda salatların, 1-ci və 2-ci xörəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Bunlar şirəli və gözəl dadlıdırlar. Pomidorun konservlik sortları tomat-pasta, tomat-püre, tomat şirəsi almaq üçün işlədilir. Bu pomidorların tərkibində quru maddə çox olmalıdır. Sirkəyə və duza qoyulası pomidorların ətli hissəsi bərk olmalıdır.
Pomidorun tərkibində orta hesabla 93–96% su, 0,61% mineral maddə, 4%-ə qədər karbohidratlar, 0,19% yağ, 0,84% sellüloza vardır.
Pomidorun tərkibində 1,4 mq% dəmir, həmçinin K, Mg, Na, Ca, P, J və s. elementlər vardır.
Pomidorda 30 mq% C vitamini, 1,4 mq% karotin (A vitamini), B1, B2, B3, PP və P vitaminləri vardır. Pomidorda 0,4–0,6% üzvi turşu (alma, limon, az miqdarda kəhrəba və turşəng), 0,1–0,2% pektin maddəsi, kal pomidorda isə 0,3% nişasta vardır. Pomidorun acı dadı onun tərkibində olan solanin qlükozidinin miqdarından asılıdır. Kal pomidorda 4 mq%, yarımkalda 5 və yetişmədə 8% solanin qlükozidi vardır. Boya maddələrindən pomidorda karotin, likopin və ksantofil vardır. Pomidorun sortlarından Mayak, Biryuçekut, Bazar əcaibi, Qumbert və s.-ni göstərmək olar. Mayak – tezyetişən, məhsuldar sortdur. Meyvəsi orta ölçülü, forması yastı-dairəvi və ya dairəvi, səthi hamar, qırmızı rəngli, xoş dadlıdır. Bu sorta yaxın pomidor sortlarından Vosxod, Donskiy, Birinci, Volqa tezyetişəni, Zarya, Kolxozçu, tezyetişən Moldova və Tamenes göstərilə bilər. Morfoloji və əmtəəlik göstəricilərinə görə məhsuldar Maykop sortuna aid olan pomidorlar bir qrupda birləşdirilir. Buraya Brekodey, Opolçenes, Odessa, Hədiyyə, Sovet, Cənublu və s. sortlar aiddir.
Orta zonada yetişdirilən pomidor sortlarından Planlı-904, Delikates, Erliana- 2, Axbutin-85, Tezyetişən, Talalixin-186, Belorusiya-225, Şatilov-35 və s.-ni göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən, Uralda, Başqırdıstanda,Tatarıstanda, Çuvaşiyada və Aşağı Volqaboyunda rayonlaşdırılmışdır.
Şimal vilayətlərində yetişdirilən pomidorlardan Bizon-639, Qribov-1180, Puşkin-1853, Tezyetişən-1165, Karlik-1185, Alpatyeva-905a və çoxmeyvəli Ural sortlarını göstərmək olar.
Son illər ədəbiyyatlarda ən çox adı çəkilən pomidor sortlarından Krasnodar, Volqoqrad-5/95, Donetski-3/2-1, Bizon-639, Qribov və s. xarakterizə edilir. Bunlardan başqa, İrimeyvəli, Ştamblı-152, Vosxod-119, Simferopol-765, Xırdameyvəli, Malyutka, Rıbka, Kuban, Gavalıyaoxşar, Qonets və s. sortlar vardır. Son illərdə yetişdirilib rayonlaşdırılmış xırdameyvəli sortlardan Pridnestrov, Yenisey, Maşınlı-1, Marinadlı və s. göstərilə bilər.
Bolqarıstandan gətirilən pomidor, əsasən, adi pomidorlardan 2–3 həftə tez yetişən № 10X BIZON sortudur. Azərbaycanda, əsasən, Mayak 12/20-4, Dnestrətrafı, Volqoqrad 5/95, Sevimli, Şəfəq-49 və s. pomidor sortları yetişdirilir. Bunlardan əlavə, Bizon-637, Novoçerkassk-416, Krasnodarlı 87/23-9, Nübar-1, Peremoqa-165və Savalan sortları da becərilir. Pomidorun keyfiyyətinə aşağıdakı tələblər verilir: meyvəsi təzə, təmiz, bütöv, sağlam, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə zədələnməmiş olmalı, forması eybəcər olmamalı, saplaqlı və ya saplaqsız, ölçüsü ən böyük diametrində 4 sm-dən az olmamalıdır. Gavalıyaoxşar və xırdameyvəli sortlarda meyvənin ölçüsü normalaşdırılmır. Yetişmə müddətindən asılı olaraq satışa qırmızı, çəhrayı və sarı (sarı meyvəli sortlar üçün) pomidor göndərilir. Daşımaq üçün çəhrayı, boz və süd rəngli pomidorlar götürülməlidir. Satış yerinə çatdıqda partiyada 10% miqdarında (çəkiyə görə) sütül yetişmiş və zəif əzilmiş pomidorlar ola bilər.
Üzərində çatları olan və ölçüsü 4 sm-dən az olan çəhrayı və qırmızı pomidorlar yalnız tədarük və istehsal rayonunun ərazisində realizə olunmalıdır. Səthində quru ləkə əmələ gəlmiş pomidorların miqdarı çəkiyə görə 15%-dən, diametri 4 sm-dən az olan pomidorların miqdarı 5%-dən, müxtəlif yetişkənliyə malik olanlar isə (tədarük rayonlarında) 5%-dən çox olmamalıdır. İyul–avqust aylarında partiyada 10% miqdarında sütül yetişmiş pomidorların, lakin tamamilə formalaşmış meyvələrin olmasına icazə verilir. Payızda satışa bozumtul-qırmızı pomidorlar çıxarıla bilər.
Tomat məhsulları hazırlamaq üçün pomidorlar tam yetişmiş, bütöv, təmiz və zədəsiz olmalıdır. Emal üçün pomidorlar saplaqsız, gün vurmamış və ləkəsiz olmalı, çatlamışların miqdarı 2%-dən çox olmamalıdır. Sütül və yaşıl rəngli pomidorlar duza və sirkəyə qoymaq üçün tədarük rayonlarında işlədilir.
Pomidor şirəsi – tomat aşağı kaloriliklə qidalılığı çox gözəl ahəngləşdirir. İştahı qaldırır və həzm prosesinin yaxşılaşmasına təsir göstərir. O, xəstəlik və stressdən sonra tez bir zamanda gücü bərpa edir, mədəaltı vəzilərin, ürək-damar sisteminin işini stimullaşdırır, hamilə və uşaqlı qadınlar üçün faydalıdır, cinsi funksiyaları gücləndirir, xroniki yorğunluq, hipertoniya, piylənmə, maddələr mübadiləsinin pozulması, qəbizlik zamanı faydalı təsir göstərir. Mədə və onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi zamanı əvəzolunmazdır.
Pomidorun vətəni Qalapaqos adaları və Cənubi Amerikanın Sakit okean sahilləri boyunca ensiz zolağı əhatə edən Çili, Peru və Ekvador əraziləridir.
Pomidor haqqında Avropa botaniklərinin ilk xatırlatmaları 1553–1554-cü illərə aiddir.
Onu yetişdirən və qida məhsulu kimi istifadə edən hindilər bu bitkini "tumatl" adlandırırdılar. Həmçinin XIX əsrin ortalarına qədər Amerikada bu bitki zəhərli hesab olunurdu. O qədər zəhərli hesab olunurdu ki, 1776-cı ildə Amerikanın azadlıq uğrunda mübarizəsi zamanı Corc Vaşinqtonun aşpazı pomidorla bişmiş ətlə onu zəhərləməyə çalışmışdır. Corc Vaşinqton yeməkdən zövq almış və tomatların qeyri-adi dadına heyran qalmışdır, aşpaz isə əməlindən peşman olmuş və nəticəni gözləmədən özünə qəsd etmişdir.
Avropada da həmçinin onun peyda olmasından uzun yüzilliklər boyu tomat yemək üçün yararsız bitki hesab olunur. Gözəl meyvələrinə görə bu bitkilər ilk öncə gülçülük təsərrüfatı ilə məşğul olanlar – həvəskarlar arasında böyük marağa səbəb olmuşdur. Fransada onları "pom d‘amur?" – "sevgi alması?" adlandırırlar.
Pomidor meyvəsinin müxtəlif və çoxsaylı araşdırmalarından sonra onun faydaları məlum oldu, meyvələri tibbi məqsədlər üçün istifadə edilməyə başlandı.
Əgər siz yuxuda pomidor yesəniz – deməli, siz şəfa tapırsınız. Yetişən pomidorlar ailə həyatınızda sizə xoşbəxtlik və sevinc bəxş edir. Əgər qız yuxuda pomidor görərsə, deməli, o, nikahdan sonra xoşbəxt olacaq. Pomidorun tərkibində likorin var və o xərçəngi qızarmağa məcbur edir Nə üçün likopin bu qədər əhəmiyyətlidir? - Likopin antioksidant xassəsinə malikdir və xərçəngin yaranmasına cavabdeh olan sərbəst radikalların təsirindən insan hüceyrələrinin müdafiəçisi təsiri göstərir. - Hüceyrə tsiklinin tənzimlənməsinə cavabdeh olan molekulun modulyatoru təsiri göstərir (şişləri reqressiyaya gətirərək). - Şişlərin böyüməsini inhibitorlaşdıra bilir. - Xərçəng hüceyrələrinin ölümünü və ya apoptoru induksiya edir. Likopinin xərçəng əleyhinə mübarizədə səmərəliliyi prostat xərçəngində sübut olunub. Onun ağız boşluğu xərçəngində səmərəli olduğunu göstərən tədqiqatlar da var. Harvard Universitetinin əməkdaşları kəşf ediblər ki, likopin istifadəsi həftədə ən azı 10 pay pomidor istifadə edən 48000 adamda prostat xərçəngi təhlükəsi 45% azalıb. Prostat xərçəngi olduqda demək olar ki, şiş hüceyrələrinə qarşı öz aqressivliyini təkcə likopin yox, pomidorda olan digər maddələr də göstərir: C, E vitaminləri, beta-karotinlər və flavonoidlər. Onlar likopin ilə birgə xərçəngə qarşı təsir göstərir. Odur ki, likopinli əlavə əvəzinə pomidor istifadəsi faydalıdır. Həblər yalnız likopinə malikdir, pomidor isə xərçəngə qarşı birgə iştirak edən daha çox maddələrə malikdir. Pomidorların hamısında eyni miqdarda likopin var? Pomidor nə qədər yaxşı yetişirsə, o, bir o qədər çox likopinə malikdir. Armudu və raf pomidor daha çox likopinə malik olur. Likopin ilin vaxtından asılı olmayaraq istilikxana pomidorlarında az olur. Pomidor havada və yayda yetişməlidir. Likopinlər həmçinin yaşıl, bostanda yox, mağarada tam yetişən pomidorda da az olur. Likopinin absorbsiyasını necə yaxşılaşdırmalı? Likopinin bioəlçatanlığı və ya orqanizmin onu mənimsəmək xassəsi bizim onu hansı şəkildə istifadə etməyimizdən asılıdır. Məsələn, zeytun yağı ilə o, yaxşı mənimsənilir. Tədqiqatlar təsdiq edir ki, pomidor pasta, sous və ya ketçup kimi istifadə edildikdə mədənin likopini absorbsiyası çiy şəkildə və ya şirə şəklində istifadəsində olduğuna nəzərən 2,5 dəfəyə qədər çox olur. Bu, onunla əlaqədardır ki, likopin yağda həll olan olduğundan yağlarla və bitki yağları ilə birlikdə yaxşı mənimsənilir. Yüksək temperaturda pomidorun hüceyrələrinin divarları dağılır (qeyd edək ki, hüceyrə divarı likopinin mənimsənilməsini çətinləşdirir). Əhəmiyyətlidir! Daha çox likopini biz qatılaşmış pastada və sousda aşkar edirik. Əgər pomidor 100°C-dən yuxarı temperaturda hazırlanırsa, sousda likopinin miqdarı artır. Pomidorda olan və xərçəng əleyhinə təsirli digər maddələr: flavonoidlər (kversetin və naringenin); xlorogen, kafein tipli sinamin turşuları. Onların da pomidorda miqdarı yüksək temperatur təsiri ilə artır. İstifadə. Təklif olunur ki, gündə 30 mq likopin istifadə olunsun, bu da 1 kq pomidora uyğundur, onda onun xərçəng əleyhinə təsiri təminatlıdır. Hazırlandıqda likopin və flavonoidlərin qatılığı artır, odur ki, pomidoru sous və ketçup kimi istifadə yaxşıdır (evdə hazırlanmalıdır, mağazada satılanda həddən çox şəkər olur). Xərçəng əleyhinə pomidor sousu. Ekstra soyuq sıxma ilə alınmış zeytun yağında iki diş doğranmış sarımsaq və bir baş soğanı qovurun. Bir kiloqram yetişmiş, sürtkəcdən keçirilmiş pomidor əlavə olunur. Sonra zeytun, kurkuma, bibər əlavə olunur və zəif odda 20 dəqiqə müddətində hazırlanır.
Bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediya kömək edə bilərsiniz.== İstinadlar ==
1. Фернандес Одиле. Мои рецепты от рака. Откровения врача, победившего болезнь / Одиле Фернандес, – Москва, Эксмо, 2019, 512с. – Рак победим. 2. nkpi.az 2019-10-19
Vikianbarda Pomidor ilə əlaqəli mediafayllar var.
İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Pomidor (lat. Solanum lycopersicum; it. pomo d'oro – qızıl alma sözündən) — badımcankimilər fəsiləsinin quşüzümü cinsinə aid bitki növü.
Birillik, yaxud çoxillik (tropiklərdə) ot və ya yarımkollardır. Vətəni Cənubi Amerikadır. Yabanı növləri Peru, Ekvador və Çilidə tapılmışdır. Avropada XVI əsrin ortalarında meydana gəlmişdir. Rusiyada 1780-ci ildən mövcuddur. Pomidor cinsi üç növə bölünür: adi pomidor (Lycopersicon esculentum), Peru pomidoru (L. peruvianum) və tüklü pomidor (L. hirsutum). Adi pomidorun üç yarımnövü, təxminən 2000 sort və forması var. Yarpaqları təklələkvarı bölümlü, çiçəyi sarıdır. Müxtəlif çalarlı qırmızı, çəhrayı, sarı və ağ meyvəsi yastı, yumru, uzunsov-oval, armudvarı və ellipsvarıdır. Diametri 3-dən 10 sm-dək, çəkisi 20–900 q-dək və daha çox olur. Tərkibində 4,5–8,1% quru maddə, o cümlədən 50% həllolan şəkərlər (monozlar), 3,5–8,5% üzvi turşular, natrium, kalium, kalsium, dəmir, fosfor, C, B1, B2, PP vitaminləri, karotin və s. var. Meyvəsi 80–140 günə yetişir. Pomidor istisevən bitkidir, 15 °C-dən aşağı temperaturda bitki, adətən, çiçəkləmir. Quraqlığa nisbətən davamlıdır. Pomidoru bütün torpaqlarda yetişdirmək olar.
Tomat və ya pomidor (Solanum Licopersicum L.) birillik ot bitkisidir. Bir çox növ, yarımnövü və növmüxtəlifliyi vardır. Üç növmüxtəlifliyi olan pomidor becərilir.
1. Yüksək boyatan pomidorlar: kolu ştamsız, zoğları nazik olur, meyvə verdikdə yerə yatır. Sortlarından Rıbka-52, Cənublu-1644 və s.-ni göstərmək olar. 2. Ştamlı pomidorlar: zoğları qalın və bərk olur, meyvə verdikdə yerə yatmır. Sortlarından Karlik, Neva, Krasnodar, Volqoqrad və s.-ni göstərmək olar. 3. Determinat və ya zəif budaqlı karlik (cırtdan) pomidorlar. Sortlarından Puşkin-1853, Pervenes, Kolxozçu-34 və s.-ni göstərmək olar.Pomidor isti sevən bitki olduğundan, əsasən, orta və cənub rayonlarda becərilir. Pomidorun vətəni Amerikanın tropik rayonlarıdır. Pomidor nazik qabıq, ətli hissə, toxum kameraları və toxumlardan ibarətdir. Daxili toxum kameraları çox olan tomatlar ən yaxşı tomatlardır.
Pomidorun 600-ə qədər becərilən sortu məlumdur. Bunlar biri digərindən formasına, rənginə, üzərinin vəziyyətinə (qabırğalı), böyüklüyünə, toxum kamerasının sayı və yerləşməsinə görə fərqlənir.
Pomidorun rəngi qırmızı, çəhrayı, yaxud sarının müxtəlif çalarında ola bilər. Pomidor oval, yastı-dairəvi və konusvarı, üstü isə hamar, ya da qabırğalı olur. Yetişməsinə görə pomidor yaşıl, boz, çəhrayı və qırmızı rəngdə olur. Saxlanan və daşınan zaman da yetişə bilir. Ölçüsünə görə iri, orta iri və xırda növlərinə ayrılır. İrilərinin çəkisi 100 q-dan çox, orta irilərinki 60–100 q, xırdalarınkı isə 60 q-a qədər olur.
Kameraların sayından asılı olaraq azkameralı (2–5 kamera), ortakameralı (6–9 kamera) və çoxkameralı (10-dan çox kamera) qruplarına bölünür.
Təsərrüfat əlamətlərinə görə pomidorlar aşxana və konservlik qruplardan ibarətdir. Pomidorun aşxana sortları ən çox aşpazlıqda salatların, 1-ci və 2-ci xörəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Bunlar şirəli və gözəl dadlıdırlar. Pomidorun konservlik sortları tomat-pasta, tomat-püre, tomat şirəsi almaq üçün işlədilir. Bu pomidorların tərkibində quru maddə çox olmalıdır. Sirkəyə və duza qoyulası pomidorların ətli hissəsi bərk olmalıdır.
Pomidorun tərkibində orta hesabla 93–96% su, 0,61% mineral maddə, 4%-ə qədər karbohidratlar, 0,19% yağ, 0,84% sellüloza vardır.
Pomidorun tərkibində 1,4 mq% dəmir, həmçinin K, Mg, Na, Ca, P, J və s. elementlər vardır.
Pomidorda 30 mq% C vitamini, 1,4 mq% karotin (A vitamini), B1, B2, B3, PP və P vitaminləri vardır. Pomidorda 0,4–0,6% üzvi turşu (alma, limon, az miqdarda kəhrəba və turşəng), 0,1–0,2% pektin maddəsi, kal pomidorda isə 0,3% nişasta vardır. Pomidorun acı dadı onun tərkibində olan solanin qlükozidinin miqdarından asılıdır. Kal pomidorda 4 mq%, yarımkalda 5 və yetişmədə 8% solanin qlükozidi vardır. Boya maddələrindən pomidorda karotin, likopin və ksantofil vardır. Pomidorun sortlarından Mayak, Biryuçekut, Bazar əcaibi, Qumbert və s.-ni göstərmək olar. Mayak – tezyetişən, məhsuldar sortdur. Meyvəsi orta ölçülü, forması yastı-dairəvi və ya dairəvi, səthi hamar, qırmızı rəngli, xoş dadlıdır. Bu sorta yaxın pomidor sortlarından Vosxod, Donskiy, Birinci, Volqa tezyetişəni, Zarya, Kolxozçu, tezyetişən Moldova və Tamenes göstərilə bilər. Morfoloji və əmtəəlik göstəricilərinə görə məhsuldar Maykop sortuna aid olan pomidorlar bir qrupda birləşdirilir. Buraya Brekodey, Opolçenes, Odessa, Hədiyyə, Sovet, Cənublu və s. sortlar aiddir.
Orta zonada yetişdirilən pomidor sortlarından Planlı-904, Delikates, Erliana- 2, Axbutin-85, Tezyetişən, Talalixin-186, Belorusiya-225, Şatilov-35 və s.-ni göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən, Uralda, Başqırdıstanda,Tatarıstanda, Çuvaşiyada və Aşağı Volqaboyunda rayonlaşdırılmışdır.
Şimal vilayətlərində yetişdirilən pomidorlardan Bizon-639, Qribov-1180, Puşkin-1853, Tezyetişən-1165, Karlik-1185, Alpatyeva-905a və çoxmeyvəli Ural sortlarını göstərmək olar.
Son illər ədəbiyyatlarda ən çox adı çəkilən pomidor sortlarından Krasnodar, Volqoqrad-5/95, Donetski-3/2-1, Bizon-639, Qribov və s. xarakterizə edilir. Bunlardan başqa, İrimeyvəli, Ştamblı-152, Vosxod-119, Simferopol-765, Xırdameyvəli, Malyutka, Rıbka, Kuban, Gavalıyaoxşar, Qonets və s. sortlar vardır. Son illərdə yetişdirilib rayonlaşdırılmış xırdameyvəli sortlardan Pridnestrov, Yenisey, Maşınlı-1, Marinadlı və s. göstərilə bilər.
Bolqarıstandan gətirilən pomidor, əsasən, adi pomidorlardan 2–3 həftə tez yetişən № 10X BIZON sortudur. Azərbaycanda, əsasən, Mayak 12/20-4, Dnestrətrafı, Volqoqrad 5/95, Sevimli, Şəfəq-49 və s. pomidor sortları yetişdirilir. Bunlardan əlavə, Bizon-637, Novoçerkassk-416, Krasnodarlı 87/23-9, Nübar-1, Peremoqa-165və Savalan sortları da becərilir. Pomidorun keyfiyyətinə aşağıdakı tələblər verilir: meyvəsi təzə, təmiz, bütöv, sağlam, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə zədələnməmiş olmalı, forması eybəcər olmamalı, saplaqlı və ya saplaqsız, ölçüsü ən böyük diametrində 4 sm-dən az olmamalıdır. Gavalıyaoxşar və xırdameyvəli sortlarda meyvənin ölçüsü normalaşdırılmır. Yetişmə müddətindən asılı olaraq satışa qırmızı, çəhrayı və sarı (sarı meyvəli sortlar üçün) pomidor göndərilir. Daşımaq üçün çəhrayı, boz və süd rəngli pomidorlar götürülməlidir. Satış yerinə çatdıqda partiyada 10% miqdarında (çəkiyə görə) sütül yetişmiş və zəif əzilmiş pomidorlar ola bilər.
Üzərində çatları olan və ölçüsü 4 sm-dən az olan çəhrayı və qırmızı pomidorlar yalnız tədarük və istehsal rayonunun ərazisində realizə olunmalıdır. Səthində quru ləkə əmələ gəlmiş pomidorların miqdarı çəkiyə görə 15%-dən, diametri 4 sm-dən az olan pomidorların miqdarı 5%-dən, müxtəlif yetişkənliyə malik olanlar isə (tədarük rayonlarında) 5%-dən çox olmamalıdır. İyul–avqust aylarında partiyada 10% miqdarında sütül yetişmiş pomidorların, lakin tamamilə formalaşmış meyvələrin olmasına icazə verilir. Payızda satışa bozumtul-qırmızı pomidorlar çıxarıla bilər.
Tomat məhsulları hazırlamaq üçün pomidorlar tam yetişmiş, bütöv, təmiz və zədəsiz olmalıdır. Emal üçün pomidorlar saplaqsız, gün vurmamış və ləkəsiz olmalı, çatlamışların miqdarı 2%-dən çox olmamalıdır. Sütül və yaşıl rəngli pomidorlar duza və sirkəyə qoymaq üçün tədarük rayonlarında işlədilir.
An tomatez zo plant liorzh eus ar c’herentiad Solanaceae o devez frouezh debradus ruz o liv peurliesañ hag a implijer da legumaj. Tomatez a reer ivez eus ar frouezh-se a zebrer ent poazh pe ent kriz. Plant eus Kreiz ha Suamerika e oant da gentañ, ha dont a ra ar ger tomatez eus ur yezh indian eus Mec’hiko, an nahouatleg[1].
Moarvat e kreske an tomatez da gentañ e Perou. En em ledet e oant goude-se e Suamerika. Kavout a reer c’hoazh spesadoù gouez anezho a gresk e Perou. E Mec'hiko eo e voent gounezet da gentañ war a seblant.
Pa voe trevadennet Suamerika gant Spagnoled, e voe degaset an tomatez ganto da Europa. Ar meneg kentañ a gaver anezho e skridoù Europa a oa en ul levr skrivet gant an Italian Pietro Andrea Mattioli, e 1544. Gantañ e oant anvet pomi d’oro, « avaloù aour ». Er XVIvet hag er XVIIvet kantved e krede tud zo en Europa e oa pistrius an tomatez ha ne oant ket mat da zebriñ. Tamm-ha-tamm avat en em ledas ar boaz da c’hounit ha da zebriñ anezho, e Spagn da gentañ hag e broioù all goude[2].
Eus Europa moarvat e voe degaset an tomatez da Norzhamerika. Thomas Jefferson, trede prezidant ar Stadoù Unanet, a reas kalz evit brudañ en e vro an tomatez en doa tañvaet en Europa.
A bep seurt livioù a c’hell bezañ gant an tomatez. Ar re velen a voe anavezet da gentañ en Europa. Alese an anv zo ganto en italianeg, pomodoro, « aval aour ». Bremañ e vez debret tomatez er bed a-bezh. Hervez ar skiantourien e vijent boued yac’h, mat da stourm ouzh ar c'hrign-bev. Ha gounezet e vezont en ur bern broioù ivez, dindan tiez-gwer alies, evit ma kreskfent buanoc’h. Setu ar broioù ma c’hounezer ar muiañ anezho :
E Breizh e c’hounezer kalzig a domatez, daoust m’emaomp pell war-lerc’h. Un drederenn eus an tomatez gounezet er Stad C'hall a zeu eus Breizh[3].
An tomatez zo plant liorzh eus ar c’herentiad Solanaceae o devez frouezh debradus ruz o liv peurliesañ hag a implijer da legumaj. Tomatez a reer ivez eus ar frouezh-se a zebrer ent poazh pe ent kriz. Plant eus Kreiz ha Suamerika e oant da gentañ, ha dont a ra ar ger tomatez eus ur yezh indian eus Mec’hiko, an nahouatleg.
El tomàquet[1] o tomata[2] (forma preferent i neutra dialectalment)[3] i els dialectalismes[4] tomàtec, tomaca,[5] tomacó,[6] tomàtiga,[7] tomàtic,[8] domàtiga[9] o tomaco (a zones de La Costera) és el fruit de la tomaquera,[10] tomatera,[11] tomatiguera[12] o domatiguera[13] (Solanum lycopersicum). És de color vermell, carnós i sucós, amb la superfície llisa i brillant i la polpa plena de llavors planes i groguenques. Molt utilitzat en l'alimentació.
La tomaquera pertany a la família de les solanàcies, que inclou cap a 75 gèneres i unes 2.300 espècies de plantes productores d'alcaloides tòxics. S'hi troben la belladona, la mandràgora i el jusquiam. Són pocs els fruits de solanàcies comestibles, però la seva importància en l'alimentació humana és considerable.
L'origen de la planta silvestre és dins la zona compresa entre el nord de Xile, el Perú i l'Equador, i va ser a Mèxic on es va domesticar i cultivar per primera vegada ja abans de l'arribada dels conqueridors espanyols. El nom del fruit deriva de la paraula nàhuatl xitomatl, "fruit amb melic". Actualment és un ingredient imprescindible de la cuina mediterrània.
Versemblantment els primers fruits que arribaren a Europa eren de color groc cosa que explicaria el seu nom italià de pomodoro (poma d'or). Actualment els tomàquets de color groc tenen encara un bon mercat a Itàlia.[14]
A Europa els tomàquets no es van conèixer fins al contacte amb Amèrica, portats pels espanyols, al final del segle XV. A la resta de la Mediterrània, va ser lenta però molt profunda, de manera que des del segle XVIII n'és un ingredient fonamental en la dieta i la cultura gastronòmica.
En general, a Europa i el Magreb va arribar el producte i la tècnica de cultiu, però no la cultura de com preparar-lo o dels seus usos, que és diferent a l'americana. La planta silvestre no ha conquerit aquests territoris, on només es pot trobar cultivada, sigui com a planta ornamental (com per exemple els tomàquets cirera plantats en un balcó) o a l'horta.
El segle XVIII va iniciar-se el cultiu del tomàquet, entre altres fruites, a les comarques del Maresme i del delta del Llobregat, que es van consolidar durant el XIX, a mesura que creixia la població del nucli urbà de Barcelona. A finals del segle XIX es consolida l'horta de València, on ja des d'un començament va destacar la producció de tomàquets, juntament amb melons i pebrots. El 1931 la província de València produeix més tomàquets que cap altra d'Espanya, i amb varietats molt diverses. En aquest any el 86% d'exportacions espanyoles de tomàquets vénen de la província de València. En el període 1927-1936, el tomàquet era, després de l'enciam, la segona hortalissa més exportada del Rosselló.[15]
A principis del segle XXI hi havia la queixa general de la falta de sabor de les tomates que es consumien. La causa era per la intensificació de la producció i consum de tomates, provocant que es recol·lectaren en "l’estat «verd madur». Els fruits en aquest estat, en ser exposats al gas etilè, desenvolupen color i sabor".[16]
Les espècies Solanum cheesmaniae i Solanum galapagaense creixen de forma silvestre a les illes Galàpagos i als Andes americans, des del centre de l'Equador, a través del Perú i fins al nord de Xile. D'altra banda, la Solanum lycopersicum, considerada l'ancestre silvestre del tomàquet cultivat, es troba distribuït molt àmpliament a nombrosos països americans com Mèxic, Colòmbia o Bolívia, el que fa pensar en antics cultius de l'home prehistòric.
El conreu de secà és possible en terrenys amb gran capacitat d'acumulació d'aigua i de clima no massa sec a l'estiu com alguns indrets de la Catalunya nord-oriental. La densitat de plantes és menor que en regadiu i no s'entutoren. Les varietats utilitzades han de ser rústegues amb la pell resistent i preferiblement del tipus de pera. Els rendiments són molt menors que en regadiu però la qualitat gustativa s'incrementa, ja que amb un creixement més lent es concentren les aromes.
Els insectes són menys danyins que les malalties.[17] Aquests insectes són, principalment, tisanòpters, mosca blanca (aleurodes), pugó, Helicoverpa armigera, Arna del tomàquet (Tuta absoluta) i Keiferia lycopersicella; a més d'àcars i cucs (nematodes).[17] També poden ser atacades per llimacs.
Els cucs provoquen la formació de nudositats a les plantes, cosa que frena el seu creixement. Contra ells es pot mirar de renoval el sól periòdicament i, un cop instal·lats, cal desinfectar-lo.[18]
L'any 2005 es van cultivar 125 milions de tones de tomàquets, amb la Xina al capdavant, amb prop del 25% de la producció mundial, seguida dels Estats Units i Turquia. El tomàquet es cultiva a 140 països de tot el món.[19] Un 70% dels tomàquets s'utilitza per a fer pastes i salses i només un 30% es compra fresc.[19] Espanya és un gran exportador de tomàquet fresc.[19]
D'acord amb la FAOSTAT, els principals productors de tomàquets (en tones) l'any 2005 van ser:
Principals productors de tomàquet — 2005
Xina 31,6 
Estats Units 11,0 
Turquia 9,7 
Índia 7,6 
Egipte 7,6 Total mundial 125 Font:
La tomaquera és una planta potencialment perenne (en clima tropical) i molt sensible a les gelades cosa que en climes temperats determina el seu cicle anual, de diferent durada segons la varietat. El sistema radicular de la planta (en sembra directa) és d'una arrel central pivotant que creix uns 3 cm al dia fins que arriba als 60 cm de fondària. De forma simultània s'hi fan arrels secundàries adventícies i ramificacions. Tanmateix, si es trasplanta la tomaquera, aquest arrel principal pivotant desapareix essent aleshores més important el desenvolupament horitzontal de les arrels.
La tija, que pot arribar a 2,5 m de longitud, és erecta al principi del desenvolupament però es torça amb el pes dels fruits. La seva superfície és angulosa amb pèls i glàndules amb olor característica (considerada per alguns com afrodisíaca).
Les fulles, compostes amb el limbe fraccionat entre 7 i 11 foliols, estan en disposició alterna i també tenen glàndules aromàtiques.
Les flors es presenten agrupades en inflorescències que poden ser de quatre tipus: raïm simple i cimes (unípares, bípares i multípares). Hi pot haver fins a 50 flors per inflorescència però normalment moltes menys. Les flors tenen el calze amb els sèpals soldats entre si (gamosèpals), tenen 5 o més estams adherits a la corol·la amb les anteres que formen un tub. La part femenina de la flor (gineceu) té de dos a trenta carpels que en desenvolupar-se donaran lloc als compartiments que té el fruit. La fecundació és autògama però al·lògama en plantes silvestres.
Les llavors són grisenques de forma oval aixafada i de 3 a 5 mm de diàmetre. La llavor conserva la seva capacitat germinativa durant uns quatre anys. La temperatura mínima per a la germinació és de 10 °C i la màxima 35 °C.
Passen de 56 a 75 dies des del naixement de la planta fins que s'inicien els botons florals. La primera inflorescència es produeix entre el 8è i 18è nus (o pis) depenent de les varietats. En condicions òptimes (temperatura mitjana al voltant de 20 °C) el tomàquets tarden uns 50 dies a madurar després de la florida (també depenent de la varietat).
Les plantes del tipus anomenat de creixement determinat produeixen inflorescències alternant amb una fulla o dues fulles, aquestes plantes són més resistents i primerenques tipus bush (arbust).
Les plantes del tipus de creixement indeterminat fan les inflorescències en pisos alternats de més de dues fulles, són més tardanes i més altes (són les que s'emparren)[21]
Botànicament es tracta d'un fruit en baia molt sucós amb un percentatge d'aigua al voltant del 93%. Les formes són diverses hi van des de les rodones, ovals, piriformes(tipus Roma) amb costelles (tipus Marmande o Montserrat),[22] etc.
El seu genoma consta d'uns 40.000 gens.[19]
La classificació del tipus més utilitari diferencia entre varietats de taula que es conreen en l'horta, amb varietats que s'emparren i aplicant mètodes d'agricultura intensiva i molta mà d'obra i les varietats industrials que usen varietats de creixement arbustiu dins una agricultura extensiva i amb mecanització total. Una altra classificació molt comuna és tomàquets amb costelles (amb solcs) o sense.
Actualment a més de les varietats tradicionals com la "Montserrat" o "rosa" del Bages, Maresme i el Baix Llobregat, "rosa" de Mura i d'Artés, "de cor -o ventre- de bou", "de pera" de Girona o del País Valencià, "de penjar" de Girona, Menorca, Mallorca o Castelló, "de ramellet" de Menorca, "de Benach" de Tarragona, "tomacó" del Garraf, "tomata bitxo" del Pla de l'Estany, "bombeta" de Navarra, "ace", "san Marzano", etc. es fan servir les híbrides que encara que són més productives i resistents a certes malalties no solen tenir tan bones qualitats gustatives com les tradicionals.
Les següents varietats de tomates estan incloses en el Catàleg de varietats locals agràries de Catalunyaː[23]
Algunes varietats curioses són els tomàquets extremadament petits, dits "cirera" o "cirerols", que poden ser rodons o ovalats, o els tomàquets de color gairebé negre, de la varietat "kumato" d'Almeria, que és un híbrid de marca registrada.
La composició nutricional del tomàquet a més del 93% d'aigua és d'un 4% de glúcids (tembé anomenats hidrats de carboni), un 2,6% de sucres simples que li aporten un cert toc dolç, 1% de pròtids, 1% de cel·lulosa (és a dir, fibra), 0,2% (gairebé gens) de lípids (també anomenats greixos), 1,3% (es considera abundant) de minerals (en especial potassi, bo per a hipertensos, i magnesi), vitamines (sobretot B1, B2, B5 i C), àcids orgànics (podem apreciar el seu punt de gust àcid; i també les paelles, que amb el temps solen perdre la capa antiadherent justament a causa d'aquests àcids) i el carotenoide licopè que és el que li dóna el color vermell i un antioxidant que actualment es considera un eficaç protector contra el càncer. Els antioxidants, com el licopè i la vitamina C (13 mg per cada 100 g de tomàquet), es consideren bons contra l'envelliment i els radicals lliures. Conté unes 18 kcal per a cada 100 g, el que es considera un baix contingut energètic.[24]
Els tomàquets són un ingredient essencial a moltes cuines del món. Es poden consumir en amanides, en sopes calentes (de peix, per exemple) o fredes (oliaigua, gaspatxo, salmorejo, etc.), en sucs de fruites i hortalisses (en anglès, smoothies) o també cuits, fregits, al forn i farcits. El tomàquet és un ingredient, segons Colman Andrews, dels més essencials dins la cuina catalana actual,[25] tot i que no va entrar-hi a formar part fins ben entrat el segle XVII.
Els tomàquets a casa nostra s'utilitzen, per exemple, per preparar els sofregits, que són bàsics a la nostra dieta per elaborar un gran nombre de plats de tota mena, com arrossos, pastes, llegums, el pastís de carn i puré de patata, l'arròs a la cubana, mandonguilles o caragols amb salsa, etc. A tota la mediterrània es preparen diverses variants de sofregits i de salses de tomàquet, que serveix com a condiment o per acompanyar molts plats. Altres salses que contenen tomàquet són, per exemple, el xató, la salvitxada, el romesco, la salsa de les patates braves, etc. Al País Basc la salsa piperrada es fa amb tomàquet i pebrot del piquillo. A Mèxic el tomàquet és imprescindible per la preparació de la "salsa mexicana" o "pico de gallo". Una salsa amb tomàquet molt coneguda internacionalment és el quètxup.
El pa amb tomàquet és una especialitat de la cuina popular catalana que s'elabora preferiblement amb els tomàquets més madurs i sucosos. És possible que un dels motius de l'origen d'aquesta preparació fos la necessitat d'aprofitar millor el pa sec. En qualsevol cas, a la mediterrània la parella formada pel tomàquet i el pa, o fins i tot amb altres productes derivats del blat, com la pasta o el cuscús, es troba en abondants preparacions i plats molt populars, com l'empanada gallega, la coca (de tomàtiga, de trempó, de verdures, de Montblanc, etc.), les panades, la pizza, el taboulé, etc. Resulta interessant per què al lloc on el tomàquet és originari, en canvi, es menja típicament en forma de salsa amb tortetes de dacsa.
A Catalunya els musclos a la marinera (oberts al vapor amb un raig de vi blanc i oli d'oliva, amb herbes o all al gust particular de cadascú) es fan típicament amb un sofregit i, per tant, amb tomàquet.
Altres preparacions molt usuals amb tomàquet són el perol, la samfaina, l'esqueixada de bacallà, l'empedrat, el suquet de peix, la sarsuela, la caldereta, el frit, el tombet, etc.
A part de frescos, al mercat els tomàquets es comercialitzen envasats en llauna o en pots de vidre, com a tomàquet sencer pelat, tomàquet ratllat, concentrat de tomàquet i tomàquet fregit. Aquest darrer es troba també envasat en tetrabrick. Aquests productes comercials a base de tomàquet serveixen per a preparar diversos plats. Noteu que aquestes salses solen ser d'un color vermell fosc mentre que les salses de tomàquet casolanes -incloent el tomàquet fregit, la "salsa" bolonyesa, etc.- són marrons ataronjades.
A Catalunya, amb l'aigua dels tomàquets restant de les conserves es fa una mena de concentrat casolà anomenat grum. El suc es deixa en un drap fins que naturalment redueixi el seu volum per evaporació de l'aigua. S'utilitza per condimentar tota mena de plats i sofregits.
Els “tomàquets de penjar”, més aviat petits i rodons, es diuen així perquè es penjaven en fileres d'un sostre de canyes horitzontals, paral·leles i una mica separades perquè hi passés l'aire. Són tomàquets de llarga conservació (superior als 6 mesos) tradicionalment usats per a sucar amb el pa en tomàquet.
Els tomàquets llargs (coneguts de pebrot, meta de cabra, nas de bruixa, popa de cabra...), són tomàquets de pell fina i poca llavor, tradicionalment usats per a fer conserves o per assecar. Una manera d'assecar-los, és tallar-los i assecar-los sobre una safata al sol, o més ràpidament al forn. Després, es guarden en oli d'oliva, de vegades amb alguna herba, com el romaní o amb algun all sencer i pelat. Aquests es mengen després a l'aperitiu o com a companatge, en amanides, amb formatge fresc, etc. L'oli, que com ha estat marinat pren força gust, s'aprofita per a amanides o també per a sucar-hi pa.
També es fan melmelades de tomàquet verd i de tomàquet vermell, que després es mengen amb pa per esmorzar o berenar.
De vegades es fan conserves d'altres productes en oli amb salsa de tomàquet, com típicament peixos blaus com la tonyina o les sardines, que després se solen menjar com aperitiu, en amanides o entrepans.
En zones interiors del País Valencià, més concretament en la zona de la Costera, aquest fruit és denominat "tomaco", paraula que a més està recollida en l'Acadèmia Valenciana de la Llengua.
El tomàquet o tomata (forma preferent i neutra dialectalment) i els dialectalismes tomàtec, tomaca, tomacó, tomàtiga, tomàtic, domàtiga o tomaco (a zones de La Costera) és el fruit de la tomaquera, tomatera, tomatiguera o domatiguera (Solanum lycopersicum). És de color vermell, carnós i sucós, amb la superfície llisa i brillant i la polpa plena de llavors planes i groguenques. Molt utilitzat en l'alimentació.
La tomaquera pertany a la família de les solanàcies, que inclou cap a 75 gèneres i unes 2.300 espècies de plantes productores d'alcaloides tòxics. S'hi troben la belladona, la mandràgora i el jusquiam. Són pocs els fruits de solanàcies comestibles, però la seva importància en l'alimentació humana és considerable.
Llysieuyn cyffredin sy'n perthyn i deulu'r codwarth (Lladin: Solanaceae; Saesneg: nightshades[1][2]) yw tomato. Mae ei ffrwythau coch yn fwytadwy ac ar gael ledled y byd heddiw. Mae'n cael ei gynnwys mewn amrywiaeth eang o fwyd a diod gan gynnig saws, pitsas neu'n amrwd mewn salad. Mae'n frodorol o Ganol a Dde America, a cheir tystiolaeth i'r tomato gael ei ddefnyddio fel bwyd am y tro cyntaf yn Mecsico.
Ceir sawl math o domato, ac mewn gwledydd tymheredd cŵl, fe'i tyfir yn y tŷ gwydr. Yn gyffredin, gall dyfu i uchder o 1–3 metr (3–10 tr) gyda bonyn gwan; oherwydd hyn, ar adegau, mae'r planhigyn yn 'cropian' ar y ddaear, yn aml dros blanhigion eraill. Mae'n blanhigyn lluosflwydd, parhaol yn ei ardaloedd brodorol, ond mewn gwledydd oerach gall fod yn flodyn unflwydd. Ar gyfartaledd mae ei ffrwyth yn pwyso oddeutu 100 gram (4 owns).[3][4]
Tarddiad y gair yw tomatl, un o eiriau'r iaith Nahwatleg, sef un o ieithoedd yr Asteciaid. Fe'i benthyciwyd i'r Sbaeneg, ac yn ei dro, i'r Saesneg, ac oddi yno i'r Gymraeg. Ymddangosodd mewn print yn gyntaf yn 1595.[5]
Ystyr yr enw gwyddonol amdano, lycopersicum, yw 'eirinen flewog y bleiddiaid'.
Defnyddir ffrwyth coch y tomato gan gogyddion fel llysieuyn, fel arfer, e.e. mewn saws gyda chig. O ran botaneg a gwyddoniaeth y planhigyn, fodd bynnag, oherwydd fod ynddo hadau, ffrwyth ydyw, sy'n debycach i'r banana a'r afal nag ydyw i foronen neu feipen.
Llysieuyn cyffredin sy'n perthyn i deulu'r codwarth (Lladin: Solanaceae; Saesneg: nightshades) yw tomato. Mae ei ffrwythau coch yn fwytadwy ac ar gael ledled y byd heddiw. Mae'n cael ei gynnwys mewn amrywiaeth eang o fwyd a diod gan gynnig saws, pitsas neu'n amrwd mewn salad. Mae'n frodorol o Ganol a Dde America, a cheir tystiolaeth i'r tomato gael ei ddefnyddio fel bwyd am y tro cyntaf yn Mecsico.
Ceir sawl math o domato, ac mewn gwledydd tymheredd cŵl, fe'i tyfir yn y tŷ gwydr. Yn gyffredin, gall dyfu i uchder o 1–3 metr (3–10 tr) gyda bonyn gwan; oherwydd hyn, ar adegau, mae'r planhigyn yn 'cropian' ar y ddaear, yn aml dros blanhigion eraill. Mae'n blanhigyn lluosflwydd, parhaol yn ei ardaloedd brodorol, ond mewn gwledydd oerach gall fod yn flodyn unflwydd. Ar gyfartaledd mae ei ffrwyth yn pwyso oddeutu 100 gram (4 owns).
Rajče jedlé, též lilek rajče (Solanum lycopersicum L., 1753) je trvalka bylinného charakteru pěstovaná jako jednoletka. Patří do čeledi lilkovitých. Pochází ze Střední a Jižní Ameriky. Plodem je bobule zvaná rajče, původně rajské jablko, proto se rajče řadí mezi plodovou zeleninu.
Vytrvalá rostlina bylinného charakteru pěstovaná jako jednoletka pro dužnaté bobule. Není příliš náročná, dobře odolává chladu, lze proto pěstovat i v mírném podnebí, kde ovšem dosahuje menšího vzrůstu. Oblíbené je tedy i na českých zahrádkách.
Nezralé (zelené) plody rajčete mohou způsobit otravu organismu. Ty zralé jsou naopak bohaté na Beta-karoten a vitamín C, v trochu menší míře obsahuje také vitamín B, lykopeny. Poslouží i jako zdroj chromu a draslíku. Z více než 90 % tvoří voda, cca 5 % sacharidů a 2,5 % bílkovin. Má vysoký podíl vláknin, naopak tuk neobsahuje téměř žádný.
Čína 48 576 853 Indie Indie 16 826 000 USA
USA 12 624 700 Turecko Turecko 11 003 400 Egypt Egypt 8 105 260 Írán
Írán 6 824 300 Itálie
Itálie 5 950 220 Brazílie
Brazílie 4 416 650 Španělsko
Španělsko 3 821 490 Uzbekistán
Uzbekistán 2 585 000 Celosvětově 159 023 383 Rajčata se pěstují téměř ve všech zemích světa. V roce 2011 bylo podle Organizace pro výživu a zemědělství na světě sklizeno téměř 160 milionů tun rajčat, největším pěstitelem byla Čína s 30 % světové produkce rajčat. V České republice bylo v roce 2011 sklizeno 15 tis. tun rajčat.
Rajčata jsou velmi vhodná jako základ zdravé nebo doplněk či příloha běžné stravy. Vhodná jsou i na různé redukční a očistné diety, neboť mají antioxidační účinky. Podle některých studií působí blahodárně i na problémy s prostatou. Dále jsou rajčata vhodná ve stravě osob s nemocemi srdce, krevního oběhu a poruchami látkové výměny.
Rajčata jsou základem pro výrobu mnoha druhů kečupů, kterým dodává jak barvu, tak charakteristickou chuť a proto jsou řazena i mezi koření.[1]
Šlechtění moderních odolných odrůd však vedlo ke ztrátě chuti plodů.[2]
Z botanického hlediska je rajče plod víceleté kulturní rostliny. V některých jazycích to způsobuje problém v zařazení, protože pro „plod“ i „ovoce“ používají stejné slovo, např. anglické fruit (z lat. fructus). Proto se pak hovoří o „ovoci“ (čili plodu) z botanického hlediska, které se prakticky používá jako zelenina. Nebo se pro plodovou zeleninu používá výraz kombinující slova pro ovoce i zeleninu (něm. Fruchtgemüse, fr. légume-fruit).
V usnesení Evropského parlamentu z roku 2011 je rajče také řazeno mezi ovoce.[zdroj?]
V roce 1893 rozhodoval Nejvyšší soud Spojených států ve sporu Nix vs. Hedden, zda je rajče ovoce, nebo zelenina. Na ovoce se tehdy nevztahovala dovozní cla, kdežto na zeleninu ano. Soud vynesl rozsudek, že rajče je zelenina.[4] Rajče bylo ustanoveno státní zeleninou v New Jersey, zato v Arkansasu je zároveň státním ovocem i zeleninou.[5] Tímto spor o tom, zda se jedná o ovoce, nebo zeleninu, neskončil. Další případ se objevil opět v USA v roce 2005, od té doby ho například v amerických státech Tennessee a Ohio vedou jako ovoce.
plody
rostliny
květy
Druh je často poškozován fyziologickými chorobami, jejichž výskyt vyplývá z vysokých nároků na výživu. Seznam patogenů a chorob způsobovaných patogeny, napadajících druh, není kompletní:
Obrázky, zvuky či videa k tématu rajče jedlé ve Wikimedia Commons
Rajče jedlé, též lilek rajče (Solanum lycopersicum L., 1753) je trvalka bylinného charakteru pěstovaná jako jednoletka. Patří do čeledi lilkovitých. Pochází ze Střední a Jižní Ameriky. Plodem je bobule zvaná rajče, původně rajské jablko, proto se rajče řadí mezi plodovou zeleninu.
Tomat (Solanum lycopersicum) er en enårig urt med en opret, men senere nedliggende vækst. De gule blomster er samlet i små stande. Frugterne er store bær, som først er lysegrønne, men som bliver gule, orangerøde eller røde ved modenhed. Planten bliver dyrket på grund af disse frugter. Alle dele af planten er giftige, med undtagelse af frugterne (tomaterne).
Tomaten er en frugt, men handelsmæssigt er den en grøntsag. USA's højesteret har i sagen 'Nix v. Hedden' afgjort, at tomaten er grøntsag, selvom den botanisk set er en frugt.
Tomaten (frugten på planten) har et vandindhold på over 90 %. Frøene passerer uskadt gennem dyrs og menneskers tarm, hvad man kan se på slamdepoter fra renseværkerne.
Tomat er en enårig plante med en opret, men senere nedliggende vækst. Stængler og blade er tæt besat med hår og kirtler. Bladene sidder spredt, og de er fligede med helrandede lapper. Over- og underside er ensartet grågrønne.
Blomstringen indledes så snart planten har samlet kraft nok, og den fortsætter helt ind i efteråret. Blomsterne er samlet i små stande, som dannes i bladhjørnerne. De enkelte blomster er gule og regelmæssige. Frugterne er store bær, som først er lysegrønne, men som bliver gule, orangerøde eller røde ved modenhed.
Rodsystemet er kraftigt, men må ofte give op overfor plantens store vandbehov, når den dyrkes under glas.
Højde x bredde og årlig tilvækst: 2 x 0,5 meter (200 x 50 cm/år).
Tomatplanten er hjemmehørende langs vandløb i Andesbjergene, hvor den er pionerplante på gruset, veldrænet bund.
Den dyrkede tomats hjemsted lader sig ikke længere finde, men en meget nær slægtning eller muligvis en del af tomatens oprindelse, Solanum pimpinellifolium, vokser i vådområdet Zona Reservada Pantanos de Villa, som ligger nær Stillehavskysten i distriktet Chorrillos syd for Lima, Peru. Her findes den sammen med bl.a. tagrør, vandkrans, bermudagræs, butbladet azolla, Equisetum giganteum (en padderokkeart), Galium hypocarpium (ensnerreart), Lythrum maritimum (en kattehaleart), muslingeblomst, parasolplante, Polygonum hydropiperoides (en pileurteart), Roppia maritima (en guldkarseart), spinkel vandaks, storfrugtet natskygge og Vigna luteola (en bønneart)[1]
De kendte tomatsorter er efterkommere af kromosomfordoblede planter, som blev dyrket i Sydamerika før europæernes ankomst. Efter 1492 blev den bragt til Europa af de opdagelsesrejsende sammen med mange andre "nye" planter som majs, kartoffel og tobak.
Tomaten har et højt indhold af A- og C-vitamin. Tomater anvendes i madlavning, og den bruges i vidt omfang i fødevareindustrien til fremstilling af en lang række færdigretter, jf. ketchup, chutney, tomatkoncentrat og diverse færdigretter.
En gensplejset tomat med et højt indhold af flavonoider er udviklet, men er ikke markedsført.[2]
Der findes mange forskellige sorter, for eksempel kan nævnes cherrytomater og bøftomater.
Under festivalen Tomatina i den spanske by Buñol i Valencia-regionen deltager omkring 30-40.000 i omfattende tomatkampe under den årlige festival, der afvikles sidste onsdag i august og involverer anvendelsen af omkring 120 tons tomater.[3]
Tomat (Solanum lycopersicum) er en enårig urt med en opret, men senere nedliggende vækst. De gule blomster er samlet i små stande. Frugterne er store bær, som først er lysegrønne, men som bliver gule, orangerøde eller røde ved modenhed. Planten bliver dyrket på grund af disse frugter. Alle dele af planten er giftige, med undtagelse af frugterne (tomaterne).
Tomaten er en frugt, men handelsmæssigt er den en grøntsag. USA's højesteret har i sagen 'Nix v. Hedden' afgjort, at tomaten er grøntsag, selvom den botanisk set er en frugt.
Tomaten (frugten på planten) har et vandindhold på over 90 %. Frøene passerer uskadt gennem dyrs og menneskers tarm, hvad man kan se på slamdepoter fra renseværkerne.
Die Tomate (Solanum lycopersicum), in Österreich sowie in Südtirol auch der Paradeiser bzw. die Paradeis[1] (seltener Paradeisapfel)[2] genannt, ist eine Pflanzenart aus der Familie der Nachtschattengewächse (Solanaceae). Damit ist sie eng mit anderen Speisegewächsen wie der Kartoffel (Solanum tuberosum), der Paprika (Capsicum) und der Aubergine (Solanum melongena) verwandt, aber auch mit Pflanzen wie der Tollkirsche, der Alraune, der Engelstrompete, der Petunie oder dem Tabak (Nicotiana).
Lange wurde diese Pflanzenart als Liebesapfel, Paradiesapfel[3] oder Goldapfel (daher der italienische Name pomodoro) bezeichnet. Erst im 19. Jahrhundert erhielt sie ihren heute gebräuchlichen Namen „Tomate“. Dieser leitet sich von xītomatl ab, dem Wort für diese Frucht in der Aztekensprache Nahuatl. Umgangssprachlich wird vor allem die als Gemüse verwendete rote Frucht, die eine Beere ist, als Tomate bezeichnet. Ehemalige botanische Namen und Synonyme: Lycopersicon esculentum, Solanum esculentum oder Lycopersicon lycopersicum.
Die Tomatenpflanze ist eine krautige, einjährige, zweijährige oder gelegentlich auch ausdauernde Pflanze, die zunächst aufrecht, später aber niederliegend und kriechend wächst. Die einzelnen Äste können dabei bis zu 4 m lang werden. Die Stängel haben an der Basis einen Durchmesser von 10 bis 14 mm, sie sind grün, fein behaart und zur Spitze hin meist filzig behaart. Die Behaarung besteht aus einfachen, einzelligen Trichomen, die bis zu 0,5 mm lang werden, sowie spärlich verteilten meist aus bis zu zehn Zellen bestehenden, mehrzelligen Trichomen mit bis zu 3 mm Länge. Vor allem die längeren Trichome besitzen oft drüsige Spitzen, die der Pflanze einen starken Geruch verleihen.
Die sympodialen Einheiten besitzen meist drei Laubblätter, die Internodien sind 1 bis 6 cm lang, gelegentlich auch länger. Die Laubblätter sind unterbrochen unpaarig gefiedert, 20 bis 35 cm (selten nur 10 cm oder mehr als 35 cm) lang und 7 bis 10 cm (selten nur 3 cm oder mehr als 10 cm) breit. Sie sind beidseitig spärlich behaart, die Trichome gleichen denen der Stängel. Der Blattstiel ist 1,2 bis 6 cm lang oder gelegentlich auch länger.
Die Hauptteilblätter stehen in drei oder vier (selten auch fünf) Paaren. Sie sind eiförmig oder elliptisch geformt, die Basis ist schräg und zur Basis des Gesamtblattes hin herablaufend, abgeschnitten oder herzförmig. Die Ränder sind vor allem nahe der Basis gezahnt oder gekerbt, selten sind sie ganzrandig oder tiefgezähnt oder -gelappt. Die Spitze der Teilblätter ist spitz oder zugespitzt. Das oberste Teilblatt ist meist größer als die seitlichen Teilblätter, 3 bis 5 cm lang und 1,5 bis 3 cm breit. Das Stielchen ist 0,5 bis 1,5 cm lang. Die Spitze ist meist spitz zulaufend. Die seitlichen Teilblätter sind 2 bis 4,5 cm lang und 0,8 bis 2,5 cm breit, sie stehen an 0,3 bis 2 cm langen Stielchen.
Die Teilblätter zweiten Ranges stehen meistens an der der Blattspitze zugewandten Seite der unteren Hauptteilblätter. Sie sind 0,2 bis 0,8 cm lang und 0,1 bis 0,5 cm breit, sie sind aufsitzend oder stehen an einem bis zu 0,4 cm langen Stielchen. Teilblättchen dritten Rangs fehlen. Zwischen den Hauptteilblättern stehen meist sechs bis zehn eingeschobene Zwischenblättchen. Diese sind 0,1 bis 0,8 cm lang und 0,1 bis 0,6 cm breit und stehen an 0,1 bis 0,3 cm langen Stielchen. Scheinnebenblätter werden nicht gebildet.
Die Blütenstände werden bis zu 10 cm lang, bestehen aus fünf bis fünfzehn Blüten und sind meistens ungeteilt oder selten in zwei Zweige gespalten. Der Blütenstandsstiel ist kürzer als 3 cm und ähnlich den Stängeln behaart. Die Blütenstiele sind 1 bis 1,2 cm lang, das äußere Drittel ist gelenkartig abgeteilt. Die Form des Blütenstandes ist ein Wickel.
Die Knospen sind 0,5 bis 0,8 cm lang und 0,2 bis 0,3 cm breit und gerade konisch geformt. Vor dem Aufblühen steht die Krone etwa zur Hälfte aus dem Kelch hervor. Die Kelchröhre ist zur Blütezeit sehr fein und mit bis zu 0,5 cm langen Kelchlappen besetzt. Diese sind linealisch geformt, nach vorn zu spitz und mit langen und kurzen, einfachen, einreihigen Trichomen besetzt. Die leuchtend gelbe, fünfeckige Krone hat einen Durchmesser von 1 bis 2 cm, oftmals ist sie gebändert und in einigen Kulturformen auch mit mehr als fünf Zipfeln besetzt. Die Kronröhre ist 0,2 bis 0,4 cm lang, die Kronzipfel sind 0,5 bis 2 cm lang, 0,3 bis 0,5 cm breit, schmal lanzettlich geformt und an der Spitze und den Rändern spärlich mit verschlungenen, einreihigen Trichomen von bis zu 0,5 mm Länge besetzt. Zur Blütezeit sind die Kronlappen abstehend.
Die Staubblätter sind zu einer Röhre verwachsen, diese ist 0,6 bis 0,8 cm lang und 0,2 bis 0,3 (selten bis 0,5) cm breit. Sie ist schmal konisch geformt und gerade. Die Staubfäden sind sehr fein und nur 0,5 mm lang, die Staubbeutel sind 0,4 bis 0,5 cm lang und besitzen an der Spitze einen sterilen Anhang, der 0,2 bis 0,3 cm lang ist und nie mehr als die Hälfte der Gesamtlänge der Staubbeutel ausmacht. Der Fruchtknoten ist konisch, fein drüsig behaart. Der Griffel ist 0,6 bis 1 cm lang und misst weniger als 0,5 mm im Durchmesser. Er steht meist nicht über die Staubblattröhre hinaus. Die Narbe ist kopfig und grün.
Die Früchte sind Beeren, messen meist 1,5 bis 2,5 cm im Durchmesser, können aber bei kultivierten Pflanzen auch bis zu 10 cm groß werden. Da die Frucht aus zwei Fruchtblättern gebildet wird, weist sie zwei Kammern mit zahlreichen Samenanlagen auf. Diese sind über ein mittig gelegenes, plazentales Gewebe verbunden. Die Anzahl der Fruchtblätter und somit der Kammern kann variieren, vor allem züchtungsbedingt. Die Fruchtform ist meist annähernd kugelförmig, andere Wuchsformen wie oval-länglich oder birnenförmig sind, ebenfalls züchtungsbedingt, auch möglich.
Die Früchte reifen aufgrund des Carotinoidgehalts und hier insbesondere durch das Lycopin zu einem kräftigen Rot, Gelb oder Dunkelorange ab, sind zunächst behaart, bei Reife aber verkahlt. Der Blütenstiel hat sich bis zur Fruchtreife auf 1 bis 3 cm Länge vergrößert, bei Sorten mit großen Früchten ist er auch oftmals verdickt. Er ist gerade oder am Gelenkpunkt in Richtung der Blütenstandsachse gebogen. Der Kelch ist an der Frucht ebenfalls vergrößert, die Kelchlappen sind etwa 0,8 bis 1 cm lang und 0,2 bis 0,25 mm breit und teilweise stark nach hinten zurückgebogen.
Die Früchte enthalten eine Vielzahl von Samen. Diese sind 2,5 bis 3,3 mm lang, 1,5 bis 2,3 mm breit und 0,5 bis 0,8 mm dick. Sie sind umgekehrt eiförmig, blass braun und mit haarähnlichen Auswüchsen der äußeren Zellen der Samenhülle besetzt. Diese sind entweder anliegend und den Samen eine samtige Oberfläche gebend oder aber zottig. Die Samen sind an der Spitze schmal (0,3–0,4 mm) beflügelt und an der Basis zugespitzt. Die Samenschalen bestehen im äußersten Zellbereich aus stark verschleimendem Zylinderepithel, das botanisch als Myxotesta bezeichnet wird. Zwischen den einzelnen Samen befindet sich ein gallertartiges Gewebe, das von der Plazenta gebildet wird.
Die Chromosomenzahl beträgt 2n = 24.
Innerhalb der Nachtschatten (Solanum) wird die Tomate in die Untergattung Solanum und innerhalb dieser in die Sektion der Tomaten (Solanum sect. Lycopersicon) eingeordnet. Innerhalb dieser Sektion bildet die Art zusammen mit Solanum pimpinellifolium, Solanum cheesmaniae und Solanum galapagense, die alle rot- bis orangefarbene Früchte ausbilden, die Lycopersion-Gruppe.
Zur Unterteilung der Art wurden vor allem seit dem 20. Jahrhundert verschiedene Ansätze verfolgt, von denen sich jedoch keiner durchsetzen konnte. Oft wurden dabei kleine, rote und gelbe Früchte als Solanum lycopersicum var. cerasiforme beziehungsweise Lycopersicon esculentum var. cerasiforme (umgangssprachlich oftmals „Kirschtomaten“) bezeichnet. Es wurde angenommen, dass diese der Wildform der Art Solanum lycopersicum entsprechen oder dieser zumindest sehr nahestehen. Wahrscheinlich handelt es sich jedoch um Züchtungen und teilweise Kreuzungen mit Wildtomaten-Arten wie Solanum pimpinellifolium. Diese und alle weiteren Varietäten innerhalb der Art werden nicht anerkannt und nur als Synonym zu Solanum lycopersicum geführt.[4]
Das Ursprungsgebiet der Tomate ist Mittel- und Südamerika, wobei die Wildformen von Nordchile bis Venezuela verbreitet und beheimatet sind.[5] Die ursprüngliche Domestikation der Tomate ist nicht eindeutig geklärt: Es existieren die Peruanische Hypothese und die Mexikanische Hypothese.[6] Die größte Vielfalt der in Kultur befindlichen Formen ist in Mittelamerika zu finden. Dort wurden Tomaten von den Maya und anderen Völkern etwa 200 v. Chr. bis 700 n. Chr. als Xītomatl (Nahuatl für ‚Nabel des dicken Wassers‘) oder kurz Tomatl (‚dickes Wasser‘)[7] kultiviert. Samen wurden bei Ausgrabungen südlich von Mexiko-Stadt in Höhlen im Tehuacán-Tal gefunden.
Die Tomate zählt in Europa aufgrund ihrer Einführung durch den Menschen zu den hemerochoren Pflanzen und aufgrund ihrer Einführung erst in der Neuzeit (vermutlich um 1500 durch Columbus)[8] zu den Neophyten. Allerdings kann die Tomate lediglich als temporärer Neophyt bezeichnet werden, da sie in Europa nur äußerst selten und vorübergehend in der freien Natur anzutreffen ist; im Wesentlichen wird sie kultiviert.
Die ersten Tomatenpflanzen gelangten sehr bald nach der Eroberung Mittel- und Südamerikas nach Europa. Sie wurden Anfang des 16. Jahrhunderts von dem Spanier Hernán Cortés nach der Eroberung Mexikos erstmals nach Spanien gebracht.[9] Sie wurde in Anlehnung an ihren aztekischen Namen als „tomate“ bezeichnet.[10]
Erste europäische Beschreibungen der Pflanze stammen aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, vor allem aus Italien. 1544 lieferte der Italiener Pietro Andrea Mattioli als einer der Ersten eine genauere Beschreibung. Er beschrieb die Tomate als gelbe Frucht.[11] 1554 verfeinerte er seine erste Beschreibung, er berichtete von Varietäten mit roten Früchten und nannte erstmals einen italienischen Namen für die Tomate: „pomi d’oro“.[12] Im Jahr 1586 veröffentlichte Camerarius nach dem Tod Mattiolis eine überarbeitete Auflage, die unter anderem um einen Holzschnitt einer Tomatenpflanze erweitert wurde.
Spanische Besitztümer wie Sardinien oder Neapel spielten eine wichtige Rolle für die Ausbreitung der Tomate in das heutige Italien. Heimkehrende Kolonisten brachten die neuen Früchte wahrscheinlich in Form von Samen mit nach Spanien, und von dort erreichten sie Italien.[9] Die Geschichte der Tomate in Italien begann am 31. Oktober 1548, als der toskanische Großherzog Cosimo di Medici erstmals einen Korb voll Tomaten von seinem Landgut erhielt.[13]
Das in Leiden aufbewahrte Herbarium „En Tibi Herbarium“ von circa 1555 enthält einen Herbarbeleg für die älteste Tomate Europas. Auch die frühesten Herbarbelege von Aldrovandi und Oelinger gehen auf das 16. Jahrhundert zurück. Beide kultivierten Tomaten. Aus dem 16. Jahrhundert gibt es viele weitere Erwähnungen, unter anderem von Dodoens und Gessner. Letzterer erwähnte, dass Tomaten in Deutschland gut wachsen, früh reifen und dass die Früchte unterschiedliche Farben haben.
Im 16. und 17. Jahrhundert wurden Tomatenpflanzen als Raritäten in den Gärten der Oberschicht gepflanzt. Da sie selten waren, symbolisierten sie Wohlstand und beeindruckten Besucher.[11] In ganz Europa wurden Tomaten vorwiegend als Zierpflanzen genutzt, da man überzeugt war, dass deren Früchte nicht essbar oder sogar giftig seien.[14] Diese Haltung änderte sich im Laufe des 17. Jahrhunderts, als sich die Medizin weiterentwickelte.[11]
Nach dem ersten Auftauchen der Tomate in Italien 1548/1555 schmückten die Tomatenpflanzen die italienischen Gärten zunächst überwiegend als Zierpflanzen, da sie aufgrund ihrer Ähnlichkeit mit anderen Nachtschattengewächsen als giftig angesehen wurden.[14] Doch bereits die Medici waren an der Verwendung der Tomate für den Verzehr interessiert.[11] Obwohl Mattioli schon 1544 ein Rezept für den Verzehr von Tomaten angab, wird in der Literatur daran gezweifelt, dass sie wirklich des Öfteren als Speisepflanze verwendet wurde.[12]
Insbesondere in Italien wurde die Tomate ab dem 17. Jahrhundert immer bedeutender. Antonio Latini war ab 1658 als Koch beim spanischen Vizekönig von Neapel tätig. In dem von ihm verfassten Kochbuch fanden sich erstmals auch Rezepte mit neuweltlichen Zutaten. Die drei Gerichte, in denen die Tomate vorkam, wurden als „alla spagnola“ bezeichnet.[11] Um 1700 begann man, die Tomate als eine Zutat für Speisen schätzen zu lernen; erneut galt Italien als Vorreiter.
Joachim Kreich, Apotheker in Torgau, gründete 1543 einen in Deutschland berühmten botanischen Garten, den die Apothekerfamilie Moser bis zur Zerstörung im Dreißigjährigen Krieg 1637 fortführte.[15] Kreich war einer von nur vier bekannten Tomatenbesitzern im damaligen Deutschland.[16][17] Da zu dieser Zeit noch kein einheitliches System zur wissenschaftlichen Benennung von Lebewesen verwendet wurde, taucht die Tomate in der damaligen Literatur unter einer Vielzahl unterschiedlicher Namen auf, unter anderem „mala peruviana“, „pomi del Peru“ (peruanischer Apfel), „poma aurea“, „pomme d’Amour“, „pomum amoris“ (Liebesapfel) oder auch zusammengesetzte Namen wie „poma amoris fructo luteo“ oder „poma amoris fructo rubro“.[18]
Bereits früh wurde durch Botaniker die Verbindung zur Gattung Solanum festgestellt, so dass die Tomate oftmals als Solanum pomiferum bezeichnet wurde. 1694 wurde durch Joseph Pitton de Tournefort erstmals der Name Lycopersicon benutzt. Carl von Linné ordnete in seinem Werk „Species Plantarum“ die Tomate wieder der Gattung Solanum zu und beschrieb die kultivierte Tomate als Solanum lycopersicum und die wildwachsenden Tomaten als Solanum peruvianum. In der Folge wurde die Tomate von verschiedenen Autoren immer wieder entweder als eigene Gattung Lycopersicon oder als Teil der Gattung Solanum beschrieben. Aufgrund aktueller DNA-Sequenzanalysen und morphologischer Studien schreiben nahezu alle Quellen die Tomate heute der Gattung Solanum zu.[18]
Im 17. und 18. Jahrhundert sah man die Tomate in Europa vor allem als Zierpflanze an, nur einige medizinische Anwendungen sind bekannt. Eine englische Übersetzung von Tourneforts Buch Éléments de botanique erwähnt jedoch 1719, dass die Früchte in Italien gegessen werden. Bereits Ende des 18. Jahrhunderts bezeichnete die Encyclopædia Britannica den Einsatz von Tomaten in der Küche als „alltäglich“.[19]
Um 1900 war die Tomate auch in Deutschland als Lebensmittel bekannt und wurde überwiegend im Süden vor allem in Saucen, Suppen und Salaten verwendet.[20]
Bei der Wiener Weltausstellung 1873 wurden Tomaten gezeigt. Um 1900 gab es die ersten Paradeiser auf den Wiener Märkten. Im großen Stil hielten sie jedoch erst nach 1945 Einzug. Im Seewinkel (Burgenland) hatten sich als Saisonarbeiter gekommene Bulgaren niedergelassen, die auch das für den Anbau notwendige Wissen mitbrachten. Aufgrund der verbreiteten Abneigung gegen Unbekanntes und der raueren klimatischen Bedingungen verbreiteten sich Tomaten in den westlichen Bundesländern Österreichs erst in den 1950er Jahren oder noch später. In manche Alpentäler kamen sie erst mit dem Bau der ersten Supermärkte.
1961 wurden weltweit rund 28 Millionen Tonnen Tomaten produziert.[21]
In den 90er Jahren kam mit der Flavr-Savr-Tomate die erste gentechnisch veränderte Tomate auf den Markt.[21][22] Die erste Tomatensorte mit einer Open-Source-Saatgut-Lizenz wurde 2017 unter dem Namen Sunviva lanciert. Dank der Open-Source-Lizenz darf das Saatgut weiter vermehrt und für eigene Züchtungen genutzt werden, wenn diese ebenfalls unter die Lizenz gestellt werden.[23]
Krankheiten und Wachstumsstörungen an Tomatenpflanzen können unterschiedliche Ursachen haben. Die wichtigsten und häufigsten sind:[24]
Pilzbefall durch Phytophthora infestans (Kraut- und Braunfäule), Alternaria solani (Dürrfleckenkrankheit), Stemphylium solani (Stemphylium-Blattfleckenkrankheit), Cladosporium fulvum (Samt- und Braunfleckenkrankheit), Fusarium oxysporum f. sp. lycopersici (Fusarium-Welke), Verticillium albo-atrum (Verticillium-Welke), Botrytis cinerea (Grauschimmel), Phytophthora parasitica, Alternaria tomato, Septoria lycopersici, Sclerotium rolfsii, Colletotrichum-Arten, Botryosporium-Arten, Didymella lycopersici (Didymella-Stängelfäule);
Bakterienbefall durch Xanthomonas campestris pv. vesicatoria, Clavibacter michiganensis ssp. michiganensis;
Vireninfektionen
Nährstoffmangel und ungünstige Wachstumsbedingungen mit verschiedenen Schadbildern, zum Beispiel Blütenendfäule (meist physiologischer Kalziummangel), Platzen der Früchte (zu schnelles Wachstum vor allem nach Stress), Microrisse;
Tierische Schädlinge Spinnmilben, Weiße Fliegen, Blattläuse, Raupen, Thrips, Tomatenminiermotte (Tuta absoluta).
2020 wurden laut der Ernährungs- und Landwirtschaftsorganisation FAO weltweit 186.821.216 t Tomaten geerntet.[25]
Folgende Tabelle gibt eine Übersicht über die zehn größten Produzenten von Tomaten weltweit, die insgesamt 75,9 % der Erntemenge produzierten.
2020 wurden in Europa insgesamt 22.803.866 Tonnen geerntet. Die größten Produzenten der EU sind Italien, Spanien und Portugal. In Deutschland wurden 102.120 t, in Österreich 58.670 t und in der Schweiz 38.432 t geerntet.[25]
Die Niederlande produzierten 2020 durch intensive Gewächshauskultur 910.000 Tonnen. In der Ertrag-je-Hektar-Statistik führten sie mit 487 Tonnen je Hektar.[25]
Im Jahr 2020 waren weltweit 5.051.983 Hektar Produktionsfläche mit Tomaten bepflanzt. Der durchschnittliche Hektarertrag betrug 37 Tonnen.[25]
Weltweit gibt es mehr als 3.100 Sorten und mindestens noch einmal so viele Züchtersorten, die nie angemeldet waren und deshalb auch nie einen Namen erhalten haben. Auch die Zahl jährlich neu hinzukommender Sorten ist beträchtlich.
Bei der Selektion neuer Sorten stehen gewöhnlich folgende Zuchtziele im Vordergrund: lockerer Wuchs, hohe Resistenz oder Toleranz gegen Umwelteinflüsse, Krankheiten, Schädlinge und Viren, gute Produktivität, hoher Ertrag, schnelle Fruchtentwicklung, sicherer Fruchtansatz auch bei ungünstigen Klimabedingungen, einheitliche Sortierung, bestimmte Größe und Gewicht, Farbe und gleichmäßiger Farbton, guter Geschmack und hoher Gehalt an wichtigen Inhaltsstoffen, gute Transportfähigkeit und Fruchtfestigkeit, lange Haltbarkeit (siehe auch: Antimatschtomate), verwendungsspezifische Eignung allgemein.
Häufig sind Tomaten daraufhin gezüchtet, einen langen Transport aus Süd(west)europa zu überstehen; das geht zu Lasten anderer Eigenschaften, insbesondere des Geschmacks.[26]
Fruchtform rund und glatt (Normale Tomate), flachrund und glatt (meistens Fleischtomate), flachrund und faltig (cuore di bue in Norditalien), herzförmig (russische cuore di bue), oval oder pflaumenförmig (Dattel- und Eiertomate, meistens im Cherry- oder Cocktailbereich), birnenförmig (Kirschtomate), länglich (Flaschentomate, z. B. San-Marzano-Tomate und Andenhorn), aus mehreren Einzelteilen bestehend (Reisetomate).
Größe Sie ist stark von der Zahl der Fruchtkammern (Kammern) abhängig. Kirschtomaten (2–3), normale Tomaten (3–5), cuore di bue (4–10), Fleischtomaten (3–6), San-Marzano-Tomaten, Riesentomaten (bis 1 kg).
Farbe weiß, gelb, orange, rot, rosa, violett, grün, braun, schwarz. Aber auch gestreifte und marmorierte Tomaten sind bekannt.
Farbverteilung unicolor (UC), bicolor (BC) meistens mit grünem Ansatz beim Stängel, getigert/gefleckt.
Wuchstyp unbegrenzt wachsend (indeterminiert) oder begrenzt wachsend (determiniert), als Busch- oder Stabtomate (auch an Schnur) gezogen.
Reifetyp früh-, mittel- oder spätreifend (erste rote Tomate bringend), als lose Tomaten oder Trosstomaten (Rispenparadeiser) zu ernten.
Verwendung Zierpflanze, Hobbyanbau, Selbstpflücker, Direktverkauf und Marktfahrer, Engrosvermarktung oder Industrieverwertung, Eignung zum Dörren, Lagerbarkeit.
Ernteeignung Maschinelle Ernte für die Industrie, lose ohne Blütenkelch, lose mit Blütenkelch, Tross/Traube/Rispe, Tross/Traube jointless (Stiel ohne Sollbruchstelle).
Damit die Tomatenkultur zu einem guten Ergebnis führt, sind folgende Faktoren zu optimieren: resistente und tolerante Sorten, ausgeglichene, kontinuierliche Nährstoffversorgung, viel Licht, ausreichend Wärme, gute Bodenstruktur bis etwa 50 cm Tiefe, bei Bodenkultur keine frische Kalkung, warme Böden (Temp.> 14 °C), möglichst frühe Ernte sowie eine gleichmäßige Bewässerung für gleichmäßiges Wachstum. Eine ungleichmäßige Bewässerung führt in Phasen mit niedrigem Wasserangebot zu einer Verhärtung der Schale, die dadurch in folgenden Phasen mit hohem Wasserangebot nicht mehr elastisch genug ist, um dem Wachstum der Frucht zu folgen. Die Folge ist ein vermehrtes Platzen der Tomaten.[27] Neuere Forschungen haben ergeben, dass Tomaten, die mit verdünntem Meerwasser gezüchtet werden, bei geringerem Verbrauch an wertvollem Trinkwasser eine erhöhte Menge an wichtigen Nährstoffen enthalten.[28][29]
In den letzten Jahren wurde, besonders im Bio-Landbau, eine Vielzahl nicht mehr bekannter altertümlicher Sorten wiederentdeckt, die aus den Anfängen der Tomatenkultur stammen. Die Tomaten werden in der Regel von Hand geerntet und erzielen Preise von über 10 Euro pro Kilogramm. Solch ein Sortiment wurde vor wenigen Jahren auch von einer großen Einzelhandelskette in der Schweiz lanciert (im Rahmen des ProSpecieRara-Programmes; 138 verschiedene Tomatensorten), auch in Deutschland sind solche Sorten unter anderem als Wilde Tomaten in Fachgeschäften erhältlich. Die alten Tomatensorten überzeugen häufig durch ihren Geschmack und gewinnen trotz des hohen Preises eine kleine Schicht von Liebhabern und Gelegenheitskäufern. Zu Beginn des 21. Jahrhunderts waren in Europa für solche „Exoten“-Gemüse allerdings nur kleine Märkte erschlossen. Sie wurden eher als Nischenprodukte für den Hobbybereich und von Direktvermarktern für Liebhaber eingeschätzt. Doch versorgt der Bio-Großhandel in Europa die angeschlossenen Fachgeschäfte auch mit größeren Chargen der etwas in Vergessenheit geratenen Formen und Züchtungen der „Paradiesäpfel“.
Der österreichische Landwirt Erich Stekovics in Frauenkirchen (Burgenland) bewahrt die Samen von 3.200 Tomatensorten auf und bietet 500 Sorten von Tomaten zum Verkauf in seinem Bauernhof an.
Weiterhin gibt es bei den Tross-Tomaten Sorten, die keine „Sollbruchstelle“ (kleine Verdickung am Fruchtstiel) mehr haben. Damit brechen einzelne Früchte nicht mehr ungewollt ab. Diese Sorten sind auch darauf hingezüchtet, dass die Frucht selbst besser am Blütenkelch hält. Daher sind solche Sorten nicht für die Einzelfruchternte geeignet. Diesen Stiel nennt man jointless. Bei der Qualitätsverbesserung der Tomaten geht die Züchtung immer stärker auf innere und äußere Qualitäten der Frucht ein. So spielt in den USA besonders der Lycopin-Gehalt und in Europa besonders der Geschmack eine große Rolle. Letzterer wird ermittelt durch den Zuckergehalt (Brix), den Säuregehalt und durch Geschmackstests durch geschulte Geschmackstester, und bei Versuchsergebnissen angegeben. Diese Qualitätskontrollen und Züchtungstrends haben zu ertragreichen Sorten geführt, die kräftige Farben zeigen, süßer schmecken und für die Vermarktung besser geeignet sind als althergebrachte Sorten.
Eine Reihe sehr kleiner Tomaten, wie Johannisbeertomaten und Kirschtomaten, werden hauptsächlich in Kleingärten angebaut.
In EU-Agrarversuchen wird immer wieder die Kreuzung der Tomate mit der genetisch eng verwandten Kartoffel zur sogenannten Tomoffel ausprobiert, um den Ertrag weiter zu steigern – allerdings bisher mit nur mäßigem Erfolg, da die gezüchteten Pflanzen bisher stets zu schwach waren, gleichermaßen voll energiereiche essbare Knollen und genießbare Früchte ausbilden zu können. Auch schon in früheren Jahren wurden Tomaten auf Kartoffeln veredelt, was kurzfristig recht leicht gelingt, allerdings langfristig die Pflanze auszehrt und dadurch zerstört. Diese Kombination wird wohl immer schwierig bleiben, da zur Bildung der Speicherorgane der Kartoffel, ebenso wie für große Früchte an der Tomate zur gleichen Zeit, erheblich mehr Blattmasse benötigt wird, als die Tomate hervorbringen kann. Blattwerk wird benötigt, um durch Fotosynthese genügend Kohlenhydrate einlagern zu können. Wurzelknolle und oberirdische Frucht konkurrieren. Daher ist dieser Wunsch eine nicht ganz sinnvolle Kombination, wenn beiderseits hohe Erträge erzielt werden sollen.
Von einer größeren Bedeutung ist die Nutzung von Tomaten als Veredlungsunterlage für Auberginen. Als Unterlagen werden Wildtomatenkreuzungen (Solanum lycopersicum × Solanum habrochaites) verwendet. Die meisten Veredlungen von Tomaten werden auf Tomatenunterlagen zur Verhinderung des Befalls durch Nematoden und der Korkwurzelkrankheit durchgeführt. Tomatenveredlungssets werden mittlerweile im Handel angeboten und können so auch von Hobbygärtnern erfolgreich genutzt werden.
Tomaten sind sogenannte Vibrationsbestäuber. Um hier einen Fruchtansatz zu erzielen, war bis in die 1980er Jahre im Treibhausanbau von Tomaten eine arbeitsintensive manuelle Bestäubung mit elektrischen Bestäubungsgeräten notwendig.[30] Pro Hektar fielen in Europa der 1980er Jahre dafür Arbeitskosten von etwa 10.000 € an.[31]
1985 setzte der belgische Tierarzt und Hobby-Entomologe Roland de Jonghe ein Nest Dunkler Erdhummeln in einem Treibhaus aus, in denen Tomaten heranwuchsen, und stellte dabei fest, dass sie dort sehr wirkungsvoll die Pflanzen bestäubten.[32] Es war zwar bereits 1912 gelungen, Hummelköniginnen in Gefangenschaft so zu halten, dass sie mit dem Nestbau begannen, und in den 1970er Jahren waren die Erfahrungen mit der künstlichen Zucht und Haltung unter Gefangenschaftsbedingungen von Hummeln so weit fortgeschritten, dass man in der Lage war, bei einzelnen Hummelarten einen vollständigen Jahreszyklus zu durchlaufen. Insbesondere die Dunkle Erdhummel schien besonders einfach unter künstlichen Bedingungen aufziehbar zu sein.[33] Erst de Jonghe erkannte jedoch die mögliche kommerzielle Bedeutung der Verwendung von Hummeln als Bestäuberpraxis, die in wenig mehr als einem Jahrzehnt die Form des Tomatenanbaus unter Glas nachhaltig veränderte. Verglichen zu Kosten für den hohen manuellen Aufwand bei der Bestäubung waren die Kosten der ebenfalls arbeitsintensiven Heranzucht von Hummeln gering. De Jonghe stellte außerdem fest, dass durch Hummeln bestäubte Pflanzen ertragreicher waren.
1987 gründete De Jonghe die Firma Biobest, die bis heute der größte kommerzielle Züchter von Hummeln ist. 1988 zog die Firma gerade genug Hummeln heran, um 40 Hektar zu bestäuben, auf denen Tomaten herangezogen wurden. Bereits 1989 begannen sie jedoch, Hummelnester nach Holland, Frankreich und Großbritannien zu exportieren.[34] 1990 setzte man erstmals in Kanada künstlich aufgezogene Hummeln ein, ein Jahr später folgten die USA und Israel sowie wenig später Japan und Marokko. Zur Jahrtausendwende war es zum weltweiten Standard geworden, beim Anbau von Tomaten auf die Bestäubung von Hummeln zu setzen. Ausnahmen sind Länder wie Australien, wo Hummeln nicht natürlich vorkommen und wo die Gesetzgebung den Import nicht-einheimischer Tierarten strikt untersagt.[34]
Bei der Bestäubungspraxis mit Hummeln werden in den Gewächshäusern jeweils vollständige Hummelnester eingebracht. Die europäischen Unternehmen, die in der künstlichen Hummelzucht aktiv sind, versenden jährlich mehr als eine Million Hummelnester weltweit.[35] Zu den positiven Nebeneffekten des Einsatzes von Hummeln im landwirtschaftlichen Gemüseanbau zählt ein deutlich verringerter Insektizid- und Pestizideinsatz, da die Verwendung dieser Mittel auch die Bestäuber gefährdet. Nachteilig ist, dass es sich bei den künstlich aufgezogenen Hummeln überwiegend um Nachkommen von in der Türkei gesammelten Dunklen Erdhummeln handelt.[35] Beim Einsatz von Hummeln in Treibhäusern ist es nahezu unvermeidlich, dass Hummeln entweichen, sich erfolgreich fortpflanzen und so die jeweilige regionale Fauna beeinflussen. Die in Großbritannien geforderte Praxis, solche importierten Nester nach dem Ende ihrer Verwendung entweder zu verbrennen oder die Hummeln zu töten, indem die Nester in Gefriertruhen gesetzt werden, wird nach den Erfahrungen des britischen Entomologen Dave Goulson dort selten umgesetzt. Wenige Gemüseanbauer haben ausreichend große Gefriertruhen und die Verbrennung der Nester, die aus Karton, Plastik und Polystyren bestehen, erzeugt lästige Abgase.[36]
In Japan ist es gesetzlich vorgeschrieben, dass Treibhäuser, in denen Hummelnester verwendet werden, zweifache Türen und vernetzte Luken haben, um ein Entweichen von Hummeln zu verhindern. Mittlerweile gibt es jedoch in Japan verwilderte Dunkle Erdhummeln, die auf entwichene Hummeln zurückgehen.[36] Noch gravierender sind die Erfahrungen in Südamerika: Aus chilenischen Treibhäusern entkommene Dunkle Erdhummeln verbreiten sich seit 1998 invasiv mit einer Geschwindigkeit von ca. 200 km pro Jahr über die südamerikanische Landmasse. Auf ihrem Weg verschwindet beispielsweise die heimische Hummelart Bombus dalbomii regional wenige Jahre nach der Ankunft der Dunklen Erdhummel. Mit den industriell gezüchteten Erdhummeln kam auch der einzellige Parasit Crithidia bombi auf den Kontinent. Es wird vermutet, dass die Kombination aus Hummel und Parasit die dort heimische Hummelarten mit so großer Geschwindigkeit verdrängt.[37]
Hauptbestandteil der Tomate ist Wasser (etwa 95 Prozent), außerdem enthält sie Vitamin A, B1, B2, C, E, Niacin, sekundäre Pflanzenstoffe sowie Mineralstoffe, besonders Kalium und Spurenelemente. So finden sich neben den genannten Vitaminen in der Tomate Biotin, Folsäure, Thiamin, Pantothensäure; Alpha- & Beta-Carotin, Kalium, Chlorogensäure, Citronensäure, Glykoalkaloide, Glykoproteine, Lignin, Lutein, Lycopin (nur in roten Tomaten), p-Cumarsäure, 10 Spurenelemente (Chrom), vor allem Silizium; Tyramin, Zeaxanthin.
Die Schale (Tomatenhaut) enthält neben Polysacchariden und Cutin unter anderem Kohlenwasserstoffe (Höhere Alkane wie n-Nonacosan, n-Triacontan und n-Hentriacontan), Fettsäuren (Palmitin-, Stearin-, Öl-, Linol- und Linolensäure) sowie Triterpene (α- und β-Amyrin) und Sterine (β-Sitosterin, Stigmasterin).[39] in der Tomatenhaut befinden sich besonders viele Wirkstoffe (Flavonoide).
Das Carotinoid Lycopin gibt der Tomate die rote Farbe. Der Name ist von der lateinischen Bezeichnung der Tomate Solanum lycopersicum abgeleitet. Reife Tomaten haben einen Lycopinanteil von 4 bis 5,6 mg pro 100 g Frucht. Lycopin ist ein Carotinoid, das antioxidativ wirkt und so die Immunabwehr stärken und das Risiko bestimmter Krebserkrankungen senken soll.[40] Der Brennwert der Tomate ist mit etwa 75 kJ pro 100 g relativ gering. Aus Tomaten wird in großen Mengen Tomatenmark hergestellt, ferner Tomatensaft, Tomatenschwamm und auch Tomatenketchup.
Obwohl die Tomate ein Lebensmittel ist, sind das Kraut, der Stielansatz und der grüne Teil der Frucht durch das darin enthaltene Tomatidin[41] (entspricht dem Solanin der Kartoffel) schwach giftig, das heißt unbekömmlich. Der Verzehr des Krautes oder sehr unreifer Früchte kann Übelkeit und Erbrechen zur Folge haben. Es wird daher auch von einigen Quellen empfohlen, bei der Vorbereitung von Mahlzeiten grüne Teile und den Stielansatz zu entfernen.
Allerdings gibt es auch Tomatensorten, die von Natur aus außen grün sind – z. B. Green Zebra (grün gestreift auf leicht gelblichem Grund) oder Zebrino (dunkelgrün auf schwarzbraunem bzw. dunkelrotem Grund). Das soll daran liegen, dass diese Tomaten von innen nach außen reif werden und nicht, wie es von den roten Tomaten bekannt ist, von außen nach innen. Diese schwarzbraunen bis grünen Tomaten, angeblich aus einer Tomatensorte der Galápagos-Inseln gezüchtet, sollen also nicht mehr Solanin enthalten als die roten Tomaten.
Die Lagerung der Früchte geschieht am besten bei 13 bis 18 °C und bei einer relativen Luftfeuchte von 80 bis 95 Prozent. Im Gegensatz zu Blattgemüse ist die Tomate bis zu 14 Tage haltbar. Dabei verliert sie kaum wichtige Inhaltsstoffe. Fälschlicherweise bewahren viele Verbraucher, aber auch Gemüsehändler und Einzelhandelsketten Tomaten in Kühlräumen oder im Kühlschrank auf, wo sie deutlich an Geschmack, Textur und Haltbarkeit verlieren. Ein Grund dafür ist, dass bei Temperaturen unter 12 °C Geschmacksstoffe wie Isovaleraldehyd, 2-Methyl-1-butanol oder 3-Methyl-1-butanol nicht mehr gebildet werden.[42]
Bei zu langer Aufbewahrung wird die Haut der Tomate dünner und schrumpelig, das Fruchtfleisch fällt etwas zusammen, und im Ganzen wirkt die Frucht danach etwas matschig und fühlt sich sehr weich an. Trotzdem ist die Tomate immer noch genießbar und nicht etwa schlecht.
Tomaten soll man, wenn möglich, immer getrennt von anderem Obst und Gemüse lagern. Sie scheiden während der Lagerung Ethen aus, das den Stoffwechsel benachbarter Früchte oder Gemüse beschleunigt, so dass diese schneller reifen und in der Folge auch schneller verderben.
Im Durchschnitt isst jeder Deutsche rund 22 kg Tomaten pro Jahr. Davon wird fast die Hälfte als frische Tomaten verzehrt. Nur 6 Prozent der in Deutschland vermarkteten Tomaten werden auch im Inland produziert. Insgesamt werden jährlich in Europa etwa 17 Millionen Tonnen Tomaten auf einer Fläche von 494.993 Hektar angebaut.
Bekannte Tomatensorten sind Agro, Amati, Belriccio, Bolzano, Corazon, Corianne, Culina, Cupido, Dasher, Datteltomate, Devotion, Del-Icia, Diplom, Dolce Vita, Exxtasy, Fantasio, Fourstar, Gardenser’s delight (Stabtomate), Gezahntentomate, Green Zebra (Stabtomate), Kalimba, Kumato, Laternchen (Stabtomate), Luigi, Luxor, Maestria, Maranello, Myrto, Ochsenherz/Coeur de Boeuf, Phantasia, Philovita, Picolino, Pixel, Primabell, Quadro, Ravello, Sibirischer Finger, Sparta, Sportivo, Suso, Sunviva, Sweet Million, Timos, Timotion, Tomosa, Trilly, Tumbling Tom Red (Hängetomate), Vilma, Vanessa, Virginia, Vision, Vitella, Zebrino, Vladivostokskij (Sibirien), Gelbe von Thun und Würmli (Schweiz), Gelber Moneymaker (England), Oaxacan Jewel und Miel de Mexique (Mexiko), Black Sea Man und Malakhitovaya Shakatulka (Russland), White Rabbit (USA) und Dix Doigts de Naples (Italien).
– alphabetisch –
Die Tomate (Solanum lycopersicum), in Österreich sowie in Südtirol auch der Paradeiser bzw. die Paradeis (seltener Paradeisapfel) genannt, ist eine Pflanzenart aus der Familie der Nachtschattengewächse (Solanaceae). Damit ist sie eng mit anderen Speisegewächsen wie der Kartoffel (Solanum tuberosum), der Paprika (Capsicum) und der Aubergine (Solanum melongena) verwandt, aber auch mit Pflanzen wie der Tollkirsche, der Alraune, der Engelstrompete, der Petunie oder dem Tabak (Nicotiana).
Lange wurde diese Pflanzenart als Liebesapfel, Paradiesapfel oder Goldapfel (daher der italienische Name pomodoro) bezeichnet. Erst im 19. Jahrhundert erhielt sie ihren heute gebräuchlichen Namen „Tomate“. Dieser leitet sich von xītomatl ab, dem Wort für diese Frucht in der Aztekensprache Nahuatl. Umgangssprachlich wird vor allem die als Gemüse verwendete rote Frucht, die eine Beere ist, als Tomate bezeichnet. Ehemalige botanische Namen und Synonyme: Lycopersicon esculentum, Solanum esculentum oder Lycopersicon lycopersicum.
Bacana sor, bacansork, fireng (Solanum lycopersicum), fêkiyek e. Di çîna Solanum a famîleya dendûreşkan (Solanaceae) de cih digire. Berên firengan sifte yên kesk in. Firengê kesk dibin tirşîn. Paşê sor dibin. Firengê sor, ter sifte, dibin aqît an merge, di xwarin û seleteyan da tê bikaranîn.
Fireng riwekeke biharê ye. Sewê ku di zivistanê da jî firengan bikarbînin, firengên bejî hişk dikin. Li Kurdistanê çend cureyên xwe hene.
Bi qasî 2500 cureyên fringiyê hatine hejmartin û tomarkirin. Li Kurdistanê çandiniya hinekan tê kirin. Lê ji ber ku li ser floraya Kurdistanê xebatekê nehatiye kirin, bikategorîkirina wan jî dijwar e.
Bacana sor, bacansork, fireng (Solanum lycopersicum), fêkiyek e. Di çîna Solanum a famîleya dendûreşkan (Solanaceae) de cih digire. Berên firengan sifte yên kesk in. Firengê kesk dibin tirşîn. Paşê sor dibin. Firengê sor, ter sifte, dibin aqît an merge, di xwarin û seleteyan da tê bikaranîn.
Fireng riwekeke biharê ye. Sewê ku di zivistanê da jî firengan bikarbînin, firengên bejî hişk dikin. Li Kurdistanê çend cureyên xwe hene.
Bi qasî 2500 cureyên fringiyê hatine hejmartin û tomarkirin. Li Kurdistanê çandiniya hinekan tê kirin. Lê ji ber ku li ser floraya Kurdistanê xebatekê nehatiye kirin, bikategorîkirina wan jî dijwar e.
Firenga bejî: fêkiyên çirtik çirtikî dibin û pirr gir nabin. Tamê xwe yên mize (tirşoqî) ne. Firengê avî: wek firengê bejî ne lê fêkiyên xwe pir jê girtir dibin. Firenga dolmeyan: (bi îngilîzî: plum tomato) Fêkiyên xwe drûjnik dibin. Cirtetan: (bi îngilîzî: cherry tomato) berên xwe biçûk wek gêlyazan dibin.Chilltu, Pisqi chilltu,[1] Ch'illtu[2] (Solanum lycopersicum syn. Lycopersicon esculentum) icha Tumati (nawatl simimanta tomatl, chaymanta kastilla simipi tomate) nisqaqa huk chakra yuram. Puka rurunkunatam mikhunchik.
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Chilltu
Chilltu, Pisqi chilltu, Ch'illtu (Solanum lycopersicum syn. Lycopersicon esculentum) icha Tumati (nawatl simimanta tomatl, chaymanta kastilla simipi tomate) nisqaqa huk chakra yuram. Puka rurunkunatam mikhunchik.
Domatja (solanum lycopersicum) është një bimë njëvjeçare që e ka prejardhjen nga Andet e Amerikës së Jugut. Kur europianët arritën në Amerikë, bima e domates ishte përhapur deri në Amerikën Qendrore dhe Meksikë. Përdorimi i saj si ushqim filloi në Meksikë, dhe u përhap në të gjithë botën pas kolonizimit spanjoll të Amerikës. Varietete të shumta të saj tani kultivohen gjerësisht tashmë, nganjëherë në serra në klimat e ftohta.
Domatja konsumohet në mënyra të ndryshme, e freskët, ose si një përbërës në shumë gjellë, sallata, salca dhe pije. Edhe pse nga ana botanike ajo është një frut, ajo konsiderohet si perime për qëllime gatimi, gjë që shkakton paqartësi dhe ngatërresë. Fruti është i pasur në lycopene, që mund të ketë efekte të dobishme për shëndetin.
Domatja bën pjesë në familjen Solanaceae. Bimët zakonisht rriten 1-3 metra në lartësi dhe kanë një kërcell të dobët që shpesh mbështetet mbi tokë ose mbi bimë të tjera. Një kokër domate mesatare e zakonshme peshon rreth 100 gram.
Fjala domate vjen nga fjala spanjisht tomate, që nga ana e saj vjen nga fjala në gjuhën Nahuatl tomatotl, të një popullsie indigjene të Meksikës qendrore.
Aztec-et dhe popujt e tjerë në Mesoamerikë përdornin frutin në gatimet e tyre. Data e saktë e fillimit të përdorimit të domates është e panjohur: deri në vitin 500 para Krishtit, ajo ishte tashmë kultivuar në Meksikën jugore dhe ndoshta në zona të tjera. Popullsia Pueblo mendohet të kenë besuar se ata të cilët dëshmonin gëlltitjen e farave të domates ishin të bekuar me kompetencat e profecisë. Varieteti i madh me forme të çrregullt i domates (domatja e vendit), i krijuar nga një frut më i vogël, e ka origjinën në Mesoamerikë, dhe mund të jetë paraardhësi i drejtpërdrejtë i disa domateve moderne të kultivuara.
Pushtuesi spanjoll Hernán Cortés mund të ketë qenë i pari që transferoi domaten e vogël të verdhë në Evropë pas pushtoi qytetin Aztec të Tenochtitlanit, tani Mexico City, në vitin 1521, edhe pse Kristofor Kolombi, një gjenovez që punonte për monarkinë spanjolle, mund ti ketë sjellë ato në fillim të vitit 1493.
Pas kolonizimit spanjoll të Amerikave, spanjollët shpërndanë domaten në gjithë kolonitë e tyre në Karaibe. Ata gjithashtu e çuan atë në Filipine, nga ku ajo u përhap në Azinë juglindore dhe pastaj të gjithë kontinentin aziatik. Spanjollët gjithashtu e sollën domate në Evropë. Ajo u rrit lehtë në klimat e Mesdheut, dhe kultivimi filloi në 1540-n. Ajo ndoshta filloi të hahej menjëherë pasi ai u prezantua, dhe ishte me siguri duke u përdorur si ushqim nga fillim të shekullit të 17 në Spanjë. Libri më i hershëm gatimi i zbuluar me receta me domate u botua në Napoli në 1692, edhe pse autori i kishte marrë me sa duket këto receta nga burime spanjolle. Në zona të caktuara të Italisë, të tilla si Firence, megjithatë, domatja është përdorur vetëm si një dekorim tavoline para se ajo të përfshihej në kuzhinën lokale në fund të shekullit të 17-të ose në fillim të shekullit të 18-të.
Domatja është vendase në zonën e Amerikës Jugore qendrore dhe pjesën jugore të Amerikës së Veriut, zonë sot midis vendeve të Meksikës dhe Peruse. Azeket e quajten atë xitomatl, termi treguar tomat fruta të ndryshme të ngjashme me njëra-tjetrën, zakonisht lëng. Salca e domateve u bë një pjesë integrale e kuzhinë Azteke. Disa thonë se ishte një domate përforcuese, kjo do të jetë arsyeja pse frëngjisht një herë e përshkroi atë si pomme d'amour, "mollë e dashurisë. Është thënë se pas futjes se saj në Evropë zyra e Sir Walter Raleigh kishte dhene pjeset e këtij plani për të realizuar në pallatin e Mbretëreshës Elizabeth, pagëzuar si mollë e dashurisë (mollë dashurie). Data e mbërritjes së tij në Evropë është e vitit 1540, kur spanjoll Hernán Cortés u kthye në shtëpi dhe e çuan mostrave, por kultivimin dhe shpërndarjen e saj ka pritur deri gjysmën e dytë të shekullit të shtatëmbëdhjetë.[1]
Domatja rritet tashmë në mbarë botën për frutat e saj ushqimore. Domatet e kultivuara ndryshojnë në madhësi, nga kokrrat më të vogla, rreth 5 mm në diametër, deri tek domatet më të mëdha 10 cm ose më shumë në diametër. Shumica e varieteteve prodhojnë fruta të kuq, por një numër i variteteve kanë fruta të verdhë, portokalli, rozë, vjollcë e të gjelbër. Ka gjithashtu edhe varietete me kokrra të zeza ose të bardha. Frutat me ngjyra dhe shirita mund të jenë mjaft interresante. Domatet e prodhuara për konservim dhe salca shpesh janë me formë të zgjatur, 7–9 cm të gjata dhe 4–5 cm në diametër. Ato njihen si domate italiane, dhe kanë një përmbajtje të ulët të ujit.
Domatja (solanum lycopersicum) është një bimë njëvjeçare që e ka prejardhjen nga Andet e Amerikës së Jugut. Kur europianët arritën në Amerikë, bima e domates ishte përhapur deri në Amerikën Qendrore dhe Meksikë. Përdorimi i saj si ushqim filloi në Meksikë, dhe u përhap në të gjithë botën pas kolonizimit spanjoll të Amerikës. Varietete të shumta të saj tani kultivohen gjerësisht tashmë, nganjëherë në serra në klimat e ftohta.
Domatja konsumohet në mënyra të ndryshme, e freskët, ose si një përbërës në shumë gjellë, sallata, salca dhe pije. Edhe pse nga ana botanike ajo është një frut, ajo konsiderohet si perime për qëllime gatimi, gjë që shkakton paqartësi dhe ngatërresë. Fruti është i pasur në lycopene, që mund të ketë efekte të dobishme për shëndetin.
Domatja bën pjesë në familjen Solanaceae. Bimët zakonisht rriten 1-3 metra në lartësi dhe kanë një kërcell të dobët që shpesh mbështetet mbi tokë ose mbi bimë të tjera. Një kokër domate mesatare e zakonshme peshon rreth 100 gram.
Kam-á-bi̍t/Chhàu-khī-á (ha̍k-miâ: Solanum lycopersicum) sī 1 chióng Kiô-á-kho kiô-á-sio̍k ê si̍t-bu̍t. I ê kóe-chí thang-hó chheⁿ-chia̍h ia̍h-sī chò chhài-se, ka-kang liáu-āu ē-sái chò kam-á-bi̍t-chiùⁿ kap kam-á-bi̍t-chiap. Kam-á-bi̍t ê goân-sán-tē sī Lâm Bí-chiu ê Andes Soaⁿ-lêng.
Kam-á-bi̍t tī Tâi-oân tē-khu hō͘-lâng kiò-chò thô͘-má-toh, chit-ê sû sī ùi tomato/トマト lâi-ê goā-lâi-gí.
Kam-á-bi̍t-hoe
Kam-á-bi̍t-châng
kok-chióng ê kam-á-bi̍t
Kam-á-bi̍t/Chhàu-khī-á (ha̍k-miâ: Solanum lycopersicum) sī 1 chióng Kiô-á-kho kiô-á-sio̍k ê si̍t-bu̍t. I ê kóe-chí thang-hó chheⁿ-chia̍h ia̍h-sī chò chhài-se, ka-kang liáu-āu ē-sái chò kam-á-bi̍t-chiùⁿ kap kam-á-bi̍t-chiap. Kam-á-bi̍t ê goân-sán-tē sī Lâm Bí-chiu ê Andes Soaⁿ-lêng.
Kam-á-bi̍t tī Tâi-oân tē-khu hō͘-lâng kiò-chò thô͘-má-toh, chit-ê sû sī ùi tomato/トマト lâi-ê goā-lâi-gí.
Ang kamatis ay ang tawag sa isang uri ng halaman o bunga nito na kulay lunti kung hilaw, subalit nagiging dilaw hanggang pula kung hinog na.[2]
Ang lathalaing ito na tungkol sa Gulay ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.
6. ^http://www.fresh-vegetables.eu
Ang kamatis ay ang tawag sa isang uri ng halaman o bunga nito na kulay lunti kung hilaw, subalit nagiging dilaw hanggang pula kung hinog na.
Mnyanya (Solanum lycopersicum) ni mmea wa familia Solanaceae, ambao daima hutambaa na ambao hukuzwa kwa makusudi ya kutumiwa na watu. Matunda yake yanaitwa nyanya. Kwa aina nyingi sana nyanya huwa na rangi nyekundu pindi inapoiva, nyingine zina rangi ya manjano au machungwa. Mnyanya huwa na urefu wa mita 1-3 na huwa na shina laini ambalo mara nyingi hujibebelesha kwenye mmea mwingine. Majani huwa na urefu wa sentimeta 1-25, na petali 5-9 Majani ya shina la nyanya huwa na vinyweleo. Maua huwa na upana was m 1-2, rangi ya manjano na majani matano na huvunwa kwa mwaka mmoja.
Asili ya mnyanya ni Amerika ya Kusini. Na historia huonesha kuwa mimea hii ilianzia huko Peru. Mimea hiyo ya mwanzo ndiyo imekuja kuwa na aina hizi tulizonazo leo za nyanya. Spishi moja ilisafishwa mpaka Meksiko kwa ajili ya matumizi ya binadamu. Ushahidi unaonyesha kuwa hapo awali ulikuwa tunda dogo lenye rangi ya njano.
Neno la Kiingereza ‘tomato’, lenye maana ya nyanya, limetoka ana Nsha ya Manati ‘lomatl’. Mtaalamu wa mmea wa kifaransa, Joseph Pitton de Tournefort, alitoa jina la kisayansi ’Lycopersion esculum’ kwa nyanya, na wakati huo nyanya ilifikiriwa kuwa ina sumu ndiyo maana ilipewa jina la mito lenye maana ya tunda la mbwa mwitu. Watu wa Acret na wengine wanaanza kutumia nyanya kwenye mapishi yao, wakti huo ikilimwa huko Peru, mnamo mwaka 500KK. Baadaye nyanya zilizobadilika na kuwa laini, kubwa kutoka kwenye mboga laini, na kuanza kushamiri huko Amerika ya Mwanzo. Huaminika hii ndiyo asili ya nyanya tunazotumia sasa.
Kulingana na Andrew Smith, aliyeandika kitabu cha ‘The Tomato in America’, nyanya zilianza sehemu za miinuko ya magharibi ya kusini mwa Amerika. Hata hivyo anasema hakuna ushahidi wa kuonesha kuwa nyanya zilikuwepo na hata kuliwa huko Peru kabla ya Wahispania hawajavamia. Nyanya huko Hispania, baada ya utawala wa wahispania huko Amerika, wahispania walisambaza nyanya kwenye makoloni yake yote mpaka Kusini mwa Asia na baadaye Asia yote. Wahispania walipeleka nyanya Ulaya pia. Nyanya zilikuwa nzuri sana huko Mbarka wa Mediteranean na kilimo chake kilianza rasmi mnamo 1540. Nyanya zilianza kuliwa rasmi na huko Hispania mnamo 1600. Mwaka 1692, kilipatikana kitabu kinachoaminika kuwa kilichapishwa huko Naples, kilichokuwa kikielezea mapishi yaliyohusika nyanya kama kiungo.
Nyanya zilikuwa hazizalishwi huko Uingereza mpaka 1590, kulingana na Smith. Miongoni kati ya wakulima wa mwanzo alikuwa ni John Geral, daktari-Kinyozi. Kitotou Geralds’s Iteneal’, kilichochapishwa mapema 1597, kilizua mjadala wa kwanza kuhusu nyanya huko uingereza. Gereld alijua kuwa nyanya zinaliwa huko Hispania na Italia. Lakini aliamini majani yake yana sumu na tunda lake (nyanya) ni salama. Na hadi kufikia miaka ya 1200, watu wengi walikuwa tayari wanakula sana nyanya.
Nyanya ziliingia katika kilimo cha Mashariki ya kati kupitia John Barker, mnamo 1799-1825. Mnamo karni ya 19, matumizi yake makubwa yalikuwa bado ni kama kiungo, na ndio iliyokuwa pekee ikitumika katika maeneo yale. Nyanya ziliingia Mashariki ya kati kutumia njia mbili. Njia ya kwanza ni kupitia uturuki na Armenia na njia ya pili ni kupitia familia ya Mfalmw ya Qajar, iliyokuwa mara kadhaa ikisafiri kuelekea ufaransa.
Utambuzi wa kwanza wa nyanya huko Amerika uliripotiwa na William Salmon, mnamo 1710, aliyesoma nyanya zilikuwa huko ambako leo kunajulikana kama South Carolina, Inawezekana zikawa zimeletwa kutoka Karibea, na mpaka sasa watu kadhaa kuona nyanya kama kuwa zina sumu, na ni hatari kula, na hutumika sana kama mmea na mapamo zaidi.
Maua
Nyanya nyekundu
Nyanya mzima na iliyokatwa
Nyanya aina ya cheri (matungule)
Matungule ya rangi mbalimbali
Matungule njano yenye umbo la pea
Mnyanya (Solanum lycopersicum) ni mmea wa familia Solanaceae, ambao daima hutambaa na ambao hukuzwa kwa makusudi ya kutumiwa na watu. Matunda yake yanaitwa nyanya. Kwa aina nyingi sana nyanya huwa na rangi nyekundu pindi inapoiva, nyingine zina rangi ya manjano au machungwa. Mnyanya huwa na urefu wa mita 1-3 na huwa na shina laini ambalo mara nyingi hujibebelesha kwenye mmea mwingine. Majani huwa na urefu wa sentimeta 1-25, na petali 5-9 Majani ya shina la nyanya huwa na vinyweleo. Maua huwa na upana was m 1-2, rangi ya manjano na majani matano na huvunwa kwa mwaka mmoja.
Mtungule au mnyanya-cheri (Solanum lycopersicum var. cerasiforme) ni namna fulani ya mnyanya katika familia Solanaceae. Matunda yake huitwa matungule au nyanya-cheri na haya ni madogo kuliko nyanya za kawaida na yana umbo la mviringo au la pea. Hutumika sana katika saladi au kwa kula peke yao.
Maua
Matungule mekundu
Matungule njano
Matungule yenye umbo la pea
Mtungule au mnyanya-cheri (Solanum lycopersicum var. cerasiforme) ni namna fulani ya mnyanya katika familia Solanaceae. Matunda yake huitwa matungule au nyanya-cheri na haya ni madogo kuliko nyanya za kawaida na yana umbo la mviringo au la pea. Hutumika sana katika saladi au kwa kula peke yao.
Pamėduors aba tuomats (luotīnėškā: Solanum lycopersicum) ī daržuovė, katra prigol prī bolbėniu augalū šėimuos. Žemaitėjuo, vuo īpatėngā vėdorė Lietovuo tuomatā īr gausē augėnami šėltnomiūs. Patsā augals ī kėlėma nug Pėitū Amerėkas, anou i Euruopa ožvežė ispanā.
Tuomatu vaisē īr nauduojami kap jiedis – dedami i saluotas, garnīrus, oždaruomi i sluoikus. Ėš pamėduoru taisa soltis, tuomata (mėrkala).
Paradajz (Solanum lycopersicum) ili rajčica je zeljasta biljka iz porodice Solanaceae, a najbliži srodnici su mu duhan, krompir i paprika.
Paradajz je loza puzavica, koja naraste oko 1,5 m ili više, ako je pronađe oslonac. Nekultivirani paradajz naraste tek 80-90 cm. U područjima sa umjereno kontinentalnom klimom je jednogodišnja biljka, međutim u krajevima odakle potiče (Južna i Srednja Amerika) on je višegodišnja biljka. Ima dva kotiledona. Raste iz sistema podzemnih korjenja, te ako glavna stabljika prestane rasti, bilo zbog cvjetanja ili uginuća, pomoćne (lateralne) stabljike počinju rasti iz istog korjenskog sistema i razvijaju se u potpuno funkcionalne biljke. Stabljika paradajza je pokrivena sičušnim dlačicama. Ove dlačice potpomažu proces puzanja, tako što se mogu razviti u pomoćne korjenove kad god su u kontaktu sa tlom ili vlagom, naročito ako loza ima poteškoća sa prvobitnim korjenom. Paradajz ima složene listove, tako da spada u biljke sa regularnim listovima. Međutim, neke sorte imaju jednostavno lišće, slično krompiru. Cvjetovi se formiraju u grupi, sa prašnicima poredanim po rubovima, potpuno okružuju tučak u pravilnoj formaciji. Imaju svojstvo samooprašivanja. To je iz razloga što im je prirodno stanište Novi Svijet, a sve biljke Novog Svijeta su se razvijale bez pčela te imaju potpuno specifične i drugačije forme oprašivanja. Plod paradajza je klasificiran u grupu bobica. Stvarni plod koji se razvije iz ovarija biljke nakon oplodnje, sadrži prazan prostor u kojem se nalaze sjemenke i plodni sokovi. Ova forma varira od sorte do sorte. Neke manje vrste paradajza imaju dvije ovalne praznine, druge pak 3 do 5, a treće vrlo mnogo manjih. Sjemenke paradajza se dobijaju iz zrelih plodova, i da bi se sijale moraju prethodno biti osušene i fermentirane.
Izvor: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 20 (2007)
Paradajz je porijeklom iz Srednje i Južne Amerike, gdje je bio raširen od sjevernog Čilea do Venecuele. U Srednjoj Americi se mogu pronaći brojne kulture i forme paradajza. Tamo je bio kultiviran još za vrijeme civilizacija Asteka i Inka oko 200. prije nove ere. Zvali su ga xitomatl. Njegove sjemenke su bile pronađene u arheološkim iskopinama južno od Meksiko City-ja. U Stari Svijet prvi put je donesen 1498. godine u Španiju i Portugal, tokom Kolumbovih putovanja. Prvi opisi potiču iz 16. vijeka iz Italije, pod nazivom Pomi d'oro (Zlatna jabuka) a zvali su ga još i Peruanska jabuka, jabuka ljubavi (pomme d'Amour) i slično.
Vodeći proizvođači u Evropi danas su: Italija sa 7 mil. tona godišnje, slijedi Španija sa 4 mil. tona, Grčka (2 mil. t.), te Holandija sa 0,6 mil t. Ukupna proizvodnja Evropske Unije iznosi oko 17 miliona tona godišnje, što je oko 13% svjetske proizvodnje paradajza. Sa 31 milion tona godišnje, najveći svjetski proizvođač je Kina.
Paradajz (Solanum lycopersicum) ili rajčica je zeljasta biljka iz porodice Solanaceae, a najbliži srodnici su mu duhan, krompir i paprika.
A Paradeiser, Paradeis oda Tomatn (lat.: Solanum lycopersicum) is a Pflaunznoat aus da Famülie vau de Nochtschottngwäx. In da Umgaungssproch is damid vua oim de rode Frucht vo dea Pflaunzn gmant.
Paradeiser kummt vo Paradeisapfel bzw. Paradiesapfel und is aa des uaspringliche Wuat im Deitschen. Aundare Nauman san aa no Goidopfe bzw. Liabopfe gwesn. Woascheinlich sans weng da vafiararischn Foab so gnennt wuan. S Wuat Tomatn is a Lehnwoat ausm Romanischn, des wos aus da Azteknsproch Nahuatl kummt und do xitomatl haßt, des wos sovü wia Schwöpflaunzn bedeidt.
De Paradeiser kumma aus Mittl- und Südamerika. De wüdn Fuamen va de Paradeiser gibts vau Noadchile bis Venezuela. De gräßte Vüfoit is in Mittlamerika z findn. Duatn sans scho vo de Atztekn und Mayas vau 200 v. Kr. bis 700 n. Chr. ois „xitomatl“ kultiviat wuan. Paradeiser-Sauman san bei Ausgrobunga südlich vo Mexiko Stod und in dena Höin im Thuacan-Toi gfundn wuan.
Paradeiser san in da austro-boarischn Kuchl recht beliabt und wean vüfötig vawendt. Etwoa 80% vo da Paradeiser-Erntn wiad industriö vaorbat: Moak, Soft, Wiazpuiva, Ketchup, in Dosn eiglegt.
Paradeiser san owa a ois gsunde Rohkost oda im Salod beliabt. Aa kocht kumman Paradeisa in vün Speisn vua: Suppn, Saucen, ois Beilog, ois Püree, gfüd usw.
Paradeissalod
Jausn mid Paradeis
Nudln mid Paradeissugo
Gfüde Paprika mid Paradeissauce
Paradeispizza
A Paradeiser, Paradeis oda Tomatn (lat.: Solanum lycopersicum) is a Pflaunznoat aus da Famülie vau de Nochtschottngwäx. In da Umgaungssproch is damid vua oim de rode Frucht vo dea Pflaunzn gmant.
Pomidor (lotincha: Solanum lycopersicum) bir yillik, tropik iqlimlarda koʻp yillik oʻt oʻsimlikdir. Sabzavot ekini sifatida keng ekiladi. Imiy terminologiyada tomat nomi ishlatilsa-da, Oʻzbekistonda oʻsimligi ham, mevasi ham pomidor yoki „pamildori“ (xalq orasida) deb yuritiladi. Pomidor italyancha pomo d'oro soʻzidan olingan boʻlib, „oltin olma“ degan maʼnoni anglatadi. Ingliz, yapon, koreys tillarida tomato, xitoy tilida shu fan qie, fransuz tilida arbe a tomates, tomate arbustive, nemis tilida tomatobaum, zbaumtomate, baumtomatenstrauch, ispan tilida esa tomate deb nomlanadi.
Pomidor ilk bor Amerika materigida kelib chiqqan. Keyinchalik ispanlar Amerikada mustamlakalar oʻrnata boshlaganidan soʻng butun dunyoga tarqalgan. Hozirgi kunda pomidorning juda koʻp navi dunyoning turli mamlakatlarida yetishtiriladi.
Pomidor ham pishirilmasdan, ham turli taomlar va qaylalar yoki ichimliklar ingrediyenti sifatida isteʼmol qilinadi. Pomidor oʻsimligi odatda 1-3 metr balandlikkacha oʻsa oladi. Poyasi boʻsh boʻlib, koʻpincha yerda tarqalib va boshqa oʻsimliklarga chirmashib oʻsadi.
Pomidorning vatani Janubiy Amerika qitʼasining Peru, Ekvador va Chili mamlakatlari hududlari hisoblanadi.[1] Hozirda yetishtiriladigan pomidorga oʻxshash boʻlgan oʻsimlik turlari Galapagos orollarida ham topilgan. Birinchi boʻlib Meksikada madaniy holda yetishtirila boshlangan. U Yevropaga ispan kolonizatorlari va yevropalik savdogarlar tomonidan dastlab Ispaniya, Portugaliya, keyinchalik Italiya, Fransiya va boshqa mamlakatlarga ham olib kelingan. Pomidor avvaliga zaharli oʻsimlik hisoblanib, bogʻbonlar tomonidan faqat dekorativ oʻsimlik sifatida yetishtirilgan. 18-asr oʻrtalarida esa Rossiyada ham keng yetishtirila boshlangan. Oʻrta Osiyoga, shu jumladan Oʻzbekistonga ham pomidor Rossiya orqali kirib kelgan.
Pomidorning ildiz tizimi nihoyatda tarmoqlangan boʻlib, tuproqning chuqur (150 santimetrgacha) qatlamlariga kirib boradi va eniga 1,5-2,5 metr diametrgacha oʻsishi mumkin. Namlik yetarli boʻlganda poyaning barcha qismlaridan ildiz yengil paydo boʻladi, shuning uchun pomidorni nafaqat urugʻi bilan balki vegetativ usulda ham koʻpaytirsa boʻladi.
Pomidorning poyasi oʻtsimon, tik yoki yotib oʻsadi, kuchli yoki kuchsiz shoxlanuvchan boʻlib, poya turiga qarab 30 santimetrdan 2-3 metrgacha oʻsadi. Poyasini va barglarini tuzilishiga qarab pomidor 3 xilga boʻlinadi: shtambli — poyasi yoʻgʻon, kam shoxlanuvchan, hatto mevalari bilan ham tik turuvchi; shtambsiz — poyasi ingichka, kuchli shoxnaluvchan, mevasi ogʻirligi taʼsirida yotib qoladigan; kartoshkasimon — yirik bargli. Shuningdek pomidor poyasi determinant (asosiy poya va yon shoxlari moʻtadil oʻsib, toʻpgul hosil qilish bilan tugaydi) va indeterminant (asosiy poya kuchli oʻsishi bilan farqlanadi, yon shoxlari olib turilganda 2-3 metrgacha oʻsishi mumkin) turlarga boʻlinadi. Determinant pomidor navlari ochiq dalaga ekilsa, indeterminant navlar asosan issiqxonalarda yetishtiriladi.
Gullari ikki jinsli, mayda, sariq rangda, odatda 5-7 ta gultojibargli boʻladi. Changchilari 5-6 ta, konussimon shaklda joylashgan. Gulinig urugʻchisi koʻpchilik navlarda changchilardan iborat konusning ichida joylashadi, bu esa pomidor ekinini 95 % hollarda oʻzidan changlanuvchi boʻlishini taqozo etadi. Ayrim navlarda yoki noqulay ob-havo sharoitlarida (issiq harorat) urugʻchi tumshugʻi changchilardan tepparoqda joylashadi, bunda pomidor gullari chetdan hasharotlar yoki shamol yordamoda changlanishi mumkin.
Mevasi ikki, uch va koʻp kamerali, sersuv, rezavor. Mevalarining ogʻirligi 50 dan 1000 grammgacha; rangi qizil, pushti, sariq, binafsha, oq va hatto qora boʻlishi mumkin; shakli yumaloq, yumaloq-yassi, noksimon, olxoʻrisimon boʻlishi mumkin. Urugʻlari kichkina, yassi, uchi oʻtkirlashgan, tukli, sariq-kul rangda, 1000 ta urugʻ vazni 2,5-4,0 grammgacha boʻlib, unuvchanligi 4-6 yilgacha saqlaydi. Pomidor issiqsevar oʻsimlikdir. Uning normal oʻsib rivojlanishi uchun harorat 20-25 °C, havoning nisbiy namligi 40-65 % boʻlishi maqbul hisoblanadi. Harorat 15 °C dan pasayganda oʻsishi sustlashadi, 0-1 °C da esa umuman oʻsishdan toʻxtaydi, −1-−2 °C da oʻsimligi nobud boʻladi. Oʻta yuqori harorat ham (35 °Cyorugʻlik sevar oʻsimlik boʻlib, soya joyda yetishtirilganda poyasi nimjon va uzun boʻlib oʻsadi, meva hosil qilmaydi.
Pomidor hozirgi kunga kelib oʻzining qimmatli va dietik hususiyatlari sababli butun jahonda eng keng yetishtiriladigan sabzavot ekinlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib pomidorning 1000 dan ortiq turli-tuman navlari yaratilgan boʻlib, ular ochiq va himoyalangan maydonlarda (masalan issiqxonalarda) yetishtirilmoqda. Hozirgi vaqtda dunyoda taxminan 4,4 million gektar (2009-yil) maydonda ekilib, 153 million tonna yalpi hosil yetishtiriladi. Asosiy pomidor yetishtiruvchi davlatlar Xitoy (45,4 million tonna), AQSh (14,14 million tonna), Hindiston (11,15 million tonna), Turkiya (10,7 million tonna), Misr (10,0 million tonna) hisoblanadi. Oʻzbekistonda asosiy sabzavot ekinlaridan biri hisoblanib, sabzavot ekinlar umumiy maydonining 40-45 % ini pomidor tashkil qiladi. 2010-yilda Oʻzbekistonda pomidor 75000 gektar maydonda yetishtirilgan. Yalpi hosilning 70 % qayta ishlanadi, 10-15 % mahalliy bozorda realizatsiya qilinsa, 15-20 % eksport qilinadi.
BMTning oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi boʻyicha organizatsiyasiga koʻra (The Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)), 2010-yilda eng koʻp pomidor yetishtirgan 5 mamlakat quyidagilardir:[2]
Nav tanlash. Oʻzbekistonda pomidorning ertapishar Shafaq, Sevara; oʻrta-tezpishar Peremoga-165, Vostok-36, Progressivniy; oʻrtapishar Volgogradskiy 5/95, TMK-22, Novinka Pridnestrovya, Bahodir, Oʻzbekiston-178, Surxon-142, Namuna navlari hamda Sulton F1, Soprano F1, Superstreyn duragaylari, oʻrta-kechpishar Oktabr 60, Yusupovskiy, Doni-2000 navlarini ekish maqsadga muvofiqdir.
Yer tanlash. Oziq moddalarga boy, mexanik tarkibi yengil qumoq, shoʻrlanmagan har xil tuproq tiplari yaroqli. Ayniqsa, oʻtloq, oʻtloq-boʻz va tipik boʻz tuproqlarda pomidor yaxshi oʻsadi.
Almashlab ekishdagi oʻrni. Beda, koʻkat va dukkakli sabzavotlar, piyoz, sarimsoq, poliz ekinlari, bodring va karam yaxshi oʻtmishdosh. Pomidorni pomidordan soʻng yoki ituzumdoshlar oilasiga mansub boshqa ekinlar, yaʼni pomidor oʻsimliklarida uchraydigan kasallik — zararkunandalarga chalinadigan kartoshka, qalompir, baqlajon, tamaki, shuningdek gʻoʻza ekinidan keyin ekmaslik kerak. Chunki pomidor mevasi gʻoʻza singari koʻsak qurti bilan zararlanadi. Bir dalada pomidorni oʻstirib, qayta uch yildan soʻng ekish mumkin.
Oʻgʻitlash. Pomidor tuproq unumdorligiga va oʻgʻitlarga talabchan ekin. U tuproqdagi oziq moddalarni sarflash boʻyicha sabzavot ekinlari orasida oldingi oʻrinlardan birini egallaydi. Oʻzbekiston sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot instituti maʼlumotlariga (1987) koʻra, gektaridan 58-70 tonna pomidor hosili olish uchun 160–230 kg azot va 70–90 kg fosfor sarflanadi. Shuning uchun albatta pomidor ekini oʻgʻitlanishi shart. Oʻzbekistonda pomidorga organik va mineral oʻgʻitlar birga solinganda yanada samarali boʻladi. Umuman, boʻz tuproqlarda gektariga azot 120—200, fosfor 140—150, kaliy 90–100 kg, oʻtloq va oʻtloq-botqoq tuproqlarda azot 140—150, fosfor 140—150, kaliy −100 kg hisobida beriladi.
Ekish muddati, qalinligi va sxemasi. Ertagi pomidor koʻchatlari 10-20 aprelda, kechki esa 20-apreldan 10-maygacha ekiladi. Qator oralari 70, 90 sm, tup oralari naviga qarab 25, 30, yoki 40 sm qilib har gektarga 50-74 mingtagacha koʻchat ekiladi.
Parvarishlash. Birinchi ishlov berish koʻchatlar tutgandan soʻng 10 kun oʻtgach oʻtkaziladi. Koʻchatlarni chopiq qilish yana 12-15 kun oʻtgach takrorlanadi. Oʻsuv davrida qator oralariga 6-7 martagacha KOR-4,2, KRN-4,2 markali kultivatorlar yordamida ishlov beriladi. Palaklar bir necha marta pushtaga toʻgʻrilab chiqiladi. Oʻsuv davrida tuproq namligi dala nam sigʻimiga nisbatan 75-80 % dan kam boʻlmasligi lozim. Sizot suvlari chuqur boʻlgan boʻz tuproqlarda gektariga 500–700 m3 hisobida 14-16, hatto 20 martagacha, sizot suvlari yuza joylashgan oʻtloq va oʻtloq-botqoq tuproqlarda 12-14 martagacha sugʻoriladi.
Hosilni yigʻish. Pishish darajasiga qarab har 3-5 kunda jami 10-15 martagacha qoʻlda teriladi. Mevalari bir vaqtda pishadigan, texnikaga mos navlar hosili SKT-2 markali kombayn yordamida bir marta yigʻishtirib olinadi. Pomidor mevasi turlicha pishgan davrida terib olinadi. Isteʼmol va qayta ishlash uchun mevalar qip-qizil boʻlib, toʻla pishganda terib olinadi. Yaqin joylarga joʻnatish va tuzlash maqsadlari uchun sargʻaygan mevalari teriladi. Pomidor terish iyundan boshlanib oktabrgacha davom etadi.
Aholini bu qimmatli sabzavot ekini bilan kech kuzgi, qishki, bahorgi mavsumda taʼminlash uchun pomidor ochiq maydonlardan tashqari himoyalangan yer inshootlarida ham keng yetishtiriladi. Pomidor katta xoʻjaliklarda maxsus isitiladigan issiqxonalarda yetishtirilsa, aholi tomorqalarida baland va past plastik tunnellarda (parniklarda) yetishtiriladi. Ochiq maydonda pomidor maksimal hosildorligi 100-150 t/ga ni tashkil etsa, zamonaviy issiqxonalarda bu koʻrsatkich 600 t/ga ni tashkil qilishi mumkin. Issiqxonalarda pomidor asosan tuproqda yoki uni oʻrninni bosuvchi organik (torf, yogʻoch qipigʻi, gumus, kokos poʻstlogʻi va boshqalar) va anorganik (perlit, vermikulit, mineral vata va boshqalar) muhitlarda yetishtiriladi. Issiqxonalarda asosan pomidorning maxsus birinchi avlod duragaylari oʻstiriladi. Oʻzbekistonda aholini yangi mevalari bilan yil boʻyi taʼminlash maqsadida pomidor isitiladigan issiqxonalarda 3 mavsumda yetishtiriladi: kuzgi-qishki (avgust oyi boshidan keyingi yil yanvargacha), qishki-bahorgi (yanvardan iyul oyigacha) va uzoq muddatli (avgust oyida boshlanib, keyingi yil iyulgacha davom etadi).
Pomidor mevalari oʻzining qimmatli ozuqaviy hamda tam koʻrsatkichlari bilan ajralib turadi. Pishib yetilgan mevasinig kaloriyasi (energetik qimmati) — 19 kkal. Tarkibida 4-8 % quruq modda tutib, ularning asosiy qismini uglevodlar (glukoza va fruktoza) tashkil qiladi. Shuningdek mevalarida oqsillar (0,6-1,1 %), organik kislotalar (0,5 %), biriktiruvchi toʻqima (0,84 %), pektin moddalar (0,3 % gacha), kraxmal (0,07-0,3 %), mineral moddalar (0,6 %) mavjud.
Eʼtiborli tarafi shundaki, pomidor mevalarida likopin moddasi, turli xil vitaminlar (B1, B2, B3, B5, C vitamini, provitamin A) koʻp miqdorda mavjud. Tarkibidagi xolin moddasi qon tarkibidagi xolesterin moddasi miqdorini kamaytiradi, immun tizimiga va gemoglobin xosil boʻlishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi.
Pomidor dalada va issiqxonalarda yetishtirilganda bir qancha kasalliklardan zarar koʻrishi mumkin. Pomidorda soʻlishini asosan fuzariozli soʻlish va bakterial soʻlish kabi kasalliklar chaqiradi. Fuzariozli vilt (Fusarium oxysporum f. sp. lycopersici) zamburugʻli kasallik boʻlib, uning sporalari tuproqda bir necha yilgacha saqlanishi mumkin. Pomidorda pastki barglarining sargʻayishi ushbu kasallikning dastlabki belgilaridandir. Viltning keyingi rivojlanishi ildiz tizimi oʻtkazuvchi toʻqimalarining qoʻngʻir tusga kirishi, pomidor oʻsimligining tiklanmas soʻlishi na natijada uning nobud boʻlishiga olib keladi. Bu o’simlikni yetishtirishda agrotexnik tadbirlar o’tkazish muddatlariga qarab oynaband issiq xonalarda va ochiq joylarda amalga oshiriladi. Pomidor dalada va issiqxonalarda yetishtirilganda bir qancha kasalliklardan zarar ko’rishi mumkin. Bu o’simliklarni ochiq joylarda yetishtirilganda fitoftorioz, makrosparioz, septarioz, ildiz chrishi, fuzariozli vilt, bakterial vilt, qora bakterial dog’lanish(kladosparioz) kabi zamburug’li kasalliklar, hamda mozaika, strik va stolbur kabi virusli kasalliklar bilan kasallanadi
Bakterial vilt bilan zararlangan pomodor tezda soʻliydi, ammo barglari yashilligicha qoladi, poya kesib koʻrilganida asosiy oʻzakning qoʻngʻir rangga kirganligini kuzatish mumkin. Issiqxona pomidorlari esa asosan kul rang chirish (Botrytis cinerea), fitoftora (Phytophthora infestans), barglarnig goʻngir dogʻlanishi (Fulvia fulva, Cladosporium), un shudring (Oidium neolycopersici) kabi zamburugʻli kasalliklardan aziyat chekadi.
Havo harorati 12°С darajadan past va nisbiy namligi yuqori bo‘lganda gul changlanmaydi. Havo harorati 35°C darajadan yuqori va nisbiy namligi juda past (20-25%) bo‘lganda ham gulning changlanishi kuzatilmaydi. Pomidor aslida tropik mamlakatlarda kashf qilingan bo‘lib, issiqqa ancha talabchan. Tajribalardan shu narsa aniqlanganki, harorat 15°C dan past bo‘lganda,o‘simlik gullamaydi, 10°C dan past bo‘lganda esa o‘sishdan to‘xtaydi . Shuningdek, harorat 30°C dan ortganda butunlay o‘sishdan to‘xtaydi. Pomidorning o‘sish va rivojlanishi uchun eng maqbul harorat 20-25°C darajadir.
Pomidor (lotincha: Solanum lycopersicum) bir yillik, tropik iqlimlarda koʻp yillik oʻt oʻsimlikdir. Sabzavot ekini sifatida keng ekiladi. Imiy terminologiyada tomat nomi ishlatilsa-da, Oʻzbekistonda oʻsimligi ham, mevasi ham pomidor yoki „pamildori“ (xalq orasida) deb yuritiladi. Pomidor italyancha pomo d'oro soʻzidan olingan boʻlib, „oltin olma“ degan maʼnoni anglatadi. Ingliz, yapon, koreys tillarida tomato, xitoy tilida shu fan qie, fransuz tilida arbe a tomates, tomate arbustive, nemis tilida tomatobaum, zbaumtomate, baumtomatenstrauch, ispan tilida esa tomate deb nomlanadi.
Pomidor ilk bor Amerika materigida kelib chiqqan. Keyinchalik ispanlar Amerikada mustamlakalar oʻrnata boshlaganidan soʻng butun dunyoga tarqalgan. Hozirgi kunda pomidorning juda koʻp navi dunyoning turli mamlakatlarida yetishtiriladi.
Pomidor ham pishirilmasdan, ham turli taomlar va qaylalar yoki ichimliklar ingrediyenti sifatida isteʼmol qilinadi. Pomidor oʻsimligi odatda 1-3 metr balandlikkacha oʻsa oladi. Poyasi boʻsh boʻlib, koʻpincha yerda tarqalib va boshqa oʻsimliklarga chirmashib oʻsadi.
Lu pumadoru è n'ortaggiu di culuri russu e virdi ca servi pi fari sarsa e nzalata. Esistinu diversi varietati.
Ntrudottu n'Europa doppu la scuperta d'America, la Sicilia, comu tutti li riggiuni càudi e sicchi dû sud di l'Europa e dû nord Africa, è una dî principali terri di pruduzzioni e di esportazzioni dû pumadoru. Tra li cchiù prifiruti nti sti ùrtimi anni lu cilieginu di Pachinu, curtivatu di manera ntinsiva ntô sud est dâ Sicilia, ma puru nti àutri banni, havi di na dicina d'anni assai successu ntê mircati nazziunali e ntirnazziunali.
Lu pumadoru è n'ortaggiu di culuri russu e virdi ca servi pi fari sarsa e nzalata. Esistinu diversi varietati.
'A pummarola (Solanum lycopersicum, L. 1753, seconno quacche sturiose Lycopersicon esculentum), d''a famiglia d''e Solanacee, è nu frutto ca produce bacche d''o caratteristeco culore russo ô funno 'e ttante piatte d''a cucina mediterranea. 'A pummarola è nativo d''a zona d''o Centro-Sud 'e ll'Amereca e d''a pparte meridiunale d''o Nord 'e ll'Amereca, zona cumpresa ogge nfra 'e paise d''o Messico e Perù.
'A pummarola è nu d''e tre 'ngrediente cchiù 'mpurtante p''a preparazzione d''a Pizza.
P''a cunzervazione d''e pummarole nun ce vò friddo. Se ponno astipà appennennole cumme a nu piennolo nfin''o vierno.
'A pummarola (Solanum lycopersicum, L. 1753, seconno quacche sturiose Lycopersicon esculentum), d''a famiglia d''e Solanacee, è nu frutto ca produce bacche d''o caratteristeco culore russo ô funno 'e ttante piatte d''a cucina mediterranea. 'A pummarola è nativo d''a zona d''o Centro-Sud 'e ll'Amereca e d''a pparte meridiunale d''o Nord 'e ll'Amereca, zona cumpresa ogge nfra 'e paise d''o Messico e Perù.
O tomate (Solanum lycopersicum) ye una planta d'a familia Solanaceae.
L'orichen d'a planta silvestre se troba en a zona entre o norte de Chile, Perú y Ecuador, y estió en Mexico a on que se domesticó y cautivó por primera vegata ya antis d'a plegata d'os conqueridors espanyols. O nombre d'o fruito deriva d'a parabra náhuatl tomatl.
Ye una planta herbacia anyal, bellas vegadas bianyal, erecta u decumbent, de grandaria muit variable seguntes as variedatz (as tempranas gosan aconseguir una longaria d'1,2 m; as tardanas, son quasi siempre mas grans y pueden plegar a medir o doble). Tiene tallos ramificau, bellas vegadas volubles, densament glanduloso-pubescents, con pels curtos con u sin glandulas y pels largos, blancos y pluricelulars. As fuellas plegan dica 24 por 17 cm, ovadas u ovado-lanceoladas, imparipinnadas u biimparipinnadas con peciolo d'1,5-6 cm y con foliolos que miden 4-60 por 3-40 mm, ovaus, obtusos, peciolulaus, enters u lobaus, muit desiguals, alternos, suboposaus u oposaus, por un regular verdes, glanduloso-pubescents por a faz, cenicientos y tomentosos por o revés. A inflorescencia ye composada de cimas racemiformes, isoladas u cheminadas, con 3-7 flors, extra-axilar, con freqüencia oposada a las fuellas y con pedunclo 4-15 mm, a vegadas bifurcau. As flors son actinomorfas, hermafroditas, sin bractias, con pedicelos de 5,5- 20 mm en flor, y de dica de 30 mm, deflexos y ixamplaus en a fructificación, con una articulación ent'a metat u un poquet por alto d'a mesma. O caliz tien 6-10mm en a florada y dica 30 mm en a fructificación. Ye campanulau, con 5-7 sepalos soldaus en a base, glanduloso-pubescent, y tubo de 0,5-1,5 mm, mas curto que no os lobulos que miden 5-10 mm y son linial-lanciolaus u linial-elipticos, subobtusos, licherament desiguals. A corola mide bells 8-12 mm, igual u liucherament mas larga que o caliz, amariella, glanduloso-pubescent, con 5-8 petalos de 6-8,5 mm, soldaus en a base, oblanceolaus, ciliaus, con tres niervos. Os estambres son glabros, iguals entre si, con filamentos de 0,2-1 mm, unius en a parte inferior y con a parte distal libre, mas curta que no as anteras que tienen 6-8 mm. L'ovario ye glanduloso-pubescent con estilo cilindrico, a vegadas ixamplau en l'apex, pubescent en a metat inferior a lo menos quan ye choven, y con estigma capitau, deprimiu en o centro.
Solanum lycopersicum[1] maoy kaliwatan sa tanom nga patatas nga gihulagway ni Carl von Linné. Ang Solanum lycopersicum kay sakop sa henero nga Solanum, ug pamilya nga Solanaceae.[2][3] Walay nalista nga matang nga sama niini.[2]
Solanum lycopersicum maoy kaliwatan sa tanom nga patatas nga gihulagway ni Carl von Linné. Ang Solanum lycopersicum kay sakop sa henero nga Solanum, ug pamilya nga Solanaceae. Walay nalista nga matang nga sama niini.
Ko e temata ko e fuʻu ʻakau siʻi ia mo e ngaahi foʻi fua lahi mo e manakoa. Ko hono ngaahi ʻuhinga tatau: Lycopersicon esculentum Mill.; Lycopersicon lycopersicon (L.) H.Karst..
Ko e temata ko e fuʻu ʻakau siʻi ia mo e ngaahi foʻi fua lahi mo e manakoa. Ko hono ngaahi ʻuhinga tatau: Lycopersicon esculentum Mill.; Lycopersicon lycopersicon (L.) H.Karst..
Tomat inggih punika tuwuhan kanthi woh ingkang kathah nutrisinipun. Punika saged dipunwastani sayuran utawi jangan-janganan.[1]
Klasifikasi Genus Lycopersicon[2] Familia Lycopersicon[3] Spesies Solanum lycopersicum L[3]Tomat aslinipun saking wewengkon Amérika ingkang iklimipun tropis.[3] Tomat dipuntanem dados tuwuhan woh-wohan wonten ing ladang, latar, utawi alasan wonten ketinggian 1–1600 m wonten samandhapipun lumah laut.[3] Tuwuhan punika boten tahan kaliyan jawah, srengéngé banter, sarta ngremeni siti ingkang gembur saha subur.[3]
Watangipun tomat menjalar saha lemes, boten tegap kados tetuwuhan sanès.[3] Dhuwuripun 0,5 ngantos 2,5 mèter, cabangipun kathah, berambut, saha ambetipun kiyat.[3] Batangipun bunder, kandhel wonten ing buku-bukunipun.[3] Godhongipun majemuk menyirip, panggénanipun selang-seling, bentukipun bunder tigan ngantos memanjang, pucukipun landhep, helaian godhong ingkang ageng sisihipun berlekuk, ingkang helaianipun langkung alit sisihipun bergerigi, panjangipun 10 ngantos 40 cm, werninipun ijem anom.[3] Sekar majemuk, makempal wonten ing rerangkèn kados tandan, bertangkai, makutha wujudipun lintang, werninipun jené.[3] Wijinipun kathah, pipih, saha werninipun jené radi soklat.[3]
Woh tomat ingkang limrah wonten ing pasaran wujudipun bunder.[3] Ingkang ukuranipun ageng, dagingipun kandel, wijinipun sakedhik, saha werninipun abrit dipunwastani tomat buah.[3] Ingkang ukuranipun langkung alit dipunwastani tomat sayur amargi dipun-ginakaken wonten ing masakan.[3] Ingkang alit-alit kados nèkeran dipunwastani tomat ceri saha dipun-ginakaken kanggé campuran damel sambel.[3]
Kathah sanget varietas saking tuwuhan tomat.[1] Ingkang langkung kathah dipunproduksi inggih punika tomat abrit, nanging wonten ugi tuwuhan tomat ingkang dipunproduksi sanèsipun abrit, tuladhanipun tomat jené, oranye, pink, wungu, ijem, saha tomat pethak.[1]
Tomat gadhah Vitamin A saha Vitamin C ingkang inggil.[1] Para ilmuwan saking University of Illinois nemokaken manawi tomat saged dipun-ginakaken kanggé nyegah saha ngirangi risiko kanker prostat.[4] Pigmen karotenoid wonten ing lebetipun tomat saged nyegah sèl kanker..[4] Saged ugi dipun-ginakaken kanggé nambani lelara Bronkhitis, asma, radang usus buntu, lsp.[3]
Ing lebetipun tomat ugi wonten Lycopene.[1] Lycopene inggih punika antioksidan ingkang saged nangkal radikal bébas ingkang ngganggu pertumbuhan sél kanthi normal.[1] Kasil ingkang langkung saé saking lycopene saged pinanggih wonten ing produk-produk saking tomat, kaya ta saos tomat.[1]
Sadèrèngipun dipuntanem, langkung rumiyin milih wiji tomat. Déné caranipun kados makaten: Wiji tomat ingkang saé punika badhé nguntungaken. Déné winih ingkang ala, tanemanipun tomat badhé kénging lelara, lan asilipun boten sepintena. Ngawontenaken wiji tomat punika gampil. Inggih punika milih tomat ingkang mateng lan ingkang saé, boten bungkik lan boten uleren. Tomat mateng dipuniris dados kalih, tumuli wijinipun dipunwedalaken. Wiji punika dipunkum ing toya resik sekawan dinten. Wiji tomat ingkang saé bakal nyilem, lan yiyitipun ingkang nèmplèk ing wiji punika bakal ical piyambak. Sasampunipun sekawan dinten toya kum-kuman dipunbucal sesarengan kaliyan yiyit lan wiji ingkang ngambang. Wiji ingkang kantun dipunkumbah ambal makaping kaping ngantos resik temenan. Wiji punikay nuli dipundhedher ing pinihan.[5]
Bibit tomat ingkang badhé dipuntanem dipunangsal kanthi nyemai winih tomat.[6] Panggénan kanggé persemaian langkung saé dipunparingi tutup plastik bening ngantos winihipun berkecambah.[6]
Siti dipunpacul saha dipunresiki saking ama, lajeng siti dipunalusaken saha diratakaken.[6] Lajeng dipundamel bédéngan kanthi ambanipun 1,00-1,20 cm déné panjangipun sesuai kaliyan kondisi lahan saha dhuwuripun bédéngan 20 – 40 cm kanggé lahan garing nanging kanggé lahan ingkang teles dipundamel dhuwur 50 – 60 cm.[6]
Sadèrèngipun dipuntandur, lebetaken rabuk kandhang utawi kompos kanthi dosis 10-15 ton/Ha saha rabuk SP-36 200-250 Kg/Ha, lajeng bolongan dipuntutup nganggé siti.[6]
Rabuk kompos utawi rabuk kandhang saha rabuk SP-36 dipunparingaken sadérengipun mangsa tandur.[6] Déné pupuk uréa saha KCl langkung saé dipunparingaken kaping 2, inggih punika sasampunipun tuwuhan thukul saha umuripun 1 wulan.[6]
Manawi boten jawah, kedah dipunsirami.[6] Penyiangan saha pembumbungan dipunlampahaken sesarengan kaliyan pemupukan ingkang kaping kalih, inggih punika 4 minggu sasampunipun tandur.[6]
Tomat (lycopersicon esculentum) nyaéta salah sahiji jinis sayuran anu watang jeung daunna buluan lemes. Ilaharna tomat téh buleud, warnana héjo, lamun asak warnana beureum, aya anu sikian aya anu henteu. Biasana dipaké pikeun nyayur atawa didahar langsung ilaharna buah.[1] Tomat mangrupa salah sahiji buah lokal Indonésia anu loba kandungan vitamin C jeung lycopene.[2]
Tomat asalna ti Amerika Selatan, mimitina buah tomat téh kapanggih di Peru, Ekuador jeung Bolivia.[4] Lila kalilaan tomat téh sumebar ka Mexico jeung jadi salah sahiji sumber kadaharan suku Aztec.[5] Lalampahan jalma-jalma ti Eropa anu daratang ka Amerika Utara jeung Amerika Selatan téh alatan mawa éta tomat ka Eropa.[5] Pepelakan ieu dibudidayakeun di Spanyol jeung Italia, saencan diadopsi ku Inggris.[5] Bukti tinulis nu munggaran ngeunaan tomat di Eropa nyaéta taun 1544.[5] Catetan éta téh meunang Pietro Andrea Mattioli anu pakasabana dokter jeung ahli botani Italia.[5] Di Prancis mah tomat téh dingaranan apel cinta atawa pomme d’amour. Dingaranan apel cinta ku sabab tomat dipercaya mampuh nyagerkeun lemah syahwat jeung ningkatkeun jumlah sperma.[6]
Mangpaat tomat sabenerna geus ditalungtik ti baheula, saperti panalungtikan DR. John Cook Bennet ti Wiloughby University, Ohio, persisna bulan Nopember 1834.[7] Numutkeun dokter gizi, Dr. Leane Suniar Manurung, MSc, tomat bisa dikonsumsi ku saha waé ku sabab tomat miboga kandungan vitamin C jeung vitamin A, anu mangpaatna pikeun ningkatkeun kekebalan awak.[6] Numutkeun Léane tomat anu alus pikeun dikonsumsi nyaéta, tomat anu beureum.[6] Tomat miboga kandungan tomatine anu mangpaatna pikeun anti radang, sedengkeun kandungan karoten jeung vitamin C dina tomat mangpaatna pikeun anti oksidan pikeun ngalawan radikal bébas.[8] Salain ti éta aya deui sababaraha mangpaat liana nyaéta :
Tomat nu beureum kandungan vitamin C jeung vitamin A lima kali leuwih loba dibandingkeun jeung tomat héjo.[6] Salain ti éta tomat miboga kandungan beta carotene.[8] Ku sabab kitu tomat alus pikeun dikonsumsi ku budak leutik ku lantaran alus pikeun kaséhatan panon.[6]
''Lycopene'' dina tomat bisa nyingkahan karusakan sél anu ngarojong kangker rahim, kangker prostat pikeun lalaki, kangker beuteung jeung kangker kolorektal.[6]
Hasil panalungtikan Rowett Research Institute di Aberdeen, Skotlandia, yén dina tomat téh kapanggih aya gel warna konéng anu ngabungkus siki tomat.[7] Ku lantaran kitu bisa nyingkahan ngabekuna getih, stroke jeung panyakit jantung.[7] Salain ti éta kandungan kalium jeung vitamin B anu aya dina tomat bakal ngabantu nurunkeun tekanan darah jeung kadar koléstrol.[6]
Dahar tomat unggal poé sacara teratur bisa ngabantu nguatkeun akar buuk, ngajadikeun buuk téh hérang tur kandel.[6]
Tomat miboga vitamin K jeung kalsium anu alus pikeun nguatkeun tulang jeung huntu.[6]
Tomat miboga kandungan uyah mineral anu loba.[8] Uyah mineral téh gunana pikeun ngaluarkeun ciduh.[8] Ciduh ngandung enzim anu diperlukeun pikeun pencernaan.[8] Mineral tina tomat bisa ningkatkeun napsu dahar sedengkeun enzim anu ka luar bisa ngalancarkeun pencernaan.[8]
Asam sitrat anu aya dina tomat bisa ngabersihkeun kulit.
Buah tomat ngandung giji tina 5-10 persén beurat garing euweuh caian jeung 1 persén kulit jeung siki.[9] Lamun tomat digaringkeun, sakitar 50 persen tina beurat garingna anu ngawengku tina gula-gula pereduksi (utamana glukosa jeung fruktosa), sisana asam-asam organik, mineral, pigmen, vitamin, jeung lipid.[9] Tomat bisa digolongkeun sumber vitamin C anu alus ku sabab 100 gram tomat bisa nyumponan 20 persen atawa leuwih tina kabutuhan vitamin C dina sapoé.[9] Vitamin C gunana pikeun kesehatan huntu jeung gusi, nyageurkeun raheut, nyingkahan panyakit Scurvy (skorbut).[9] Salain ti éta, tomat téh sumber vitamin A anu alus ku sabab 100 gram tomat bisa nyumbangkeun sakitar 10-20 persen tina kabutuhan vitamin A sapoéna.[9] Vitamin A diperlukeun pikeun kaséhatan saperti, sistem kekebalan awak, pertumbuhan, jeung reproduksi. Vitamin A jeung C dina tomat miboga peran pikeun antioksidan.[9] Sari buah tomat ngandung vitamin jeung mineral.[9] Tina 100 gram jus tomat aya kalsium 7 mg, fosfor 15 mg, zat besi 0,9 mg, natrium 230 mg, jeung kalium 230 mg.[9] Vitamin anu aya dina 100 gram sari buah tomat nyaéta vitamin A (1.050 IU), vitamin B1 (0,05 mg), vitamin B2 (0,03 mg), jeung vitamin C (16 mg.[9]
Kandungan gizi dina 100 gram tomat nyaéta :
Di Indonésia aya sababaraha jenis tomat, dumasar kana ukuran jeung bentuk fisikna [10] :
Numutkeun Saptarini (1999), jenis tomat di Indonésia cukup loba, di antarana [10]:
Nalika Panén
Di Australia biasana maké bungkus plastik polyethylen biasa anu bendeulan leuitk di jeronaanu eusina KMNO4.[18] KMNO4 leuwih éféktif dina nyerep ethylen. Tapi balukarna harga tomat téh jadi mahal.[18] Sedengkeun di Indonésia mah aya cara paling gampang, aman tur murah nyaéta tomat-tomat téh ditendeun dina wadah tina awi anu higroskopis nepi ka bisa nyerep H2O jeung di bagian handapna dibéré kapur tohor atawa Ca(OH)2 pikeun ngiket CO2, sarta ditendeun di tempat anu garing jeung iuh nepi ka ethylen bisa diteken.[18] Lamun tomat anu warnana kahéjo-héjoan ditendeun ku cara kieu bisa nahan segerna tomat salila 2 minggu.[18]
tomat ngeunah
tomat biasa di beulah dua
tomat plum ngaruntuy
tomat ceri
tomat héjo
tomat anggur
tomat beef
tomat ceri warna konéng
Tomat (latin.: Solanum lycopersicum) om üks'vozne vai äivozne heinäsine kazmuz. Se mülüb Paslönanvuiččed-sugukundan Paslön-heimho.
Jurišt om leved värtmudenvuitte, levigandeb 1,5..2,5 m diametral, sase 1 metrhasai süvüdel. Seikh oleleb püštoiged vai ujelii 30 sm .. 2 metrad kortte, sarakoičese lujas. Änikod oma henod pakuižed ičtazpölüstoitandan voimusenke, änikuz om toppaz.
Plod om äijagusekaz lahed marj. Küps plod oleskeleb vauktan, vihandvauvhan, rusttan, pakuižen mujun i babarmmujun. Voib äikerdoita semnil i kül'gvezoil.
Plodud oma znamasine sömprodukt. Tetas enamba 10 tuhad sortuid mail'mas. Mail'man satuz oli 177 mln tonnoid vl 2016, järedad kazvatajad (enamba 10 mln tonnoid, 2016): Kitai (56,3), Indii (18,4), AÜV (13), Turkanma (12,6 mln tonnoid).
Taimniden idüd
Änikod da lehtesed
Plodud-marjad
Semnen olendad
Tomat (lycopersicon esculentum) nyaéta salah sahiji jinis sayuran anu watang jeung daunna buluan lemes. Ilaharna tomat téh buleud, warnana héjo, lamun asak warnana beureum, aya anu sikian aya anu henteu. Biasana dipaké pikeun nyayur atawa didahar langsung ilaharna buah. Tomat mangrupa salah sahiji buah lokal Indonésia anu loba kandungan vitamin C jeung lycopene.
Tomat (latin.: Solanum lycopersicum) om üks'vozne vai äivozne heinäsine kazmuz. Se mülüb Paslönanvuiččed-sugukundan Paslön-heimho.
Tomat aslinipun saking wewengkon Amérika ingkang iklimipun tropis. Tomat dipuntanem dados tuwuhan woh-wohan wonten ing ladang, latar, utawi alasan wonten ketinggian 1–1600 m wonten samandhapipun lumah laut. Tuwuhan punika boten tahan kaliyan jawah, srengéngé banter, sarta ngremeni siti ingkang gembur saha subur.
Solanum lycopersicum
La tomata o lo tomati o la poma d'amor es lo fruch de la tomatièra (Solanum lycopersicum), planta de la familha Solanaceae.
Aquesta planta a son origina dins la zòna compresa entre lo nòrd de Chile, Peró e Eqüator. Es en Mexic que la cultivèron pel primièr còp ben abans l'arribada dels conquistadors espanhòls. La tomata es venguda un element indefugible de la gastronomia dins nombroses païses, e particularament dins lo bacin mediterranèu .
La planta es cultivada en plen camp o al recès dins gaireben totas las latituds, sus una superfícia d'aperaquí tres milions d'ectaras. La tomata donèt luòc al desvolopament d'una importanta industria de transformacion, per la producion de concentrat, de sauça tomata, especialament de « ketchup » , de chuc e de consèrvas.
L'espècia compta qualques varietats botanicas, coma la « tomate-cerièra » e plusors milièrs de variétats cultivadas (cultivars).
De granda importància economica, es l'objècte de nombrosas recercas scientificas. Es considerada coma una planta modèla en genetica. Donèt naissença a la primièra varietat geneticament transformada autorizada a la consomacion e venduda d'un biais efemèr als Estats Units dins los ans 1990.
Lo nom de son fruch es derivat d'un mot de la lenga nahuatl o astèca. Se supausa que las primièras tomatas qu'arribèron en Euròpa èran jaunas, çò qu'explicariá son nom en italian (pomodoro es a dire poma d'aur), que vendriá puèi la forma orientala occitana poma d'amor.
The tomata or tamata oe tamatae or tomatae is the edible, aften reid fruit o the plant Solanum lycopersicum, commonly kent as a tomata plant. Baith the species an its uise as a fuid oreeginatit in Mexico, an spreid atouer the warld follaein the Spainyie colonization o the Americas. Its mony varieties are nou widely grown, whiles in greenhooses in cuiler climates.
The tomato is consumed in diverse weys, includin raw, as an ingredient in mony dishes, sauces, salads, an drinks. While it is botanically a fruit, it is conseidered a vegetable for culinary purposes (as weel as unner U.S. customs regulations, see Nix v. Hedden), whilk haes caused some confusion. The fruit is lycopene-rif, whilk mey hae beneficial halth effects.
The tomato belangs the pushion-berry faimily (Solanaceae). The plants teepically grow tae 1–3 meters (3–10 ft) in hicht an hae a waik stem that aften sprattles ower the grund an vines ower ither plants. It is a perennial in its native habitat, altho aften grown furth in temperate climates as an annual. An average common tomata wees thareby 100 grams (4 oz).[2][3]
Tomata (Solanum lycopersicum) jo rostlina ze swójźby ronicowych rostlinow (Solanaceae).
Tomata jo jadnolětna rostlina, kótaraž dośěgnjo wusokosć wót 0,3 až do 1,5 m. Rostlina jo na mroz cuśniwa.
Wjelike łopjena su pśetergnjone pjerinate.
Žołte kwiśonki stoje we zawitkach.
Płod jo wjelesemjenjowa cerwjena abo žołta jagoda. Wóna wopśimjejo na 100 gramow něźi 94 g wódy, jano mało wuglikowych hydratow, pśedewšym 24 mg witamina C, ale teke witaminy z b-kupki.
W zelenym stawje wopśimjowany gadowaty alkaloid solanin se za cas zdrjaśa wóttwarjujo.
Solanum lycopersicum
La tomata o lo tomati o la poma d'amor es lo fruch de la tomatièra (Solanum lycopersicum), planta de la familha Solanaceae.
Aquesta planta a son origina dins la zòna compresa entre lo nòrd de Chile, Peró e Eqüator. Es en Mexic que la cultivèron pel primièr còp ben abans l'arribada dels conquistadors espanhòls. La tomata es venguda un element indefugible de la gastronomia dins nombroses païses, e particularament dins lo bacin mediterranèu .
La planta es cultivada en plen camp o al recès dins gaireben totas las latituds, sus una superfícia d'aperaquí tres milions d'ectaras. La tomata donèt luòc al desvolopament d'una importanta industria de transformacion, per la producion de concentrat, de sauça tomata, especialament de « ketchup » , de chuc e de consèrvas.
L'espècia compta qualques varietats botanicas, coma la « tomate-cerièra » e plusors milièrs de variétats cultivadas (cultivars).
De granda importància economica, es l'objècte de nombrosas recercas scientificas. Es considerada coma una planta modèla en genetica. Donèt naissença a la primièra varietat geneticament transformada autorizada a la consomacion e venduda d'un biais efemèr als Estats Units dins los ans 1990.
The tomata or tamata oe tamatae or tomatae is the edible, aften reid fruit o the plant Solanum lycopersicum, commonly kent as a tomata plant. Baith the species an its uise as a fuid oreeginatit in Mexico, an spreid atouer the warld follaein the Spainyie colonization o the Americas. Its mony varieties are nou widely grown, whiles in greenhooses in cuiler climates.
The tomato is consumed in diverse weys, includin raw, as an ingredient in mony dishes, sauces, salads, an drinks. While it is botanically a fruit, it is conseidered a vegetable for culinary purposes (as weel as unner U.S. customs regulations, see Nix v. Hedden), whilk haes caused some confusion. The fruit is lycopene-rif, whilk mey hae beneficial halth effects.
The tomato belangs the pushion-berry faimily (Solanaceae). The plants teepically grow tae 1–3 meters (3–10 ft) in hicht an hae a waik stem that aften sprattles ower the grund an vines ower ither plants. It is a perennial in its native habitat, altho aften grown furth in temperate climates as an annual. An average common tomata wees thareby 100 grams (4 oz).
Tomata (Solanum lycopersicum) jo rostlina ze swójźby ronicowych rostlinow (Solanaceae).
Le tomatiero o planta de tomate (Solanum lycopersicum) es un specie de Solanum del familia Solanaceae. Su fructo es le tomate.
Tomattn (Solanum lycopersicum) is e sôorte groonsel die an tomatteplantn groeit. An tomattn rype zyn, en ze e typische rounde vorme en rôo kleur, ol bestoan z'oek in e masse aar vormn en kleurn. 't Is e sôorte uut de familie van de nachtschoan, woa dan oek patattn en auberginn ounder volln.
De tomattn die in West-Europa 't mêest ekwikt zyn, zyn de geweune vlêestomattn, die round en rôod zyn. De plantn zyn groene, de bloemtjes zyn gilf.
Êentige aar vormn die vôornkommn:
Tomattn kommn van ôorsproung van in de Andes in Zuud-Amerika. Doa zyn z'ol ekwikt van round 't joar 0 deur de platselikke indioann. Van doaruut zyn ze verspreid no Middn-Amerika en 't is doa dan de Spanjoardn z'en lêern kenn, ol woarn ze toune nog vele klinder en gilf van kleur. Êest wos 't ier e sierplante, tout an de Italioanders en de menschn van de Provence round 1750 deure krêegn dan ze tomattn egliek kustn upeetn.
De noame zoudt uut 't Nahuatl kommn, en Azteeksche toale, van 't wôord (xi)tomatl.
In kwêkeryen groein tomattn nie in de ground, mor up stêenwulle en in serrn. Ze zyn mêestol ol etrokkn an ze nog groene zyn.
Menschn thuus zettn nunder tomattn mêestol wel geweune in de ground in nunder serre, naasn e stok. Dat is edoan voun dervôorn te zorn dan de tomattn nie up de ground liggn. Naasn ieder plante steekn de mêeste menschn e bloempot voun woater te geevn. Tomattn kunn oek buutn groein, mo doa go nunder vel idder scheurn, zeker a 't vele rint.
Tomattn zyn nu styf vele gebruukt in vele sôortn teetn, en overzichtje:
In Buñol in Spanje zyn der ieder joar tomattefêestn (La Tomatina). 't Ryen toune karrn deur de stroatn, woarup dan der menschn stoan die tomattn smytn no de menschn die stoan te kykn. Vaneigens krygn ze der e masse were up nunder brôod.
Vroeger gebeurde 't oek geregeld dan menschn vorte tomattn smêetn achter slichte zangers. Eddy Wally zoudt vroegerder zest zevve tomattn verkocht en, dan de menschn toune achter nem smêetn.
Tomattn (Solanum lycopersicum) is e sôorte groonsel die an tomatteplantn groeit. An tomattn rype zyn, en ze e typische rounde vorme en rôo kleur, ol bestoan z'oek in e masse aar vormn en kleurn. 't Is e sôorte uut de familie van de nachtschoan, woa dan oek patattn en auberginn ounder volln.
Ju Tomoate (buute fon Roomelse Tomaate, biologiske Nomenklatuur: Solanum lycopersicum) is ne Noachtskaade-Plonte. Uumdät do Fruchte, do juust so as do Plonten Tomoaten heete, ieten wäide konnene, wäd ju fuul as Neerengs-Plonte ounbaud un deer sunt masse ferskeedene Soarten tuchted wuuden. Oafter sunt Tomoaten rood, man dät rakt uk jeele, gräine un bruune Soarten: Dät hat also nit aaltied, dät jo uunriep of fuul sunt!
Wüülde Tomoaten rakt dät in Suudamerikoa twiske Venezuela un Chile, foar dän Ounbau as Kultuurplonte rakt dät archäologiske Ätterwiese uut dät eerste Jierduusend ätter Kristus in Middelamerikoa, wier dät bit däälich ne grootste Soarten-Fuulfoold rakt. Dät Woud "Tomoate" kumt uk wäil fon't Woud "xītomatl" uut dät Nahuatl, ju Sproake fon do Azteken, fon wier dät wildääge uur't Spoanske, Frantsööske, Düütske un Platdüütske in't Seelterske keemen is.
Heele un eepensniedene Tomoate
Ferskeedene Tomoaten-Soarten
Ju Tomoate (buute fon Roomelse Tomaate, biologiske Nomenklatuur: Solanum lycopersicum) is ne Noachtskaade-Plonte. Uumdät do Fruchte, do juust so as do Plonten Tomoaten heete, ieten wäide konnene, wäd ju fuul as Neerengs-Plonte ounbaud un deer sunt masse ferskeedene Soarten tuchted wuuden. Oafter sunt Tomoaten rood, man dät rakt uk jeele, gräine un bruune Soarten: Dät hat also nit aaltied, dät jo uunriep of fuul sunt!
Tekst üüb Öömrang At tomoot (Solanum lycopersicum) as en plaantenslach uun det famile faan a naachtskaadplaanten (Solanaceae). Hat as nai mä di irpel, mä tabak an paprika, oober uk mä't raidbei.
Uk wan det tomoot salew eden woort, san det krüüs an di staal oober giftag, auer diar Tomatidin[2] uun as.
At tomoot (Solanum lycopersicum) as en plaantenslach uun det famile faan a naachtskaadplaanten (Solanaceae). Hat as nai mä di irpel, mä tabak an paprika, oober uk mä't raidbei.
'S e lus agus meas à Mheagsago a th'ann an Tomàto (Solanum lycopersicum ann an Laideann). Thathar ga fhàs air feadh an t-saoghail an latha an-diugh. 'S e facal Nahautl, cànan oifigeil nan Aztec, a th'ann tomàto (tomatl).
Tomate (latinañe'ẽme: Solanum lycopersicum) herava avei Toma ha'e peteĩ ka'avo ha peteĩ yva[1], Amérikaygua[2], ha ko'ãga oñemitỹpapyre opa Yvórape. Ha'e oporuvaete hata tembi'upe ha hykue avei. Tomate ikatu ha'e pytã térã sa'yju avei.
Tomate (latinañe'ẽme: Solanum lycopersicum) herava avei Toma ha'e peteĩ ka'avo ha peteĩ yva, Amérikaygua, ha ko'ãga oñemitỹpapyre opa Yvórape. Ha'e oporuvaete hata tembi'upe ha hykue avei. Tomate ikatu ha'e pytã térã sa'yju avei.
Ta'n traase (Solanum lycopersicum), ny yn ooyl ghraih, ny lus surlley lussagh 'sy chynney Solanaceae ta lhiasit ry hoi'n vess yn-ee echey. T'eh blaystal rere blass (as myr shen ta'n enmys glassrey er), as ta'n mess ec y chooid smoo dy horçhyn appaghey dys mess lesh daah jiarg er lheh. Dy cadjin, ta lussyn traase 1-3 m (3-10 tr) er yrjid, as ta stholk billagh lag echey ta tuittym harrish lussyn elley. Ta ny duillagyn 10-25 cm (4-10 oar.) er lhiurid, as t'ad jeh cummey fedjagagh cor, lesh 5-9 duillageenyn er ny cassyn,[2] as ta dagh duillageen 8 cm (3 oar.) er lhiurid, lesh oirr feeacklagh; ta'n stholk as ny duillagyn gloo-renaigagh-fairaigagh. Ta ny blaaghyn 1-2 cm (0.4-0.8 oar.) er tessen, lesh daah buigh orroo, as ta babbanyn queig-yibbagh er ny crooineenyn; t'ad ymmyrkit ayns cyme as ad 3-12 ry cheilley. T'eh ny lus yl-vleinoil, ta assit çheumooie ayns speyryn sonderagh myr lus bleinoil.
Ta'n traase (Solanum lycopersicum), ny yn ooyl ghraih, ny lus surlley lussagh 'sy chynney Solanaceae ta lhiasit ry hoi'n vess yn-ee echey. T'eh blaystal rere blass (as myr shen ta'n enmys glassrey er), as ta'n mess ec y chooid smoo dy horçhyn appaghey dys mess lesh daah jiarg er lheh. Dy cadjin, ta lussyn traase 1-3 m (3-10 tr) er yrjid, as ta stholk billagh lag echey ta tuittym harrish lussyn elley. Ta ny duillagyn 10-25 cm (4-10 oar.) er lhiurid, as t'ad jeh cummey fedjagagh cor, lesh 5-9 duillageenyn er ny cassyn, as ta dagh duillageen 8 cm (3 oar.) er lhiurid, lesh oirr feeacklagh; ta'n stholk as ny duillagyn gloo-renaigagh-fairaigagh. Ta ny blaaghyn 1-2 cm (0.4-0.8 oar.) er tessen, lesh daah buigh orroo, as ta babbanyn queig-yibbagh er ny crooineenyn; t'ad ymmyrkit ayns cyme as ad 3-12 ry cheilley. T'eh ny lus yl-vleinoil, ta assit çheumooie ayns speyryn sonderagh myr lus bleinoil.
Xītomatl (Solanum lycopersicum), (Caxtillāntlahtōlli: jitomate), cē in xihuitl xōchihcuallōtia cuālōni xōchihcualli motōcāitia nō xītomatl, īpēhualiz ca Ixachitlān.
In xihuitl tlanelhuayōtl tēmīltia cēce xihuitl. Ītlaoctaānōni 1.5 īxquichcāuh 2.5 m cuauhticpac. Īizhuatl bipinatisectas īhuān pecioladas ca. Īxōchihcual netequitiltiliā īpan miec tlācatiyān. Inīn cuahuitl huelitia yōlītia cē xihuitl. Īxōchihcual ca olōltic īhuān ītlapāl chīchīltic ahnozo cōztic.
In xītomatl īcatyān pēhualiztli ca Mēxihco īhuān Peru. Āxcān nemīltia īpan mochi in Tlālticpactli.
Xītomatl (Solanum lycopersicum), (Caxtillāntlahtōlli: jitomate), cē in xihuitl xōchihcuallōtia cuālōni xōchihcualli motōcāitia nō xītomatl, īpēhualiz ca Ixachitlān.
Το ντοματάκι είναι μία ποικιλία ντομάτας (Στρύχνον το λυκοπερσικόν) η οποία καλλιεργείται από το 1800[1] για τους πολύ μικρούς καρπούς της. Προέρχεται από το Περού και την βόρεια Χιλή.[2] Το μέγεθος των καρπών είναι περίπου ίσο με αυτό μίας μπάλας του γκολφ και έχουν σφαιρικό ή ελαφρός στενόμακρο σχήμα. H πιο γνωστή ελληνική ποικιλία είναι το ντοματάκι Σαντορίνης.
Τα ντοματάκια καλλιεργούνταν από τους Αζτέκους του Μεξικού τουλάχιστον από τον 15ο αιώνα. Ένας καλόγερος εισήγαγε τα ντοματάκια στην Σαντορίνη τον 19ο αιώνα και από τότε άρχισαν να καλλιεργούνται ευρέως.
Τα ντοματάκια έγιναν δημοφιλή στις ΗΠΑ το 1919.[3] Συνταγές με ντοματάκια μπορούν να δημοσιεύτηκαν πρώτη φορά σε άρθρα την δεκαετία το 60'.[4]
Το ντοματάκι είναι μία ποικιλία ντομάτας (Στρύχνον το λυκοπερσικόν) η οποία καλλιεργείται από το 1800 για τους πολύ μικρούς καρπούς της. Προέρχεται από το Περού και την βόρεια Χιλή. Το μέγεθος των καρπών είναι περίπου ίσο με αυτό μίας μπάλας του γκολφ και έχουν σφαιρικό ή ελαφρός στενόμακρο σχήμα. H πιο γνωστή ελληνική ποικιλία είναι το ντοματάκι Σαντορίνης.
Η τομάτα, ή αλλιώς ντομάτα (επιστ. Solanum lycopersicum – Στρύχνον το λυκοπερσικόν[1]) είναι φυτό της οικογένειας των Στρυχνοειδών (Solanaceae)[2], ιθαγενές της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής, από το Μεξικό μέχρι το Περού. Ζει μόνο μερικά χρόνια και συνήθως καλλιεργείται ως μονοετές φυτό. Τυπικά φτάνει τα 3-4 ή 5 μ. ύψος, αλλά δεν έχει αρκετά ανθεκτικό βλαστό και στηρίζεται σε άλλα φυτά. Τα φύλλα έχουν μήκος 10-25 εκ. και είναι σύνθετα, αποτελούμενα από 5-9 μικρότερα φύλλα το καθένα μέχρι και 8 εκ. μακρύ με πριονοειδή περιφέρεια. Τόσο ο βλαστός του φυτού όσο και τα φύλλα φέρουν τρίχωμα. Τα λουλούδια έχουν διάμετρο 1-2 εκ., είναι κίτρινα με πέντε μυτερούς λοβούς και μεγαλώνουν σε ομάδες αποτελούμενες από 3-12.
Υπάρχουν τομάτες θερμοκηπίου (αναρριχώμενες) και υπαίθριες τομάτες (ημιαναρριχώμενες και αυτοκλαδευόμενες). Οι αναρριχώμενες και οι ημιαναρριχώμενες χρειάζονται στήριξη, η οποία γίνεται είτε με σπάγκο (θερμοκήπιο από οριζόντιο σύρμα) είτε σε καλάμια όταν πρόκειται για υπαίθρια καλλιέργεια. Οι αυτοκλαδευόμενες τομάτες δεν χρειάζονται στήριξη, διότι τυφλώνουν μόνες τους την κορυφή τους και δεν αυξάνονται προς τα πάνω.
Το Μάιο του 2012 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature το γονιδίωμα της τομάτας, ολοκληρωμένο κατά σχεδόν 80%. Το πρόγραμμα αποκωδικοποίησης του γονιδιώματος της τομάτας, γνωστό ως Tomato Genome Consortium, ξεκίνησε το 2003 και μελέτησε το γονιδιώμα της ποικιλίας Heinz 1760 και της άγριας τομάτας Solanum pimpinellifolium. Συνολικά στο πρόγραμμα συμμετείχαν 300 επιστήμονες από 14 χώρες.[3] Αρχικά η αποκωδικοποίηση έγινε με παραδοσιακό τρόπο και μέχρι το 2008 υπήρχαν πολλά κοινά, οπότε και χρησιμοποιήθηκαν πιο σύγχρονες μέθοδοι, όπως η whole-genome shotgun sequencing.[4] Το γονιδίωμα της τομάτας έχει 12 χρωμοσώματα, στα οποία βρίσκονται 31.760 γονίδια.[5] Εκτιμάται ότι η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος θα οδηγήσει σε νέες ποικιλίες σε περίπου 5 χρόνια, ενώ θα οδηγήσει σε βελτιωμένες ποικιλίες συγγενικών ειδών όπως η μελιτζάνα και η πιπεριά. Η τομάτα και η πατάτα έχουν το 92% των γονιδίων τους κοινά.[6]
Η λέξη τομάτα προέρχεται από τη λέξη τόματλ (tómatl)[7] της γλώσσας Νάουατλ.
Ο καρπός, που επίσης λέγεται τομάτα, είναι σφαιρικός ή μακρόστενος, είναι εδώδιμος, και όταν είναι ώριμος είναι ζουμερός και έχει έντονο κόκκινο χρώμα. Το κόκκινο χρώμα του οφείλεται στο ότι περιέχει τη χρωστική λυκοπένιο. Πριν ωριμάσει, η τομάτα έχει πράσινο χρώμα. Στα άγρια φυτά ο καρπός έχει διάμετρο 1-2 εκ., αλλά στα περισσότερα ήμερα είναι αρκετά μεγαλύτερος, από 5-10 εκ. Η τομάτα είναι ιδανική για σαλάτες και είναι το κύριο συστατικό της χωριάτικης σαλάτας.
Από βοτανικής άποψης η τομάτα είναι φρούτο (ράγα). Όμως με βάση μια δικαστική απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών το 1893, η ντομάτα προκηρύχθηκε ως λαχανικό. Το βάρος της φτάνει τα 250 -350 γραμμάρια (μεγαλόκαρπη), ενώ υπάρχουν και μικρόκαρπα υβρίδια (cherry) τα οποία μπορούν να συγκομιστούν με το τσαμπί (και όχι μεμονωμένα) και έχουν βάρος 50 - 100 γραμμάρια.
Η τομάτα καλλιεργείται τώρα σε όλο τον κόσμο και προτιμάται από πολλούς για σαλάτα, αλλά και για σάλτσες. Ο ετήσιος τζίρος παραγωγής τομάτας εκτιμάται σε 30 με 40 δισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως. Το 2010 συνολικά μαζεύτηκαν 145,8 εκατομμύρια τόνοι ντομάτας παγκοσμίως.[4] Ένας άγνωστος, στην Ελλάδα τουλάχιστο, τρόπος παρασκευής σαλτσών έγινε γνωστός με το κινηματογραφικό Eργο Πράσινες Τηγανητές Ντομάτες. Σε πολλές χώρες, όπως και στην Ελλάδα, η τομάτα καλλιεργείται καθ' όλο το χρόνο σε θερμοκήπια.
Η τομάτα, ή αλλιώς ντομάτα (επιστ. Solanum lycopersicum – Στρύχνον το λυκοπερσικόν) είναι φυτό της οικογένειας των Στρυχνοειδών (Solanaceae), ιθαγενές της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής, από το Μεξικό μέχρι το Περού. Ζει μόνο μερικά χρόνια και συνήθως καλλιεργείται ως μονοετές φυτό. Τυπικά φτάνει τα 3-4 ή 5 μ. ύψος, αλλά δεν έχει αρκετά ανθεκτικό βλαστό και στηρίζεται σε άλλα φυτά. Τα φύλλα έχουν μήκος 10-25 εκ. και είναι σύνθετα, αποτελούμενα από 5-9 μικρότερα φύλλα το καθένα μέχρι και 8 εκ. μακρύ με πριονοειδή περιφέρεια. Τόσο ο βλαστός του φυτού όσο και τα φύλλα φέρουν τρίχωμα. Τα λουλούδια έχουν διάμετρο 1-2 εκ., είναι κίτρινα με πέντε μυτερούς λοβούς και μεγαλώνουν σε ομάδες αποτελούμενες από 3-12.
Υπάρχουν τομάτες θερμοκηπίου (αναρριχώμενες) και υπαίθριες τομάτες (ημιαναρριχώμενες και αυτοκλαδευόμενες). Οι αναρριχώμενες και οι ημιαναρριχώμενες χρειάζονται στήριξη, η οποία γίνεται είτε με σπάγκο (θερμοκήπιο από οριζόντιο σύρμα) είτε σε καλάμια όταν πρόκειται για υπαίθρια καλλιέργεια. Οι αυτοκλαδευόμενες τομάτες δεν χρειάζονται στήριξη, διότι τυφλώνουν μόνες τους την κορυφή τους και δεν αυξάνονται προς τα πάνω.
Το Μάιο του 2012 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature το γονιδίωμα της τομάτας, ολοκληρωμένο κατά σχεδόν 80%. Το πρόγραμμα αποκωδικοποίησης του γονιδιώματος της τομάτας, γνωστό ως Tomato Genome Consortium, ξεκίνησε το 2003 και μελέτησε το γονιδιώμα της ποικιλίας Heinz 1760 και της άγριας τομάτας Solanum pimpinellifolium. Συνολικά στο πρόγραμμα συμμετείχαν 300 επιστήμονες από 14 χώρες. Αρχικά η αποκωδικοποίηση έγινε με παραδοσιακό τρόπο και μέχρι το 2008 υπήρχαν πολλά κοινά, οπότε και χρησιμοποιήθηκαν πιο σύγχρονες μέθοδοι, όπως η whole-genome shotgun sequencing. Το γονιδίωμα της τομάτας έχει 12 χρωμοσώματα, στα οποία βρίσκονται 31.760 γονίδια. Εκτιμάται ότι η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος θα οδηγήσει σε νέες ποικιλίες σε περίπου 5 χρόνια, ενώ θα οδηγήσει σε βελτιωμένες ποικιλίες συγγενικών ειδών όπως η μελιτζάνα και η πιπεριά. Η τομάτα και η πατάτα έχουν το 92% των γονιδίων τους κοινά.
Бэдрэжан (лат-бз. Solanum lycopersicum) — зы гъэкӀэ фӀэкӀа къэмыкӀыу, щӀыпӀэ куэдым къыщагъэкӀ хадэхэкӀщ.
И лъэгагъыр см 50-70-м щӀыгъуу докӀей, щӀэгъэкъуэн хуащӀурэ м 1,5-2-кӀэ драгъэкӀей бэдрэжан лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэри щыӀэщ. КъэкӀыгъэм къудамэ куэд ещӀ, и тхьэмпэхэм лэдэх ин куэд яӀэщ, мэ къакӀэрех. КъэкӀыгъэр зыщиужькӀэ занщӀэу щытщ, жьы хъумэ и пкъыр, къудамэхэр щӀым тогъуалъхьэ, гъагъэ гъуэжь цӀыкӀухэр, Ӏэрами 5-15-у зэгъусэурэ, и щхьэкӀэм гъатхэм, гъэмахуэм къыпедзэ. Бэдрэжаныр хъуа нэуж плъыжьщ, инщ.
Ӏэрысэ лӀэужьыгъуэу и нэхъыбэм хуэбапӀэ щӀыпӀэхэм къыщагъэкӀ, хадэхэкӀ нэхъ къыхаххэм ящыщ.
Хьэкъун Б. Адыгэ къэкӀыгъэцӀэхэр. ТхылътедзапӀэ «Элбрус». Налшыч 1992 гъ.
Домат (науч. Solanum lycopersicum, разг. „патлиџан“) — едногодишно растение од фамилијата зрнци (Solanaceae), слично на компирот. Се употребува за исхрана на луѓе и животни. Во Македонија во 2010 година се произведени 168 010 тони домати.[2]
По потекло е од Централна, Јужна и од јужните краеви на Северна Америка - од Мексико до Перу. За прв пат ја опишал лекарот и ботаничар Матиоли во 1554 година. Поимот „домат“ е изведен од ацтечкиот збор томатотл, навлезен преку неговиот хиспанизиран облик tomate.
Доматот е овошје што во исхраната се употребува: свеж, конзервиран како на пример зелен поткиселен домат во туршија и зимница, како сок, прелив (кечап - доматен сос) или како зачин. Неговите плодови се богати со витамин Ц, каротин, витамин Б1 и витамин Е. Покрај витамините, во него се среќаваат и значајни количества на манган, железо и бакар.
Растението е повеќегодишни, но во умерениот климатски појас се одгледува како едногодишно. Со напредните земјоделски техники на производство во контролирани услови во стаклена градина (и пластеници) постојат и повеќе реколти (берби) во текот на една година, односно две до три, на крајот на зимата или раната пролет и во средината и кон крајот на летото. На површината е влакнесто и лепливо. Растението типично достигнува височина од 1 до 3 м и има слабо дрвенесто стебло кое често расте како ползавец со други растенија. Листовите се долги 10 до 25 см со назабен раб. Цветовите се со пречник од 1 до 2 см, со жолтеникава боја.
Постојат повеќе видови на домат, кои што се одгледуваат ширум светот и во Македонија. Најпознати се: рајско јаболко поради што во повеќе средноевропски земји доматот се нарекува „рајчица“ (хрватски) или „рајчата“ (чешки), ситната сорта на црешовиден домат наречена „шери“ (cherry), јабучар, воловско срце, розев или индустриски домат итн.
Јабучар е сорта на домат кој изобилува со неговата големина и специфичната розева боја. Најмногу го има во околината на Скопје и во Струмичкиот предел[3]. Тој се карактеризира со розова боја и вкус на вистински домат. Исто така, помал број производители почнале да го одгледуваат познатиот јабучар во пластеници, сами собирајќи семе, но и покрај тоа што е произведен во заштитени улови, неговата трајност е ограничена на само неколку дена [4].
Во 2013 година, во Охрид изниклал јабучар со големина од еден килограм. Доматот, воопшто не бил прскан со пестициди или други заштитни средства, единствено е прихранет и испрскан против штетници со чај од варени коприви, а наводнувањето е со системот капка по капка со изворска или остоена вода, која воопшто не соддржи хлор.Тајната за овој џиновски и вкусен домат се состои во навременето прскање со препаратот од коприва и навремено наводнување.
Јабучарот, кој е чист и еколошки здрав и мириса на вистински домат, се губи во последните години. Успева да опстои и во густо населени подрачја, но и во градски средини[5]. Никнува од 7-15 дена од денот на сеењето. Потребна е голема влажност на земјата и топлина во првите 10 дена. Ако садниците се многу блиску една покрај друга, тогаш треба да се расадат на друго место на поглемо растојание. Кога билките се околу 5 санмтиметри големина, слободно можат да се наводнуваат преку листовите. Доматот треба да се наводнува со млака вода од 18-28°C, бидејќи ако се заливаат со ладна вода, билките можат да добијат шок и да угинат или да имаат последици во понатамошната вегетација[6] .
Одгледување патлиџани во Стакленик „Balkan Green House“ во Македонија
Одгледување патлиџани во Стакленик „Balkan Green House“ во Македонија
Домати во гајба
Домат (науч. Solanum lycopersicum, разг. „патлиџан“) — едногодишно растение од фамилијата зрнци (Solanaceae), слично на компирот. Се употребува за исхрана на луѓе и животни. Во Македонија во 2010 година се произведени 168 010 тони домати.
Памідо́ры, Тама́ты (па-лацінску: Lycopersicon esculentum ці Solanum lycopersicum) — травяністая расьліна сямейства пасьлёнавых, адна з найбольш папулярных у сучаснай сусьветнай кулінарыі.
Радзіма — Паўднёвая і Цэнтральная Амэрыка, дзе вырошчваліся рознымі індзейскімі народамі, найперш, ацтэкамі, у мове якіх tomatl азначае “штосьці круглае, пухлае”. Ад заваяваньня Мэксыкі гішпанцамі ў першай трэці XVI стагодзьдзя трапілі ў Паўднёвую Эўропу, у тым ліку ў Італію, дзе іх памылкова асацыявалі з паўночнаафрыканскімі маўрамі, — адсюль назва pomi di Mori (“яблыкі маўраў”), якая трансфармавалася ў італьянскай мове ў pomodoro (“залаты яблык”), а ў францускай — у рomme d’amour (“яблык каханьня”). “Яблыкамі каханьня” называлі памідоры і ў магнацкіх колах Рэчы Паспалітай, на чые сталы яны трапілі ў другой палове XVIII стагодзьдзя. У той час іх не елі сырымі, а рабілі пасту з вараных сьпелых памідораў, якой запраўлялі некаторыя супы і соўсы, а зь зялёных выраблялі розныя марынады. Шырокае распаўсюджаньне ў сьвеце атрымалі толькі ў канцы XIX, у Беларусі — з XX стагодзьдзя. У большасьці моў сьвету захавалася арыгінальная індзейская назва “таматы”.
У ежу выкарыстоўваюцца плады — сочныя мясістыя ягады вагай ад 20 да 900 г. (і вышэй), шарападобныя, круглыя, пляскатыя, гладкія або рабрыстыя, ружовыя, чырвоныя, жоўтыя, аранжавыя.
Памідоры ўтрымліваюць а 4 % цукроў, 0,4 – 0,8 % арганічных кіслот, мінэральныя солі, 25мг% вітаміну C, каратын, вітаміны B1, B2, PP. Гарманічнае спалучэньне цукроў і арганічных кіслот абумоўлівае прыемны смак. З памідораў гатуюць салаты, прыправы, соўсы (у тым ліку кетчуп), вырабляюць сокі, фаршыруюць, марынуюць, соляць, кансэрвуюць, дадаюць у першыя стравы (за 10 хвілін да заканчэньня варкі). З добра высьпелых вырабляюць таматнае пюрэ й таматную пасту.
— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
Памідо́ры, Тама́ты (па-лацінску: Lycopersicon esculentum ці Solanum lycopersicum) — травяністая расьліна сямейства пасьлёнавых, адна з найбольш папулярных у сучаснай сусьветнай кулінарыі.
Помидор (рус. Тома́т, лат. Solánum lycopérsicum) — күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 3 м-ға етеүе мөмкин. Май-июнь айҙарында сәскә ата, июль-сентябрҙә емеше өлгөрә. Помидорҙың тыуған яғы — Көньяҡ Америка. Атамаһы итал. pomo d'oro — алтын алма һүҙенән килеп сыҡҡан. Помидор бик файҙалы йәшелсә булараҡ сәсеп үҫтерелә.
Помидор ё томат (лот. Solánum lycopérsicum) — гиёҳе яксола ё чандсола, гунае аз бодинҷон (лот. Solanum) аз тираи бодинҷониён (лот. Solanaceae) аст, ки баргҳои бисёр бурида, баргакҳои бисёр, гулҳои якто-якто ва мевае кулӯла, сурхранг, гӯштдор, обдор ва хушбӯй дорад.
Форсизабонҳо ин тараборро «помидор» (вомвожа аз итол. «pomo d'oro» ‘себи заррин’), «томат» (вомвожа аз фр. «tomate» аз «tomatl» дар забони наҳуатлӣ), «гӯҷафарангӣ» (форсӣ: گوجهفرنگی) ва «бодинҷони румӣ» (дарӣ: بادنجان رومی) меноманд.
Дар Тоҷикистон бештар навҳои «Первенец 190», «Тӯҳфа», «Саҳари», «Шарқи 36», «Сурхи Файзободӣ», «Дварфстон» ва ғайраҳо.
Помидор (латинокс Solánum lycopérsicum) — илякс зирнямарь, касыкссь пурьгоксоненетнень юромста, фкя- эли ламакизонь тишесь. Касфневи кода лемнякс, сонь иможензонды тага мярьгихть томат.
Помидор (орус. помидор, томат, итал. pomodoro, лат. Solanum lycopersicum) – бир жылдык же көп жылдык маданий өсүмдүк. Өсүмдүктөрдүн ит жүзүмдөр тукумунун уруусу.
Эл өөзунда көбүнчө помидор же томат деп атаганы белгилүү. Помидор орус тилине Италиядан келген. Pomo d'oro — "Алтын алма" дегенди түшүндүрсө, Ацтектер "томатль" деп аташчу. Юдахин К. Ктин кыргыз-орус сөздүгүндө - батинча деп да аталат.
Помидордун мекени Түштүк Америка. Ал жакта дагы эле жапай же жарым жапай помидорду кездештирсе болот. XVI кылымда Испания, Португалия, Италия жана башка Европа өлкөлөрүнө тараган. Көп жылдар бою помидорду жээбей бир гана кооздука бакча, гүлзарларда өстүрүшкөн. Орус Падышачылыгына XVIII кылымда алынып келинген. Ал жакта да гүл катары өстүрүлөн. Себеби мөмөсү чала бышып, жээгилитүү болгон эмес. Агроном А.Т. Болотов эмгегинин натыйжасында толук бышууга мүмкүнчүлүк түзүлгөн. Кыргыз жерине XX кылымдын башында орустар алып келип тараткан.
Тамыр, сап, жалбырак, гүл, мөмөдөн турат. Тамыры кең жайылып, 1 м. чейин жер кыртышына кирет. Сабагы тик же жайылып, 2 м. чейин өсөт. Сабагы топурак, суу менен жабылып калса, ал жактан да тамыр таштай алат. Помидордун мөмөсүнүн өзгөчөлүгү жогорку сиңимдүүлүгү, даамдуулугу жана диеталык касиетинде. 100 г. мөмөсүндө — 19 ккал. энергетикалык баалулугу бар.
Помидордо: (% менен көрсөтүлөн) калий— 38,1, натрий — 17, фосфор — 9,4, магний — 8,6, кальций — 6,1, жана темир, күкүрт, кремний, хлор, иод, ванадий, кобальт, цинк, крахмал, глюкоза ж.б. камтыйт. Өңү кызыл, кызгылт, сары, сыя болуп, түрүнө жараша өң алат.
Помидор жылуулукту сүйүүчү өсүмдүк. Керектү аба жылуулугу 22-25 °C, аба 10 °C төмөн болгон учурда гүлдө чаңча өрчүбөй, көп өтпөй куурап түшүп калат. Абанын нымдуулугун жактырбайт, бирок топурак аркылу мөмөсүнө көп суу сарптайт. Жарык талап кылат. Эгер жарык жетишпесе, жалбырагы саргайып, бүчүрү түшүп, сабагы өтө узарып кетет. Керетүү жарык берү көчөтүн тез алынып кетүүснө жана мол түшүм берүүсүнө шарт түзөт. Топурака органикалык жана минералдык жер семирткич кошуп, ошондой эле топуракты борпоңдотуп кармаса бүт жерге өсөт (кычкыл топурактан башка). Бүт эле өсүмдүк сыякту, өсүшүндө калий, азот, фосфорду пайдаланат. Булардын ичинен эң керектүүсү азот, бирок, көп болуп кеткен учурда вегетативдик салмагы күчөйт (т.а сабагы жоонорот) жана мөмөсү аз болуп, анда нитраттар көп топтолот. Фосфор жетишпегендиктин кесепети, азот сиңирилбей, өсүшү токтоп, мөмө байлабай, жалбырагынын өңү бозомук болуп, сабагы күрөң болуп калат. Фосфор өзгөчө жаңы өсүп жатканда керектелет. Калийди фосфорго же азотко караганда, мөмө байлаганда өзгөчө сарптайт. Ал жетишпесе жалбырагынын учунда күрөң чекитер пайда болуп, куурап калат. Ошондой эле марганец, бор, жез, магний, күкүрт ж.б керектелет, алар микрожерсемирткич катары пайдаланылат.
Уругу майда, жалпак, түбү учтураак келет. Өңү ачык сары же ачык күрөң. Физиалогиялык жактан караганда мөмө жашыл болуп турган кезде эле уругу жарамду. Сактоо мөөнтү 6-8 жыл. Ыңгайлуу шарта уругу 2-3 күндө өңөт. Биринчи жалбырагы 6-10 күн дегенде өсөт, ал эми 3-4 жалбырагы 11-15 күндө пайда болот. Чыккандан тартып, гүлдөгөнгө чеийин 50-70 күн сарпталса, гүлдөгөндөн мөмөсү бышканга чеийин 45-60 күн өтөт.
Дүйнөдө кеңири тарагандыктан, помидор көп улуттардын тамак- аш маданиятында чоң ролду ойнойт. Аны жаңы кезинде, бууга, сууга, кууруп жесе болот. Өнөр-жай ишканаларда тамака кошуучу татымал, шире ж.б жазашат.
Помидор (< итальян сямен pomo d'oro 'зарни улмо' ; латин кылын Solanum lycopersicum)
Помидор асьме доры Лымшор Америкаысь вуэмын. Европае вуиз XVI дауре.
Помидорын трос кальцийез, фосфорез но A, B, C, E витаминъёсыз.
Помидор (рус. Тома́т, лат. Solánum lycopérsicum) — күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 3 м-ға етеүе мөмкин. Май-июнь айҙарында сәскә ата, июль-сентябрҙә емеше өлгөрә. Помидорҙың тыуған яғы — Көньяҡ Америка. Атамаһы итал. pomo d'oro — алтын алма һүҙенән килеп сыҡҡан. Помидор бик файҙалы йәшелсә булараҡ сәсеп үҫтерелә.
Помидор ё томат (лот. Solánum lycopérsicum) — гиёҳе яксола ё чандсола, гунае аз бодинҷон (лот. Solanum) аз тираи бодинҷониён (лот. Solanaceae) аст, ки баргҳои бисёр бурида, баргакҳои бисёр, гулҳои якто-якто ва мевае кулӯла, сурхранг, гӯштдор, обдор ва хушбӯй дорад.
Пъамидор кæнæ бадырджан[1] (лат. Solanum lycopersicum) у дыргъ. Уымæй кæнынц бирæ хæринæгтæ.
Пъамидоры ном равзæрд италиаг номæй pomo d’oro «сыгъзæрин фæткъуы» — фыццаг Америкæйæ ласт пъамидортæ уыдысты бур. Йæ ацтекаг ном уыд матль, уымæй равзæрди францаг ном дæр — tomate (томат).
Пъамидор кæнæ бадырджан (лат. Solanum lycopersicum) у дыргъ. Уымæй кæнынц бирæ хæринæгтæ.
Пъамидоры ном равзæрд италиаг номæй pomo d’oro «сыгъзæрин фæткъуы» — фыццаг Америкæйæ ласт пъамидортæ уыдысты бур. Йæ ацтекаг ном уыд матль, уымæй равзæрди францаг ном дæр — tomate (томат).
Улаан лооль (Solanum lycopersicum, syn. Lycopersicon lycopersicum & Lycopersicon esculentum) нь Solanaceae овгийн ургамал ба жимсийг нь хоол хүнсэнд хэрэглэхээр өргөнөөр тариалдаг. Улаан лооль нь жимс, эсвэл хүнсний ногооны алинд хамрагдах нь маргаантай юм. Энэхүү ургамал нь 1-3 м өндөр, модлог мөчир голтой байх ба навч нь 10-25 см урт, шар өнгийн цэцэг цэцэглэдэг. Цэцэг унасны дараа бидний хүнсэнд хэрэглэдэг лооль гарч ургадаг. Олон наст ургамал боловч сэрүүн бүсийнх нь нэг наст байна.
Өмнөд Америкийн Перу улсад одоогоос 400 гаруй жилийн тэртээ анх улаан лоолийг нээж, хоол хүнсэнд хэрэглэх болсон гэдэг. Харин испаничууд Америк тивийг нээснээр улаан лоолийг далайгаар тээвэрлэн Европ тивд авчирч тарималжуулсан түүхтэй юм.
Улаан лооль нь хүнсний ногооны төрөлд багтдаг бөгөөд уураг, сахар, каротин болон А, С, В1, В2, В3, К, Р, РР аминдэмээр баялаг төдийгүй кали, кальци, магни, фосфор, төмөр, хүхэр, иод зэрэг бичил элементээр баялаг байдаг. Гүйцэд боловсорсон улаан лоолийг хүнсэнд шууд хэрэглэнэ.
2008 оны байдлаар дэлхийн хэмжээнд 125 сая тонн улаан лооль тарьж ургуулжээ. Үүнээс Хятад улс хамгийн эхний байранд байна.
Улаан лоолийг ургуулах явцад хамгийн гол арчилгаа нь олон салаалсан суганы навчийг түүх, мөн оройн нахиаг хоёр метр, ишний тоог 18 – 20 болоход тасдаж авч байх явдал. Суганы навчийг үрслэг суулгаснаас хойш арав хоногийн дараанаас авч эхэлнэ. Харин салаа ишнүүдээс ургасан суганы навчийг жимс өгч эхэлснээс хойш авах хэрэгтэй. 15 хоног хүртэл идэвхитэй ургадаг навчийг авахдаа багажаар бус зөвхөн гараар тасдаж авах нь сайн.
Улаан лооль нь амархан хорхойтдог. Иймд хортон шавьжнаас хамгаалахын тулд шавьжийг устгах үйлчлэлтэй уусмал бэлтгэх хэрэгтэй. Үүнд: 200 грамм сармисны хумсыг жижиглэн хэрчээд арван литр усанд хийж 5 – 6 минут хэртэй байлгасны дараа тэр даруйдаа шүршиж хэрэглэнэ. Үүнийг хоёр долоо хоногт хоёр удаа, нийтдээ дөрвөн удаа давтан хийнэ.
Мөн улаан лоолийн навчны шороог цэвэрлээд жижиглэж хэрчин 40 – 50 граммыг арван литр усанд хийж 30 – 40 минут хэртэй зөөлөн гал дээр тавьж идээшүүлнэ. Ийм аргаар бэлтгэсэн улаан лоолийн уусмал, тамхины уусмалаар цагаан эрвээхэй, бүхэг, хивж шүлст, хачиг зэрэг шавьжийг устгаж болно.
Мөчиртөө байгаа нь.
Зүссэн улаан лооль.
Улаан лоолийн залуу ургамал.
Тарьж буй улаан лооль.
Янз бүрийн улаан лооль.
Боловсорж гүйцсэн.
Цэнхэр лооль
Цэцэг нь.
Улаан лооль (Solanum lycopersicum, syn. Lycopersicon lycopersicum & Lycopersicon esculentum) нь Solanaceae овгийн ургамал ба жимсийг нь хоол хүнсэнд хэрэглэхээр өргөнөөр тариалдаг. Улаан лооль нь жимс, эсвэл хүнсний ногооны алинд хамрагдах нь маргаантай юм. Энэхүү ургамал нь 1-3 м өндөр, модлог мөчир голтой байх ба навч нь 10-25 см урт, шар өнгийн цэцэг цэцэглэдэг. Цэцэг унасны дараа бидний хүнсэнд хэрэглэдэг лооль гарч ургадаг. Олон наст ургамал боловч сэрүүн бүсийнх нь нэг наст байна.
Өмнөд Америкийн Перу улсад одоогоос 400 гаруй жилийн тэртээ анх улаан лоолийг нээж, хоол хүнсэнд хэрэглэх болсон гэдэг. Харин испаничууд Америк тивийг нээснээр улаан лоолийг далайгаар тээвэрлэн Европ тивд авчирч тарималжуулсан түүхтэй юм.
Улаан лооль нь хүнсний ногооны төрөлд багтдаг бөгөөд уураг, сахар, каротин болон А, С, В1, В2, В3, К, Р, РР аминдэмээр баялаг төдийгүй кали, кальци, магни, фосфор, төмөр, хүхэр, иод зэрэг бичил элементээр баялаг байдаг. Гүйцэд боловсорсон улаан лоолийг хүнсэнд шууд хэрэглэнэ.
गोलभेडा (Tomato) तरकारीको एक प्रकार जो साना-साना बोटमा फल्छ, प्रायः सबै ठाउँमा यो तरकारीको उत्पादन हुन्छ। वैज्ञानिक नाम लिकोपर्सिकोन एस्कुलेन्टमले चिनिने गोलभेडा सोलानासिया परिवार अन्तर्गत पर्ने पोथ्रा वर्गको वनस्पति हो। गोलभेडाको उत्पत्तिको केन्द्र पेरुभियाली तथा मेक्सीकाली क्षेत्र मानिन्छ। यसको साधारण नाम टमाटर (हिन्दी), रमभेडा (नेपाली) पनि हुन्छ।
टमाटर एक महत्त्वपूर्ण ‘संरक्षी खाद्य’ हो, किनभने यसमा धेरै पौष्टिक मूल्य हुनुका साथै यसको व्यापक उत्पादन हुन्छ। आलु र सखरखण्डपछि यो विश्वको तेस्रो सबैभन्दा ठूलो सब्जी हो, तर ‘केप्ड भेजिटेबल’-मा यसको पहिलो स्थान छ। सुप, सलाद, अचार, झोल, टक, सस आदि बनाउन टमाटरको प्रयोग गरिन्छ। पोर्तुगालीहरूले यसलाई भारतमा परिचित गरेका थिए। अहिले यो भारतमा एक महत्त्वपूर्ण तथा लाभकारी सब्जी भएको छ। उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र्, कर्णाटका, बिहार, उडिस्सा प्रमुख टमाटर उत्पादन गर्ने राज्य हुन्। सिक्किमको अनुकूल कृषि जलवायु परिवेशको कारण वर्षभरि नै यहाँ टमाटर उत्पादन गर्न सकिन्छ।
टमाटरलाई धेरै सतर्कतापूर्वक सिँचाइ गर्नुपर्छ। बालीको ओसको आवश्यकता पूरा गर्नको निम्ति पानीको स्तरले प्रमुख भूमिका खेल्ने देखिएको छ। ठाडो बालीलाई प्रत्येक पाँचदेखि सात दिनको भित्रमा र भुइँमा झ्याँगिएको बालीलाई हरेक १० दिनमा पानी लगाउनुपर्छ। फल लाग्ने समयमा अचानक धेरै पानी परेपछि सुक्खा अवधि भएमा फल चिरा पर्छ। साधारणत: खुला कुलो बनाएर पनि पानी लगाउने प्रचलन छ। यो विधि धेरै किफायती छ र खुला खेतमा गुणस्तरीय टमाटर उत्पादन हुन्छ। माथिबाट छिट्ने विधिलाई पनि परिवर्तन गरिएको छ जसले सिँचाइसँग मल पनि प्रदान गर्छ। यो विधि अधिकांश ग्रीनहाउस, ग्लास हाउस वा पोली हाउसमा प्रयोग गरिन्छ।
टमाटर एक गर्मी मौसमको बाली हो, तर यो ठण्डी मौसममा पनि व्यापक रूपमा उत्पादन गर्न सकिन्छ। यसको बोटले धेरै तुषारो सहन सक्दैन। २१ देखि २३ डिग्री सेन्टिग्रेडको औसत मासिक तापमानमा यसको फसल राम्रो हुन्छ, तर व्यापारिक रूपमा यो १८ देखि २७ डिग्री सेन्टिग्रेड तापमानसम्म उत्पादन गर्न सकिन्छ।
धेरै उच्च र धेरै निम्न तापमानमा बीजको अङ्कुरण कम, बिरुवा वृद्धि कम, फूल झर्ने हुन्छ, जसबाट टमाटरको गुणस्तर र उत्पादनमा कमी आउँछ। तापमान, साथसाथै प्रकाशको चर्कोपनले यसको फल लाग्ने क्रिया, रङ्ग र फलको पौष्टिक मूल्यलाई असर गर्छ। सिक्किममा बर्खायाममा अत्यधिक पानी पर्ने हुनाले त्यस समय यसको उत्पादन पोलीहाउसमा नै सीमित हुन्छ।
टमाटरमा धेरै रोगहरू लाग्न सक्छन्। ढुसी, ब्याक्टेरिया वा जीवाणु, भाइरस, जरा गुजुल्टाउने त्यान्द्रे जुका वा असामान्य मौसमको परिवेशका कारण रोगहरू लाग्न सक्छन्। केही प्रमुख रोग र त्यसका रोकथामका उपायहरूबारे तल चर्चा गरिएको छ:
लक्षण
नर्सरीको ब्याडमा यो रोग लाग्छ। माटोमाथि बाहिर टुसा पलाउनअघि नै कलिलो बिरुवा मर्छ। यो घटना माटोको सतहमा हुने भएकोले बाली राम्रोसँग खडा हुन नसक्नुबाहेक यो रोग प्राय: थाहा पाउन सकिँदैन। टुसा पलाएपछि ओस लाग्ने घटना स्पष्ट देख्न सकिन्छ। माटोमा टुसा पलाएपछि आक्रमण झेल्न सकने भएर जबसम्म बोटको काण्ड कडा हुँदैन, कुनै पनि समयमा रोग लागेको बिरुवा लड्न सक्ने यो चरणको रोगको लक्षण हो। रोग अघिबाटै लागेको अवस्थामा फेदमा यसको काण्ड खुम्चिन्छ र बोट ढल्छ।
रोकथामका उपाय
लक्षण
यो रोगले हाँगाबिगालाई असर गर्छ अनि कटमेरो फलमा खैरो दागी लाग्छ। यो फल झर्छ अनि व्यापक सङ्क्रमण भएमा बोट सुक्छ।
रोकथामका उपाय
लक्षण
यो रोगले डाँठ, पात र फललाई असर गर्छ। फलको कुहेको भाग गाँठिलो र उस्तै हुन्छ अनि खैरो हरियो रंगको बन्छ भने रोग नलागेको फलको भाग पाक्छ।
रोकथामका उपाय
ओस वा चिसो लाग्न नदिन पोलीहाउस राम्रोसँग हावा छिर्ने बनाउनुपर्छ। ओसलाई नियन्त्रणमा राख्न बालीमा झारपात हुनुहुँदैन। खेतको छेउछाउमा झारपात उम्रन दिनुहुँदैन। बालीको ठुटाठूटी वा झ्यासझूस जलाउनुपर्छ। यो रोगको रोकथाम गर्नको निम्ति दुई-तीन वर्षमा रोग नलाग्ने बालीसँग फसल-चक्र चलाउनुपर्छ।
बोट मुर्झाउने जीवाणु (स्युडोमोनस सोलानासियरम)
लक्षण
यो विशेष लक्षण हाँगाबिगाहरू मुर्झाउने, नबढ्ने र पहेंलिने भएर देखा पर्दछ। यदि रोग लागेको डाँठलाई काटियो र त्यसलाई निचोरियो भने रस-ग्रन्थिबाट जीवाणुको सेतो लेदोजस्तो बाहिर आउँछ।
रोकथामका उपाय
क. फसल-चक्र चलाउनुपर्छ। ख. खेतमा रोग लागेको बोट देख्नेबित्तिकै जतिसक्दो चाँडो त्यसलाई उखेलेर जलाउनुपर्छ। ग. रोगसँग लड्नसक्ने क्षमता भएका प्रजातिहरू उब्जनी गर्नुहोस्। घ. १ प्रतिशत बोरेडक्सको मिस्रण छिट्नुहोस् वा स्प्रे गर्नुहोस्।
लक्षण
बोटको पात नराम्रोसँग दोब्रिन्छ वा बटारिन्छ। पातको आकार पनि घट्छ। यदि पात दोब्राउने रोगसँग टाटेपाटे भाइरस पनि लाग्यो भने बोटबाट निकै कम उत्पादन हुन्छ वा उत्पादन नहुन पनि सक्ने देखिएको छ।
रोकथामका उपाय
कुनै पनि भाइरस रोगलाई रोकथाम गर्न निकै गाह्रो हुन्छ। बजारमा भाइरसनाशक कुनै ओषधि पाइँदैन। तल दिइएका विधि अप्नाएर मात्र यो रोगको रोकथाम गर्न सकिन्छ:
क. रोगलाई दोस्रोपल्ट फैलन नदिन रोग लागेको बोटलाई उखेलेर जलाउनुहोस्। ख. समुचित जैविक-कीटनाशकको प्रयोग गरेर कीराहरूलाई निर्धारित सीमा स्तर (ईटीएल)-भन्दा मुनि राख्नुपर्छ, जसले गर्दा रोग थप फैलन नसकोस्। ग. बिरुवा रोप्नअघि ५०० पीपीएम साइकोसेलको घोलमा बिरुवालाई एक घण्टासम्म भिजाउनुपर्छ। घ. कीटनाशकको व्यवस्थित प्रयोग गरेर सेतो झिँगालाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
लक्षण
पातमा बिराएर हरियो तथा हल्का हरियो रङ्ग (क्लोरोटिक) दागहरू देखा पर्छ। धेरै रोग लागेको बोटमा कम उत्पादन हुन्छ वा उत्पादन हुँदैन।
रोकथामका उपाय
भाइरस रोगको रोकथाम गर्न निकै गाह्रो हुन्छ। तर सावधानी अप्नाएर टमाटरको पात दोब्राउने रोगलाई नियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ।
कीरा तथा कीटपतंग
टमाटरलाई अनेकौं कीरा तथा कीटपतंगहरूले आक्रमण गर्छन्। यसको रोकथामका केही प्रमुख उपायहरूबारे तल चर्चा गरिएको छ:
काण्ड छेदक (युगोफेरा पार्टीसेला)
यो एक मध्यम आकारको सानो कीरा हो, जसको २३.२ सेन्टीमिटर विस्तार भएको पखेटा अनि पेट र अघिल्लो पखेटा फुस्रो पहेंलो रंगको हुन्छ, पछिल्लो पखेटा सेतो अनि टाउको र छाती कैलो रंगको हुन्छ।
यो रोगले आश्रय लिने बोट
बैगुन, आलु, टमाटर र खोर्सानी।
क्षति तथा लक्षण
लाभ्रेको कारणले क्षति हुन्छ। यसको लाभ्रेले कलिलो डाँठ खान्छ, संक्रमित बोट मुर्झाएको देखिन्छ।
रोकथामका उपाय
•मुर्झाएको बोट उखेलेर जलाउनुपर्छ। •यो काण्ड छेद गर्ने लाभ्रेको घटना देखिनुअघि नै १५ दिनको फरकमा जैविक-कीटनाशक छर्कनुपर्छ।
सुर्तीमा लाग्ने लाभ्रेकीरा (स्पोडोप्टेरा लिटुरा)
यो देशभरि निस्कने एक पोलीफेगस जातको किरा हो।
यो किराले आश्रय लिने बोट
सुर्तीबाहेक यसले आलु, टमाटर, चना, मकै र बन्दकोपी आदिलाई पनि आक्रमण गर्छ।
आक्रमणबाट हुने क्षति तथा लक्षण
यो लाभ्रेले राति पात, काण्डको कलिलो भाग र फल खान्छ, जसले गर्दा धेरै क्षति हुन्छ। यो अत्यन्त विनाशकारी किरा हो, किनभने यसले पात, काण्ड र फलभित्र छेद वा दुलो पारेर त्यसको भित्री भाग खान्छ।
रोकथामका उपाय
•नियमित रूपमा खेतबारीको हेरचाह गर्नुहोस्। •लाभ्रेलाई जमा गरेर जलाउनुहोस्।
चनाको कोसा दुलो पार्ने छेदक (हेलिकोभरपा अर्मीगेरा)
यो भारतभरि पाइन्छ अनि उष्टकटिबन्धीय (गर्मी) तथा उप-उष्णकटिबन्धीय क्षेत्रमा प्रचुर पाइन्छ।
क्षति तथा लक्षण
यसको लाभ्रेले हरियो बोटको अङ्ग खान्छ, जसले गर्दा बोटको हाँगाविँगा नाङ्गो हुन्छ। सबैभन्दा धेरै क्षति फलमा हुन्छ, जसमा गोलो प्वाल पर्छ। कलिलो लाभ्रेले बाहिरबाटै पातहरू खान्छ भने ठूलो लाभ्रे फूल र फलभित्र पसेर त्यसलाई चबाउँछ, जसबाट प्युपा हुनअघि ३०-३५ प्रतिशतको क्षति हुन्छ।
रोकथामका उपाय
टमाटर विभिन्न प्रकारको माटोमा उत्पादन गर्न सकिन्छ- बलौटे उर्वर माटो, दोमट माटो, कालो माटो र राम्रो पानी बहने व्यवस्था भएको कालो माटोमा यसको खेती गर्न सकिन्छ। तर राम्रोसँग पानी बहने, माथिल्लो तहमा हल्का बलौटा र भित्री तहमा राम्रो दोमट भएको माटोमा यसको उब्जनी राम्रो हुन्छ। टमाटरले ठीक्कको अम्लता र क्षार भएको माटो सहन सक्छ। अम्लताको मात्रा ५.५ देखि ७.५ भएको माटोमा यसले उत्तम उत्पादन दिन्छ। सिक्किमको माटो अम्लीय प्रकारको छ, यसैले राम्रो फसल उब्जनीको लागि प्रति वर्ग मीटर २०० ग्रामको दरले डोलामाइट लगाउन सुझाइन्छ।
गोलभेडाको रस मांशपेशी फर्कने समस्यामा लाभदायक हुन्छ।[२]
गोलभेडा (Tomato) तरकारीको एक प्रकार जो साना-साना बोटमा फल्छ, प्रायः सबै ठाउँमा यो तरकारीको उत्पादन हुन्छ। वैज्ञानिक नाम लिकोपर्सिकोन एस्कुलेन्टमले चिनिने गोलभेडा सोलानासिया परिवार अन्तर्गत पर्ने पोथ्रा वर्गको वनस्पति हो। गोलभेडाको उत्पत्तिको केन्द्र पेरुभियाली तथा मेक्सीकाली क्षेत्र मानिन्छ। यसको साधारण नाम टमाटर (हिन्दी), रमभेडा (नेपाली) पनि हुन्छ।
टमाटर एक महत्त्वपूर्ण ‘संरक्षी खाद्य’ हो, किनभने यसमा धेरै पौष्टिक मूल्य हुनुका साथै यसको व्यापक उत्पादन हुन्छ। आलु र सखरखण्डपछि यो विश्वको तेस्रो सबैभन्दा ठूलो सब्जी हो, तर ‘केप्ड भेजिटेबल’-मा यसको पहिलो स्थान छ। सुप, सलाद, अचार, झोल, टक, सस आदि बनाउन टमाटरको प्रयोग गरिन्छ। पोर्तुगालीहरूले यसलाई भारतमा परिचित गरेका थिए। अहिले यो भारतमा एक महत्त्वपूर्ण तथा लाभकारी सब्जी भएको छ। उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र्, कर्णाटका, बिहार, उडिस्सा प्रमुख टमाटर उत्पादन गर्ने राज्य हुन्। सिक्किमको अनुकूल कृषि जलवायु परिवेशको कारण वर्षभरि नै यहाँ टमाटर उत्पादन गर्न सकिन्छ।
टमाटर (अंगरेजी: Tomato) एगो सब्जी हवे।
टमाटर विश्व में सबसे ज्यादा प्रयोग होने वाली सब्जी है। इसका पुराना वानस्पतिक नाम लाइकोपोर्सिकान एस्कुलेंटम मिल है। वर्तमान समय में इसे सोलेनम लाइको पोर्सिकान कहते हैं। बहुत से लोग तो ऐसे हैं जो बिना टमाटर के खाना बनाने की कल्पना भी नहीं कर सकते।[2] इसकी उत्पति दक्षिण अमेरिकी ऐन्डीज़ में हुआ। मेक्सिको में इसका भोजन के रूप में प्रयोग आरम्भ हुआ और अमेरिका के स्पेनिस उपनिवेश से होते हुये विश्वभर में फैल गया।
टमाटर में भरपूर मात्रा में कैल्शियम, फास्फोरस व विटामिन सी पाये जाते हैं। एसिडिटी की शिकायत होने पर टमाटरों की खुराक बढ़ाने से यह शिकायत दूर हो जाती है।[कृपया उद्धरण जोड़ें] हालाँकि टमाटर का स्वाद अम्लीय (खट्टा) होता है, लेकिन यह शरीर में क्षारीय (खारी) प्रतिक्रियाओं को जन्म देता है। लाल-लाल टमाटर देखने में सुन्दर और खाने में स्वादिष्ट होने के साथ पौष्टिक होते हैं। इसके खट्टे स्वाद का कारण यह है कि इसमें साइट्रिक एसिड और मैलिक एसिड पाया जाता है जिसके कारण यह प्रत्यम्ल (एंटासिड) के रूप में काम करता है। टमाटर में विटामिन 'ए' काफी मात्रा में पाया जाता है। यह आँखों के लिये बहुत लाभकारी है।{{cn} टमाटर फल में रंगद्रव्य लाल रंग के टमाटर की तुलना में नारंगी रंग के टमाटर में लायकोपिन यह रंगद्रव्य शरीर में सहजरुप से शोषित होते हैं। लाल रंग के टमाटर में लायकोपिन यह रंगद्रव्य टेत्रा-सिस्(?) में उपलब्ध होता है।वह शरीर में सहजरुप से अवशोषित होते नहीं है।
टोमॅटोचे महत्त्व व प्रक्रिया उद्योग
शरीर के लिए टमाटर बहुत ही लाभकारी होता है। इससे कई रोगों का निदान होता है। टमाटर शरीर से विशेषकर गुर्दे से रोग के जीवाणुओं को निकालता है।[कृपया उद्धरण जोड़ें] यह पेशाब में चीनी के प्रतिशत पर नियन्त्रण पाने के लिए प्रभावशाली होने के कारण यह मधुमेह के रोगियों के लिए भी बहुत उपयोगी होता है। कार्बोहाइड्रेट की मात्रा कम होने के कारण इसे एक उत्तम भोजन माना जाता है। टमाटर से पाचन शक्ति बढ़ती है। इसके लगातार सेवन से जिगर बेहतर ढँग से काम करता है और गैस की शिकायत भी दूर होती है। जो लोग अपना वजन कम करने के इच्छुक हैं, उनके लिए टमाटर बहुत उपयोगी है। एक मध्यम आकार के टमाटर में केवल 12 कैलोरीज होती है, इसलिए इसे पतला होने के भोजन के लिए उपयुक्त माना जाता है। इसके साथ साथ यह पूरे शरीर के छोटे-मोटे विकारों को भी दूर करता है। टमाटर के नियमित सेवन से श्वास नली का शोथ कम होता है। प्राकृतिक चिकित्सकों का कहना है कि टमाटर खाने से अतिसंकुचन भी दूर होता है और खाँसी तथा बलगम से भी राहत मिलती है।[कृपया उद्धरण जोड़ें] इसके सेवन से रोग प्रतिरोधक क्षमता भी बढ़ती है।
भारत में बेहद लोकप्रिय टमाटर की चटनी को बहुत ही कम समय में बनाया जा सकता है। यह चटनी नाश्ते में समोसे, आलू बड़ा, पकोड़े, बड़े, डबलरोटी आदि के साथ आसानी से खायी जा सकती है। वैसे टमाटर की मीठी चटनी टुमैटो कैचप या सॉस के रूप में आम बाज़ार में भी मिलती है। अब तो इसका व्यावसायिक दृष्टि से उत्पादन भी होने लगा है। इसका प्रयोग ज्यादा से ज्यादा नाश्ते की चटनी बनाने किया जाता है
वनस्पति वैज्ञानिक तौर पर टमाटर फल है: इसका अंडाशय अपने बीज के साथ सपुष्पक पौधा का है। हालांकि, टमाटर में अन्य खाद्य फल की तुलना में काफी कम शक़्क़र सामग्री है और इसलिए यह उतना मीठा नहीं है। यह पाक उपयोगों के लिए एक सब्जी माना जाता है। वैसे आमतौर पर टमाटर को सब्जी ही माना जाता है।
रसीले और लाल टमाटर खाने का स्वाद बढ़ाने वाले टमाटर के अनेक फायदे हैं। टमाटर को लाल रंग देने वाला तत्व लाइकोपीन, जो सेहत के लिए फायदों से भरा है, कच्चे टमाटर से अधिक पकने के बाद प्रभावी होता है। यूं तो टमाटर हर मौसम में फायदेमंद है लेकिन टमाटर त्वचा के लिए भी काफी लाभकारी है। यह झुर्रियों को कम करता है और रोम छिद्रों को बड़ा करता है। [3] [4]
टमाटर विश्व में सबसे ज्यादा प्रयोग होने वाली सब्जी है। इसका पुराना वानस्पतिक नाम लाइकोपोर्सिकान एस्कुलेंटम मिल है। वर्तमान समय में इसे सोलेनम लाइको पोर्सिकान कहते हैं। बहुत से लोग तो ऐसे हैं जो बिना टमाटर के खाना बनाने की कल्पना भी नहीं कर सकते। इसकी उत्पति दक्षिण अमेरिकी ऐन्डीज़ में हुआ। मेक्सिको में इसका भोजन के रूप में प्रयोग आरम्भ हुआ और अमेरिका के स्पेनिस उपनिवेश से होते हुये विश्वभर में फैल गया।
टोमॅटो ही एक फळभाजी आहे. मराठीत या फळाला टोमॅटो, भेदरे किंवा बेलवांगे म्हणतात. ब्रिटीशकाळात टोमॅटोला 'तांबेटे' असेही म्हटले जात. संस्कृतमध्ये याला हिण्डीरः, रक्तमाचे असे शब्द वापरले जातात. टोमॅटोत भरपूर मात्रा मध्ये कैल्शियम, फास्फोरस व विटामिन सी असते. एसिडिटी ची तक्रार असल्यास टोमॅटो ची खुराक वाढविल्याने ही तक्रार दूर होते.[कृपया उद्धरण जोड़ें] टोमॅटो चा स्वाद अम्लीय (खट्टा) असतो पण हे शरीरात क्षारीय (खारी) प्रतिक्रियांना जन्म देते. लाल-लाल टोमॅटो पाहायला सुन्दर आणि खाण्यात स्वादिष्ट तसेच पौष्टिक पण असते. याच्या आंबट स्वाद चे कारण है आहे की यात साइट्रिक एसिड आणि मैलिक एसिड असते ज्या मुळे हे प्रत्यम्ल (एंटासिड) च्या रूपात काम करते. टोमॅटो मध्ये विटामिन 'ए' मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असते. हे डोळ्यांसाठी खूप लाभकारी आहे तसेच टोमॅटो या फळातील रंगद्रव्य लाल रंगांच्या टोमॅटो च्या तुलनेत नारंगी रंगाच्या टोमॅटो मध्ये लायकोपिन हे रंगद्रव्य शरीरात सहजरुपात शोषित होते. लाल रंगाच्या टोमॅटो मध्ये लायकोपिन हे रंगद्रव्य टेत्रा-सिस्(?) मध्ये उपलब्ध होते हे शरीरात सहजरुपाने अवशोषित होत नाही.
मानवाला टोमॅटोची ओळख इ.स. १५५४ च्या सुमारास झाल्याची नोंद इतिहासात झालेली आहे.ही मुळची पेरू देशातील वनस्पती आहे. इ.स. १५५०च्या सुमारास युरोपियन साम्राज्यातील इटली या देशाने प्रथम टोमॅटोचे लागवड करण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर ब्रिटन, स्पेन, मध्य युरोपियन देशांनी औषधी समजून या वनस्पतीची लागवड केली. अमेरिकेत थॉमस जेकर्सनने १७८१च्या सुमारास व्हर्जीनियामध्ये प्रथम टोमॅटोची लागवड केली. तेथून एका फ्रेंच माणसाने १७८९ साली फिलाडेल्फिया येथे ही वनस्पती नेली. मात्र इ. स. १८०० सालापासून टोमॅटोचा अन्नात समावेश झाला. भारतात टोमॅटोची माहिती इ.स.१९०० सालापासून असावी.
टोमॅटो हे समशीतोष्ण हवामानात येणारे नाजूक पीक असल्याने बदलत्या हवामानातले कडक ऊन, ढगाळ हवा, मुसळधार पाऊस, धुके, कडाक्याची थंडी अथवा ढगाळ हवेतील गरम व दमटपणा या पिकास मानवत नाही महाराष्ट्रा में टमाटर की जाती- चेरी - यह तैवान से आने वाली जाती है। यह जाती साधारण जंगली प्रकार की होकर फल का आकार गोलाकार टूटी-फ्रूटी जैसा होता है। पानी की कमतरता होने पर रंग फिका, लाल छटा लिए होता है। तो मध्ये लागवड केल्यास गर्द लाल असतो. पंचतारांकित हॉटेलांत चेरी फळाच्या ऐवजी ठेवण्याची प्रथा आहे. धनश्री - टोमॅटो नारंगी रंगाचे, मध्यम आकाराचे व जास्त गराचे नामधारी - फळ कडक, चौकोनी गोल (किंवा अंडाकृती गोल), गर्द लाल व वजनदार भाग्यश्री - टोमेटो मोठ्या आकाराचे, लांबट गोल लांबट व पूर्ण लाल रंगाचे रूपाली - गर भरपूर असलेली जात शिवाजी - फळ लंबगोलाकार, गर्द लाल रंगाचे, कडक व ८५ ते ९० ग्रॅम वजनाचे
लाल रंगाच्य़ा टोमॅटोचय़ा तुलनेत नारंगी रंगाचे टोमॅटो मधील लायकोपिन हे रंगद्रव्य शरीरात सहजपणे शोषले जाते. लाल रंगाच्या टोमॅटोमधे लायकोपिन हे रंगद्रव्य टेत्रा-सिस्(?) मधे उपलब्ध असते. ते शरीरात सहजपणे शोषले जात नाही. टोमॅटो खाण्याची फायदे रसाळ आणि लाल टोमॅटो जेवनातील चव वाढवितात. टोमॅटो चे अनेक फायदे आहेत. टोमॅटो ला लाल रंग देणारा तत्व लाइकोपीन, जे आरोग्यासाठी फायदेमंद आहे. कच्चे टोमॅटो पेक्षा कच्चे टोमॅटो पिकल्यावर जास्त प्रभावी असते. तसे तर टोमॅटो प्रत्येक ऋतुत फायदेमंद असतो. टोमॅटोचा उपयोग त्वचा साठी ही खूप लाभकारी आहे. हे सुरकुत्या कमी करते आणि रोम छिद्रांना मोठे करते.
सन्दर्भ
टोमॅटोचे आहारात विशेष औषधी महत्त्व नसले तरी त्याच्या सुधारित जातींचा लालभडक आकर्षक रंग, आकार व चव यांमुळे सर्व हॉटेलांत, शहरी वातावरणातील घरांमध्ये टोमॅटोचा तोंडी लावण्यासाठी व कोशिंबिरी मध्ये सर्रास वापर केला जातो. शहरातील हॉटेलमध्ये फ्रेंच फ्राय (बटाट्याचे तळलेले उभे तुकडे) वा बटाटा चिप्सबरोबर टोमॅटो केचप देण्याची रीत आहे. टोमॅटोमध्ये 'अ' (०.६४%) व 'क' (२.८२%) जीवनसत्त्व असते. 'लायकोपिन' या घटकामुळे टोमॅटोस लाल रंग येतो. टोमॅटोपासून पेस्ट (प्यूरी) व त्यापासून टोमॅटो सूप, केचप, ज्यूस, टोमॅटोपुरी लोणचे इत्यादी पदार्थ तयार करतात. टोमॅटोची चटनी भारतात खूप लोकप्रिय टोमॅटो ची चटणी आहे ही खूप कमी वेळात बनते. ही चटनी लोक नाश्टा मध्ये सामोसा, बटाटा वडा, भजी, डबलरोटी इत्यादी बरोबर आवडीने खातात. तसे टोमॅटो ची गोड चटणी टोमॅटो कैचप किंवा सॉस च्या रूपात साधारण बाज़ारात मिळते. आता तर याचा व्यावसायिक दृष्टि ने उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होत आहे.याचे जास्त उपयोग नाश्ट्याची चटणी बनविण्यासाठी होतो.
टोमॅटो ही एक फळभाजी आहे. मराठीत या फळाला टोमॅटो, भेदरे किंवा बेलवांगे म्हणतात. ब्रिटीशकाळात टोमॅटोला 'तांबेटे' असेही म्हटले जात. संस्कृतमध्ये याला हिण्डीरः, रक्तमाचे असे शब्द वापरले जातात. टोमॅटोत भरपूर मात्रा मध्ये कैल्शियम, फास्फोरस व विटामिन सी असते. एसिडिटी ची तक्रार असल्यास टोमॅटो ची खुराक वाढविल्याने ही तक्रार दूर होते.[कृपया उद्धरण जोड़ें] टोमॅटो चा स्वाद अम्लीय (खट्टा) असतो पण हे शरीरात क्षारीय (खारी) प्रतिक्रियांना जन्म देते. लाल-लाल टोमॅटो पाहायला सुन्दर आणि खाण्यात स्वादिष्ट तसेच पौष्टिक पण असते. याच्या आंबट स्वाद चे कारण है आहे की यात साइट्रिक एसिड आणि मैलिक एसिड असते ज्या मुळे हे प्रत्यम्ल (एंटासिड) च्या रूपात काम करते. टोमॅटो मध्ये विटामिन 'ए' मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असते. हे डोळ्यांसाठी खूप लाभकारी आहे तसेच टोमॅटो या फळातील रंगद्रव्य लाल रंगांच्या टोमॅटो च्या तुलनेत नारंगी रंगाच्या टोमॅटो मध्ये लायकोपिन हे रंगद्रव्य शरीरात सहजरुपात शोषित होते. लाल रंगाच्या टोमॅटो मध्ये लायकोपिन हे रंगद्रव्य टेत्रा-सिस्(?) मध्ये उपलब्ध होते हे शरीरात सहजरुपाने अवशोषित होत नाही.
ਟਮਾਟਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਲ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[1] ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਬਨਸਪਤੀ ਨਾਮ ਲਾਈਕੋਪੇਰਸੀਕਾਨ ਅਸਕੁਲੇਂਟਮ ਮਿਲ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਸੋਲਾਨਮ ਲਾਈਕੋਪੇਰਸਿਕਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਟਮਾਟਰ ਦੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
ਟਮਾਟਰ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ-ਸੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਏਸਿਡਿਟੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਟਮਾਟਰਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਟਮਾਟਰ ਦਾ ਸਵਾਦ ਖੱਟਾ - ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਖਾਰੀਪ੍ਰਤੀਕਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲਾਲ-ਲਾਲ ਟਮਾਟਰ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਖੱਟੇ ਸਵਾਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇ ਸਵਿੱਚ ਸਾਇਟਰਿਕ ਏਸਿਡ ਅਤੇ ਮੈਲਿਕ ਏਸਿਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤਜਾਬ-ਵਿਰੋਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਟਮਾਟਰ ਵਿੱਚ ਵਿਟਾਮਿਨ-ਏ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ।
ਸਰੀਰ ਲਈ ਟਮਾਟਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਟਮਾਟਰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੋਗ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਸ਼ਾਬ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਦੇ ਫ਼ੀਸਦੀ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸ਼ੁਗਰ ਦੇ ਰੋਗੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਭੋਜਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟਮਾਟਰ ਨਾਲ ਪਾਚਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੇਵਨ ਨਾਲ ਜਿਗਰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਸ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛਕ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਟਮਾਟਰ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਇੱਕ ਔਸਤ ਆਕਾਰ ਦੇ ਟਮਾਟਰ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ 12 ਕੈਲਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਪਤਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਟਮਾਟਰ ਇੰਨੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਟਮਾਟਰ ਸੰਪੂਰਣ ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਜਰਾ ਵੀ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਮੋਟੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਚਿਕਿਤਸਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਟਮਾਟਰ ਖਾਣ ਨਾਲ ਅਤੀ ਸੁੰਗੇੜਨ ਵੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੰਘ ਅਤੇ ਕਫ਼ ਤੋਂ ਵੀ ਰਾਹਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਆਦਾ ਪੱਕੇ ਲਾਲ ਟਮਾਟਰ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਸੇਵਨ ਨਾਲ ਰੋਗਨਿਰੋਧਕ ਸਮਰਥਾ ਵੀ ਵਧਦੀ ਹੈ।
தக்காளி சமையலிற் காயாகவும் பழமாகவும் பயன்படும் ஒரு காய்கறிச் செடியினமாகும். இது கத்தரிக்காய், கொடை மிளகாய் போன்றே சோலானேசியெ (Solanaceae ) அல்லது நிழல்சேர் (nightshade) செடிக் குடும்பத்தைச் சேர்ந்த செடியினமாகும். இதனை அறிவியலில் சோலானம் லைக்கோபெர்சிக்கம் (Solanum lycopersicum) அல்லது இணையாக லைக்கோபெர்சிக்கன் லைக்கோபெர்சிக்கம் (Lycopersicon lycopersicum) என்று அழைக்கிறார்கள். இதன் தாயகம் (தென் அமெரிக்கா, நடு அமெரிக்கா மற்றும் வட அமெரிக்காவின் தென் பகுதியாகும். குறிப்பாக பெரு, மெக்சிக்கோவில் இருந்து அர்ஜெண்டைனா வரையான பகுதியாகும்.[1] ஓராண்டுத் தாவரமான இது 1-3 மீ உயரமாக வளர்கிறது.
ஆங்கிலத்தில் இதற்கு வழங்கும் பெயரான டொமேட்டோ (அல்லது டொமாட்டோ) என்பது நஃகுவாட்டில் (Nahuatl) மொழிச்சொல்லான டொமாட்ல் (tomatl) என்பதில் இருந்து வந்ததாகும். இதனை அப்பகுதிகளை முன்னர் ஆண்ட ஆசுட்டெக் மக்கள் தங்கள் மொழியில் ஷிட்டோமாட்ல் (xitomatl, ஒலிப்பு shi-to-ma-tlh) என்று அழைக்கப்பட்டது. அறிவியல் பெயராகிய லைக்கோபெர்சிக்கம் (lycopersicum) என்பது ஓநாய்-பீச்பழம் ("wolf-peach") என்று பொருள்படுவது, ஏனெனில் இவற்றை ஓநாய்கள் உண்ணும்.
மணித்தக்காளி, பேத்தக்காளி என்னும் இனங்கள் இந்தியாவில் உள்ளவை.மேலே விளக்கப்பட்ட அமெரிக்கத் தக்காளியைத் தமிழர் சீமைத்தக்காளி எனக் கூறுவர்.
பேத்தக்காளி, செடியில் காய்
சீமைத் தக்காளியில் நாட்டுத் தக்காளி
பேத்தக்காளி, பூவும் காயும்
நன்கு பழுத்த பழத்தில் இருந்து உட்கனியம் வித்துக்களுடன் வேறாக்கப்படும். இது இரு நாள் வரை நொதிக்கவிடப்படும். மறு வித்திக்களை சுற்றியுள்ள சளிப்படை நிங்கும் வகையில் நன்கு வித்துக்கல் கழுவப்பட்டு வித்துக்கள் வேறாக்கப்படும். பின் சுத்தமான துணியின் மீது ஏரலிப்பு வடியும் வரையில் வைக்கப்படும். அதன் பின் சில மணி நேரம் வரையில் வெயிலில் உலரவிடப்படும்.பின் நிழலான இடத்தில் உலர்த்தி குளிரான சூழலில் சேமிக்க வேண்டும்.
தக்காளி சமையலிற் காயாகவும் பழமாகவும் பயன்படும் ஒரு காய்கறிச் செடியினமாகும். இது கத்தரிக்காய், கொடை மிளகாய் போன்றே சோலானேசியெ (Solanaceae ) அல்லது நிழல்சேர் (nightshade) செடிக் குடும்பத்தைச் சேர்ந்த செடியினமாகும். இதனை அறிவியலில் சோலானம் லைக்கோபெர்சிக்கம் (Solanum lycopersicum) அல்லது இணையாக லைக்கோபெர்சிக்கன் லைக்கோபெர்சிக்கம் (Lycopersicon lycopersicum) என்று அழைக்கிறார்கள். இதன் தாயகம் (தென் அமெரிக்கா, நடு அமெரிக்கா மற்றும் வட அமெரிக்காவின் தென் பகுதியாகும். குறிப்பாக பெரு, மெக்சிக்கோவில் இருந்து அர்ஜெண்டைனா வரையான பகுதியாகும். ஓராண்டுத் தாவரமான இது 1-3 மீ உயரமாக வளர்கிறது.
ஆங்கிலத்தில் இதற்கு வழங்கும் பெயரான டொமேட்டோ (அல்லது டொமாட்டோ) என்பது நஃகுவாட்டில் (Nahuatl) மொழிச்சொல்லான டொமாட்ல் (tomatl) என்பதில் இருந்து வந்ததாகும். இதனை அப்பகுதிகளை முன்னர் ஆண்ட ஆசுட்டெக் மக்கள் தங்கள் மொழியில் ஷிட்டோமாட்ல் (xitomatl, ஒலிப்பு shi-to-ma-tlh) என்று அழைக்கப்பட்டது. அறிவியல் பெயராகிய லைக்கோபெர்சிக்கம் (lycopersicum) என்பது ஓநாய்-பீச்பழம் ("wolf-peach") என்று பொருள்படுவது, ஏனெனில் இவற்றை ஓநாய்கள் உண்ணும்.
tonatoisusetogoodheatth
టమాటో (ఆంగ్లం: Tomato) సొలనేసి కుటుంబములో జేరిన యొక విదేశీయపు కాయగూరజాతి. మొదట ప్రపంచంలో ఎక్కడ పెరిగినదో సరిగ్గా తెలీదు. కానీ అమెరికాలోని పెరువియా, మెక్సికో ప్రాంతములనుండి ఇది వ్యాపించినదని ఊహించబడుతున్నది. దీనికి సీమ వంగ, రామ ములగ అని చక్కని తెలుగు పేర్లు కూడా ఉన్నాయి. టమాటో (Tomato) సొలనేసి కుటుంబములో జేరిన యొక విదేశీయపు కాయగూరజాతి. మొదట ప్రపంచంలో ఎక్కడ పెరిగినదో సరిగ్గా తెలీదు. కానీ అమెరికాలోని పెరువియా, మెక్సికో ప్రాంతములనుండి ఇది వ్యాపించినదని ఊహించబడుతున్నది. దీనికి సీమ వంగ, రామ ములగ అని చక్కని తెలుగు పేర్లు కూడా ఉన్నాయి.ఇంగ్లాండునకు 16 వ శతాబ్దమున ప్రవేశించింది. భారతదేశములో సుమారుగా 1850 లలో ప్రవేశించింది. త్వరగా ఇది దేశీ కూరగాయల స్థానములో ఆక్రమించింది. ఇప్పుడు టమాటో కూరలేని ఇల్లు, టమాటో కూరలేని దుకాణము చూడలేము. మనకు ఎక్కువగా లభించే ఎర్రగా అందంగా చూడముచ్చటగా కనిపించే టమాటోలు ఆరోగ్యానికు మేలు చేసస్తాయి . శక్తివంతమైన యాంటి ఆక్షిడెంట్ గా పనిచేస్తాయి .సాధారణంగా రోజుకొక యాపిల్ తింటే డాక్టర్ అవసరం లేదని చెపుతారు . . . కాని అన్ని కాలాల్లో లభించే టమాటోలు తీసుకుంటే డాక్టరుతో అవసరముండదని చెప్పవచ్చు. దీనిలో "లైకోపీన్ (Lycopene)" అనే పదార్ధము శక్తి వంతమైన anti- oxydent గా పనిచేస్తుంది .
ఇంగ్లాండునకు 16 వ శతాబ్దమున ప్రవేశించింది. భారతదేశములో సుమారుగా 1850 లలో ప్రవేశించింది. త్వరగా ఇది దేశీ కూరగాయల స్థానములో ఆక్రమించింది. ఇప్పుడు టమాటో కూరలేని ఇల్లు, టమాటో కూరలేని దుకాణము చూడలేము.
ఇది నేలపై ఎక్కువ ఎత్తు పెరగక, నేలపై పడి పెరుగును. ఈ మొక్కలు సామాన్యముగా ఒకటి, ఒకటిన్నర మీటర్ల ఎత్తువరకు పెరుగును. అనేక శాఖలను ఉపశాఖలగా పెరుగును. వేళ్ళు మొక్క పెరిగినంత త్వరగా వ్యాపించవు. కాండము బలహీనమయినది. లేత భాగమున నూగు కలిగి కొంచెమించుమించు గుండ్రముగ నుండును. ఆకు 10-20 చెంమీ వెడల్పు కలిగి ఉండును.
అనగా మొదట ఐరోపా నుండి దేశానికి తెచ్చిన రకము. బాగుగా కాయలు కాయును. ఈ రకపు పండ్లు ఎరుపు రంగును కలిగి మధ్మ పరిమాణమున ఉండును. ఇందు రసము తక్కువ లోన అవకాశము ఉండుటయు ఉంది. చర్మము జిగియైనది. వీటిని కొన్ని ప్రాంతాలలో రామములక్కాయలు అని కూడా అంటారు.
ఇది ఒక అమెరికా దేశపు రకము. కాయ మధ్యమ పరిమాణము కలిగి గుండ్రముగను నునుపుగాను ఉండును. లోన గుల్ల యుండదు. రసమయము.
టమాటోను నిజంగా ఎన్నిరకముల కాంబినేషనులలో వాడవచ్చో తెలిస్తే మీరు ముక్కుమీద వేలు వేసుకుంటారు,
tonatoisusetogoodheatth
టమాటో (ఆంగ్లం: Tomato) సొలనేసి కుటుంబములో జేరిన యొక విదేశీయపు కాయగూరజాతి. మొదట ప్రపంచంలో ఎక్కడ పెరిగినదో సరిగ్గా తెలీదు. కానీ అమెరికాలోని పెరువియా, మెక్సికో ప్రాంతములనుండి ఇది వ్యాపించినదని ఊహించబడుతున్నది. దీనికి సీమ వంగ, రామ ములగ అని చక్కని తెలుగు పేర్లు కూడా ఉన్నాయి. టమాటో (Tomato) సొలనేసి కుటుంబములో జేరిన యొక విదేశీయపు కాయగూరజాతి. మొదట ప్రపంచంలో ఎక్కడ పెరిగినదో సరిగ్గా తెలీదు. కానీ అమెరికాలోని పెరువియా, మెక్సికో ప్రాంతములనుండి ఇది వ్యాపించినదని ఊహించబడుతున్నది. దీనికి సీమ వంగ, రామ ములగ అని చక్కని తెలుగు పేర్లు కూడా ఉన్నాయి.ఇంగ్లాండునకు 16 వ శతాబ్దమున ప్రవేశించింది. భారతదేశములో సుమారుగా 1850 లలో ప్రవేశించింది. త్వరగా ఇది దేశీ కూరగాయల స్థానములో ఆక్రమించింది. ఇప్పుడు టమాటో కూరలేని ఇల్లు, టమాటో కూరలేని దుకాణము చూడలేము. మనకు ఎక్కువగా లభించే ఎర్రగా అందంగా చూడముచ్చటగా కనిపించే టమాటోలు ఆరోగ్యానికు మేలు చేసస్తాయి . శక్తివంతమైన యాంటి ఆక్షిడెంట్ గా పనిచేస్తాయి .సాధారణంగా రోజుకొక యాపిల్ తింటే డాక్టర్ అవసరం లేదని చెపుతారు . . . కాని అన్ని కాలాల్లో లభించే టమాటోలు తీసుకుంటే డాక్టరుతో అవసరముండదని చెప్పవచ్చు. దీనిలో "లైకోపీన్ (Lycopene)" అనే పదార్ధము శక్తి వంతమైన anti- oxydent గా పనిచేస్తుంది .
ఇంగ్లాండునకు 16 వ శతాబ్దమున ప్రవేశించింది. భారతదేశములో సుమారుగా 1850 లలో ప్రవేశించింది. త్వరగా ఇది దేశీ కూరగాయల స్థానములో ఆక్రమించింది. ఇప్పుడు టమాటో కూరలేని ఇల్లు, టమాటో కూరలేని దుకాణము చూడలేము.
ಟೊಮೇಟೊ/ಗೂರೆ ಹಣ್ಣು (ಸೊಲ್ಯಾನಮ್ ಲೈಕೋಪರ್ಸಿಕಮ್) ಸೋಲನೇಸಿ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಒಂದು ಗಿಡ. ಮೂಲ - ಮಧ್ಯ ಅಮೇರಿಕ ಹಾಗೂ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕ. ಇದು ಅಲ್ಪಾಯುಶಿ ಗಿಡ - ವರ್ಷಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ಬೆಳೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ೧ - ೩ ಮೀ ಎತ್ತರ ಬೆಳೆಯುವ ಈ ಗಿಡ ತೆಳು ಕಾಂಡವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಉಳಿದ ಗಿಡಗಳ ಮೇಲೆ ಸುಲಭವಾಗಿ ಹರಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಇದರ ಎಲೆಗಳು ೧೦-೨೫ ಸೆ ಮೀ ಉದ್ದವಿದ್ದು, ಎಲೆಗಳ ಮಧ್ಯೆ ತೆಳು ಪದರಗಳಿದ್ದು, ೮ -೯ಸೆ ಮೀ ನಷ್ಟು ಅಗಲವುಳ್ಳ ೫ - ೯ ಎಲೆಗಳ ಗುಂಪಿನಂತೆ ಕಾಣಸಿಗುತ್ತವೆ.
ಟೊಮೇಟೊ ಎಂಬ ಪದ Nahuatl ಭಾಷೆಯಿಂದ ಉಗಮಿಸಿದ ಪದ.
ಆಂಡ್ರ್ಯೂ ಎಫ್ ಸ್ಮಿತ್ ರವರ "ದಿ ಟೊಮೇಟೋ ಇನ್ ಅಮೇರಿಕ ಪುಸ್ತಕದ ಪ್ರಕಾರ ಟೊಮೇಟೋ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕದ ಎತ್ತರ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಂದ ಬಂದದ್ದು. ಆದರೆ ಸ್ಮಿತ್ ಸ್ಪ್ಯಾನಿಶ್ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕದಲ್ಲಿ ಕಾಲಿಡುವ ಮುಂಚೆ ಟೋಮೇಟೋ ಕೃಷಿ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಬಗ್ಗೆ ಯಾವುದೇ ಪುರಾವೆಯೂ ಇಲ್ಲವೆಂದು ಕೂಡ ಬರೆದಿದ್ದರು. ಆದರೆ ಇತರ ಸಂಶೋಧಕರು ಈ ವಿಷಯವನ್ನು ಅಲ್ಲಗೆಳೆದಿದ್ದಾರೆ. ಪೆರುವಿನಲ್ಲಿ ಈಗ ಕೃಷಿ ಮಾಡಲಾಗುವ ಹಣ್ಣುಗಳಿಗೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಪುರಾವೆ ಇಲ್ಲದ್ದರಿಂದ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಕೃಷಿ ಜ್ಞಾನ ಯೂರೋಪಿಯನ್ನರು ಬಂದ ಮೇಲೆ ನಶಿಸಿ ಹೋಯಿತಂತೆ.
ಅದೇನಿದ್ದರೂ, ಟೊಮೇಟೊ ಹೇಗೋ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕಕ್ಕೆ ಹೊರಗಿನಿಂದ ಬಂದದ್ದು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮಾಯಾ ಮತ್ತು ಇತರ ಪಂಗಡಗಳ ಜನ ಈ ಹಣ್ಣನ್ನು ಅಡುಗೆಯಲ್ಲುಪಯೋಗಿಸುತ್ತಿದ್ದರಂತೆ. ದಕ್ಷಿಣ ಮೆಕ್ಸಿಕೊದಲ್ಲಿ ೧೬ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಬೆಳೆಸುತ್ತಿದ್ದರಂತೆ.
ಟೊಮೆಟೊ (ಉಚ್ಚಾರಣೆಯನ್ನು ನೋಡಿ) ಎಂಬುದು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಟೊಮ್ಯಾಟೊ ಸಸ್ಯ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಸಸ್ಯ ಸೊಲೊನಮ್ ಲೈಕೊಪೆರ್ಸಿಕ್ಯುಮ್ [2] ಎಂಬ ಖಾದ್ಯ, ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಕೆಂಪು, ಹಣ್ಣು / ಬೆರ್ರಿ. ಈ ಸಸ್ಯವು ನೈಟ್ಸೇಡ್ ಕುಟುಂಬದ ಸೋಲನೇಸಿಗೆ ಸೇರಿದೆ. [1] ಈ ಜಾತಿಗಳು ಪಶ್ಚಿಮ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೆರಿಕದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿವೆ. [2] [3] ನಾವಾಟಲ್ (ಅಜ್ಟೆಕ್ ಭಾಷೆಯ) ಪದ ಟೊಮಾಟ್ ಸ್ಪ್ಯಾನಿಷ್ ಪದ "ಟೊಮೆಟ್" ಗೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು, ಇದರಿಂದಾಗಿ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಪದ ಟೊಮೆಟೊ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿತು. [3] [4] ಕೃಷಿಗೊಳಗಾದ ಆಹಾರವಾಗಿ ಇದರ ಬಳಕೆಯು ಮೆಕ್ಸಿಕೊದ ಸ್ಥಳೀಯ ಜನರ ಜೊತೆ ಹುಟ್ಟಿರಬಹುದು. [2] [5] ಅಮೆರಿಕದ ಸ್ಪ್ಯಾನಿಷ್ ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಅಜ್ಟೆಕ್ ಜನರೊಂದಿಗೆ ತಮ್ಮ ಸಂಪರ್ಕದಿಂದ ಸ್ಪ್ಯಾನಿಶ್ ಟೊಮೆಟೊವನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿದ ನಂತರ ಯುರೋಪ್ಗೆ ಮತ್ತು ಅಲ್ಲಿಂದ, 16 ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಯುರೋಪಿಯನ್ ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಪ್ರಪಂಚದ ಇತರ ಭಾಗಗಳಿಗೆ ತಂದಿತು. [2]
ಅನೇಕ ಭಕ್ಷ್ಯಗಳು, ಸಾಸ್ಗಳು, ಸಲಾಡ್ಗಳು ಮತ್ತು ಪಾನೀಯಗಳಲ್ಲಿನ ಒಂದು ಅಂಶವಾಗಿ ಕಚ್ಚಾ ಸೇರಿದಂತೆ ಟೊಮೇಟೊ ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಸೇವಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಟೊಮೆಟೊಗಳು ಸಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನದ ಬೆರ್ರಿ-ರೀತಿಯ ಹಣ್ಣುಗಳಾಗಿರುತ್ತವೆಯಾದರೂ, ಅವುಗಳನ್ನು ಪಾಕಶಾಲೆಯ ತರಕಾರಿಗಳನ್ನು ರುಚಿಕರವಾದ ಊಟಕ್ಕೆ ಅಥವಾ ಘಟಕಾಂಶದ ಆಹಾರವಾಗಿ ಭಕ್ಷ್ಯವಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. [3] ವರ್ಷವಿಡೀ ಅದರ ಉತ್ಪಾದನೆಗೆ ಹಸಿರುಮನೆಗಳನ್ನು ಅನುಮತಿಸುವ ಮೂಲಕ ಹಲವಾರು ವಿಧದ ಟೊಮೆಟೊಗಳನ್ನು ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಪ್ರಪಂಚದಾದ್ಯಂತ ಸಮಶೀತೋಷ್ಣ ಹವಾಮಾನಗಳಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಸಸ್ಯಗಳು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ 1-3 ಮೀಟರ್ (3-10 ಅಡಿ) ಎತ್ತರಕ್ಕೆ ಬೆಳೆಯುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಪಿಸಿರುವ ದುರ್ಬಲ ಕಾಂಡವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತವೆ. [2] ಇದು ತನ್ನ ಸ್ಥಳೀಯ ಆವಾಸಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ದೀರ್ಘಕಾಲಿಕ, ಮತ್ತು ವಾರ್ಷಿಕ ಬೆಳೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ. 0.5-4 ಇಂಚುಗಳಷ್ಟು (1.3-10.2 ಸೆಂ.ಮೀ.) ಅಗಲ ಶ್ರೇಣಿಯೊಂದಿಗೆ ತಳಿಯ ಗಾತ್ರದ ಪ್ರಕಾರ ಹಣ್ಣು ಗಾತ್ರವು ಬದಲಾಗುತ್ತದೆ. [2]
ಹೆಸರುಗಳು
ಟೊಮ್ಯಾಟೋಸ್
ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ
"ಟೊಮೆಟೊ" ಎಂಬ ಪದವು ಸ್ಪ್ಯಾನಿಷ್ ಟೊಮೆಟ್ನಿಂದ ಬಂದಿದೆ, ಇದು ನಾಹೋವಾರ್ಡ್ ವರ್ಡ್ ಟೊಮಾಟ್ಲ್ನಿಂದ [ಟೊಮೆಟ್] ಬರುತ್ತದೆ, ಇದರ ಅರ್ಥ "ಊತ ಹಣ್ಣು". [4] ಸ್ಥಳೀಯ ಮೆಕ್ಸಿಕನ್ ಟೊಮೆಟಿಲೋ ಟೊಮೆಟ್ (ನಹೌತ್ನಲ್ಲಿ: ಟೊಮಾತ್ಲ್  ಉಚ್ಚಾರಣೆ (ಸಹಾಯ · ಮಾಹಿತಿ), "ಕೊಬ್ಬು ನೀರು" ಅಥವಾ "ಕೊಬ್ಬು ವಿಷಯ" ಎಂದರ್ಥ). [6] ಅಜ್ಟೆಕ್ಗಳು ಆಂಡಿಯನ್ ಫಲವನ್ನು ದೊಡ್ಡದಾದ, ಸಿಹಿಯಾದ ಮತ್ತು ಕೆಂಪು ಎಂದು ಬೆಳೆಸಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದಾಗ, ಅವರು ಹೊಸ ಜಾತಿಜಾತಿಗಳ (ಅಥವಾ ಜಟೊಮೆಟ್ಸ್) (ಉಚ್ಚಾರಣ)("ಹೊಕ್ಕುಳಿನಿಂದ ಕೊಬ್ಬು" ಅಥವಾ "ಹೊಕ್ಕುಳಿನೊಂದಿಗೆ ಕೊಬ್ಬಿನ ನೀರು" ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ) . ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಪ್ರಭೇದಗಳು ಎಪಿಥೆಟ್ಲಿಕೋಪರ್ಸಿಕಮ್ ಅಕ್ಷರಶಃ ಲ್ಯಾಟಿನ್ ಭಾಷೆಯಿಂದ 1753 ರಲ್ಲಿ ಸ್ಪೆಸಿಸ್ ಪ್ಲಾಂಟಾರಮ್ ಎಂಬ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ "ವುಲ್ಫ್ಪೀಚ್" ಎಂದು ಅರ್ಥೈಸಲ್ಪಡುತ್ತವೆ, ಇಲ್ಲಿ ತೋಳವು ಲಿಕೊ ಮತ್ತು ಪೀಚ್ನಿಂದ ಬಂದದ್ದು ಪರ್ಸಿಕಮ್.
ಉಚ್ಚಾರಣೆ
"ಟೊಮೆಟೋ" ನ ಸಾಮಾನ್ಯ ಉಚ್ಚಾರಣೆಗಳು / tmeto / (ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಅಮೆರಿಕನ್ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ನಲ್ಲಿ) ಮತ್ತು / tometo / (ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ನಲ್ಲಿ). [7] ಇರಾ ಮತ್ತು ಜಾರ್ಜ್ ಗೆರ್ಶ್ವಿನ್ ಅವರ 1937 ಹಾಡಿನ "ಲೆಟ್ಸ್ ಕಾಲ್ ದಿ ಹೋಲ್ ಥಿಂಗ್ ಆಫ್" ("ನೀವು ಇಷ್ಟಪಡುತ್ತೀರಾ / pteto / ಮತ್ತು ನಾನು ಇಷ್ಟಪಡುತ್ತೇನೆ / təmeɪtoʊ / ಮತ್ತು ನಾನು ಇಷ್ಟಪಡುತ್ತೇನೆ / tmto /") ಎಂಬ ಶಬ್ದದ ದ್ವಂದ್ವ ಉಚ್ಚಾರಣೆಗಳು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿವೆ. ಉಚ್ಚಾಟನೆಯ ವಿವಾದಗಳನ್ನು nitpicking ಒಂದು ಸಂಕೇತವಾಗಿದೆ. [ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ ಬೇಕಾಗಿದೆ] ಈ ಸಾಮರ್ಥ್ಯದಲ್ಲಿ, ಇದು ಸಹ ಅಮೆರಿಕನ್ ಮತ್ತು ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಗ್ರಾಮ್ಯ ಪದವಾಗಿದೆ: "/ tmeto tmto /" ಎಂದು ಹೇಳಿದಾಗ ಎರಡು ಆಯ್ಕೆಗಳು "ಏನು ವ್ಯತ್ಯಾಸ?" ಅಥವಾ "ಅದು ನನಗೆ ಒಂದೇ ಆಗಿರುತ್ತದೆ". [ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ ಬೇಕಾಗಿದೆ]
ಹಣ್ಣು ವಿರುದ್ಧ ತರಕಾರಿ ಸಂದರ್ಭವನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿ ಟೊಮ್ಯಾಟೊ ಹಣ್ಣು ಅಥವಾ ತರಕಾರಿ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಎನ್ಸೈಕ್ಲೋಪೀಡಿಯಾ ಬ್ರಿಟಾನಿಕ ಪ್ರಕಾರ, ಟೊಮೆಟೊಗಳು ಕಿರಾಣಿ ಅಂಗಡಿಯಲ್ಲಿ ತರಕಾರಿಯಾಗಿ (ರುಚಿ) ಮತ್ತು ಪೌಷ್ಟಿಕಾಂಶದ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ಲೇಬಲ್ ಮಾಡಲಾದ ಹಣ್ಣುಗಳಾಗಿವೆ. [3] ಟೊಮ್ಯಾಟೋಸ್ ಸರಳ ಮತ್ತು ಹಲ್ಲೆ ಸಸ್ಯೀಯವಾಗಿ, ಒಂದು ಟೊಮೆಟೊ ಒಂದು ಹೂಬಿಡುವ ಸಸ್ಯವಾದ ಅದರ ಬೀಜಗಳೊಂದಿಗೆ ಅಂಡಾಶಯವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ಹಣ್ಣು, ಬೆರ್ರಿ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಟೊಮೆಟೊವನ್ನು "ಪಾಕಶಾಲೆಯ ತರಕಾರಿ" ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಪಾಕಶಾಲೆಯ ಹಣ್ಣುಗಳಿಗಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಸಕ್ಕರೆ ಅಂಶವನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ; ಇದು ಸಿಹಿಯಾಗಿ ಬದಲಾಗಿ ಸಲಾಡ್ ಅಥವಾ ಆಹಾರದ ಮುಖ್ಯ ಕೋರ್ಸ್ ಭಾಗವಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ದ್ವಂದ್ವಾರ್ಥತೆಯಿಂದ ಟೊಮ್ಯಾಟೋಸ್ ಏಕೈಕ ಆಹಾರ ಮೂಲವಲ್ಲ; ಬೆಳ್ಳಿಯ ಮೆಣಸುಗಳು, ಸೌತೆಕಾಯಿಗಳು, ಹಸಿರು ಬೀನ್ಸ್, ಬಿಳಿಬದನೆಗಳು, ಆವಕಾಡೊಗಳು, ಮತ್ತು ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ಕುಂಬಳಕಾಯಿಗಳು (ಕುಂಬಳಕಾಯಿಯನ್ನು ಹೋಲುವ ಚೀನೀಕಾಯಿ ಮತ್ತು ಕುಂಬಳಕಾಯಿಗಳು ಮುಂತಾದವು) ಎಲ್ಲಾ ಸಸ್ಯೀಯ ಹಣ್ಣುಗಳು, ಆದರೆ ತರಕಾರಿಗಳಾಗಿ ಬೇಯಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಯುನೈಟೆಡ್ ಸ್ಟೇಟ್ಸ್ನಲ್ಲಿ ಕಾನೂನು ವಿವಾದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. 1887 ರಲ್ಲಿ, ಯು.ಎಸ್ ಸುಂಕದ ಕಾನೂನುಗಳು ತರಕಾರಿಗಳ ಮೇಲೆ ಕರ್ತವ್ಯವನ್ನು ವಿಧಿಸಿದವು, ಆದರೆ ಹಣ್ಣುಗಳ ಮೇಲೆ ಅಲ್ಲ, ಟೊಮೆಟೊದ ಸ್ಥಿತಿ ಕಾನೂನುಬದ್ಧ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಗೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು. ಅಮೆರಿಕದ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಮೇ 10, 1893 ರಂದು ಈ ವಿವಾದವನ್ನು ಟೊಮೆಟೊ ಒಂದು ತರಕಾರಿ ಎಂದು ಘೋಷಿಸಿ, ಜನಪ್ರಿಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ತರಕಾರಿಗಳನ್ನು ವರ್ಗೀಕರಣದಿಂದ ವರ್ಗೀಕರಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಹೇಳುವ ಮೂಲಕ ಅವರು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಭೋಜನ ಮತ್ತು ಸಿಹಿಭಕ್ಷ್ಯದೊಂದಿಗೆ ಸೇವಿಸಲ್ಪಡುತ್ತಾರೆ (ನಿಕ್ಸ್ ವಿ. ಹೆಡೆನ್ (149 ಯುಎಸ್. 304)). ಈ ಪ್ರಕರಣದ ಹಿಡುವಳಿ 1883 ರ ಸುಂಕದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಮಾತ್ರ ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತದೆ, ಮತ್ತು ಸಸ್ಯವು ಟೊಮೆಟೊವನ್ನು ಸಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನ ಅಥವಾ ಇತರ ಉದ್ದೇಶಗಳಿಗಾಗಿ ಪುನಃ ಜೋಡಿಸಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಿಲ್ಲ.
ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕವನ್ನು ಸ್ಪೇಯ್ನಿನವರು ಆಕ್ರಮಿಸಿದಾಗ, ಕೆರಿಬ್ಬಿಯನ್ನ ಅವರ ಕಾಲೋನಿಗಳಲ್ಲಿ ಟೊಮೇಟೊ ವಿತರಿಸಿದರು. ಫಿಲಿಪ್ಪೀನ್ಸ್ ದೇಶಕ್ಕೆ ಕೂಡ ಇದನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಂಡು ಹೋದರು. ಅಲ್ಲಿಂದ ಏಶಿಯಾ ಖಂಡಕ್ಕೂ ಬಂದಿತೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಸ್ಪೇಯ್ನಿನವರು ಯೂರೋಪಿಗೂ ಟೊಮೇಟೊ ತಂದರು. ಅಲ್ಲಿನ ವಾತಾವರಣಕ್ಕೆ ಅದು ಹುಲುಸಾಗಿ ಬೆಳೆಯಿತು, ೧೫೪೦ನೇ ಇಸವಿಯಷ್ಟೊತ್ತಿಗೆ ಬೇಸಾಯ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿತ್ತು. ಸ್ಪೇಯ್ನಿನಲ್ಲಿ ೧೬೦೦ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆಗಲೇ ಸಾಕಷ್ಟು ಅಡುಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಟೊಮೇಟೋ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.
ಗೊರ್ಡೊನ್ ಗ್ರಹಾಮ್, ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್, ಒಕ್ಲೊಹೋಮ (೧೯೮೬) ಬೆಳೆದ 3.51 kg ತೂಕವಿರುವ ಟೊಮೇಟೊ ಇದುವರೆಗೂ ಅತ್ಯಂತ ಭಾರವಾಗಿರುವ ಟೊಮೇಟೊ. ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಟೊಮೆಟೊ ಗಿಡ 'ಸನ್ ಗೋಲ್ಡ್' ಅನ್ನು ಇಂಗ್ಲೆಂಡಿನ ನ್ಯೂಟ್ರಿಕಲ್ಚರ್ ಕಂಪನಿಯು ೨೦೦೦ ಇಸವಿಯಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಸಿದೆ. ಇದರ ಉದ್ದ ೧೯.೮ ಮೀ (೬೫ ಅಡಿ) ಯಾಗಿದೆ.
ಹೃದಯದ ರಕ್ತ ನಾಳದಲ್ಲಿರುವ ಕೊಬ್ಬು ನಿವಾರಣೆಗೆ ಟೊಮೆಟೋ ಸಾರದ ಮಾತ್ರೆ ಉಪಯೋಗಕರ. ಚರ್ಚೆಪುಟ:ಟೊಮೇಟೊ
ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಬೆಂಗಳೂರಿನ ತೋಟಗಾರಿಕಾ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಯು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿರುವ ‘ಅರ್ಕಾರಕ್ಷಕ್’ ಟೊಮೆಟೊ ಬೆಳೆ ರೈತರ ಪಾಲಿಗೆ ವರದಾನವಾಗಿದೆ.ಅರ್ಕಾರಕ್ಷಕ್ ಟೊಮೆಟೊ ತಳಿಯು ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಇಳುವರಿ ನೀಡುವ ಹಾಗೂ ಮೂರು ಮುಖ್ಯ ರೋಗಗಳನ್ನು ತಡೆಯುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವುಳ್ಳ ತಳಿ ಇದು ಎಂದು ಈ ತಳಿಯನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿರುವ ತೋಟಗಾರಿಕಾ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಯ ವಿಜ್ಞಾನಿ ಡಾ.ಎ.ಟಿ. ಸದಾಶಿವ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.ಟೊಮೆಟೊ ಬೆಳೆಗೆ ಬರುವ ಸೊರುಗು ರೋಗ, ಎಲೆಮುರುಟು ರೋಗ ಹಾಗೂ ಎಲೆಚುಕ್ಕೆ ರೋಗಗಳನ್ನು ತಡೆಯುವ ಶಕ್ತಿ ಅರ್ಕಾರಕ್ಷಕ್ ತಳಿಗಿದೆ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಟೊಮೆಟೊ ಬೆಳೆಯನ್ನು ಸುಮಾರು 880 ಸಾವಿರ ಹೆಕ್ಟೇರ್ ಭೂ ವಿಸ್ತೀರ್ಣದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿ ಹೆಕ್ಟೇರ್ಗೆ 20.7 ಮೆಟ್ರಿಕ್ ಟನ್ ಸರಾಸರಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಿಂದ ಒಟ್ಟು 18,227 ಸಾವಿರ ಮೆಟ್ರಿಕ್ ಟನ್ ಉತ್ಪಾದನೆಯೊಂದಿಗೆ ವಿಶ್ವದ ಒಟ್ಟು ಉತ್ಪಾದನೆಯಲ್ಲಿ ದ್ವಿತೀಯ ಸ್ಥಾನ ಪಡೆದಿದೆ.
ಅಡುಗೆಗೆ ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೇ ಹಲವಾರು ಔಷಧೀಯ ಗುಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಕಾರಣ, ಟೊಮೆಟೊಗೆ ಎಲ್ಲಾ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೂ ಬೇಡಿಕೆ ಇದ್ದದ್ದೇ. ಹೀಗೆ ಬಹು ಬೇಡಿಕೆಯಿರುವ ಟೊಮೆಟೊಗೆ ಕಾಯಿ ಕೊರೆಯುವ ಹುಳುಗಳು ಬಹು ದೊಡ್ಡ ಸವಾಲು. ಈ ಕೀಟಗಳು ಸುಮಾರು ಶೇ 50ಕ್ಕಿಂತಲೂ ಹೆಚ್ಚು ಬೆಳೆನಾಶಪಡಿಸಿ ದೊಡ್ಡ ಮೊತ್ತದ ನಷ್ಟ ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ.
ಕೀಟಗಳ ಜೀವನ ಪರಿಚಯ 1. ತಂಬಾಕು ಎಲೆ ತಿನ್ನುವ ಹುಳು (ಸ್ಪೊಡಾಪ್ಟರ ಲಿಟೂರ) : ಮೊಟ್ಟೆಯೊಡೆದ ಚಿಕ್ಕ ಮರಿಹುಳುಗಳು (ಕ್ಯಾಟರ್ಪಿಲ್ಲರ್ / ಲಾರ್ವ) 3.5 ರಿಂದ 4 ಸೆಂಟಿ ಮೀಟರ್ ಉದ್ದವಿರುತ್ತದೆ, ನಂತರ ಬೆಳೆಯುತ್ತ ಸುಮಾರು 3 ರಿಂದ 4 ಇಂಚು ಉದ್ದವಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರ ಕಡು ಹಸಿರು ಬಣ್ಣದ ದೇಹ ಕಂದು ಮಚ್ಚೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುತ್ತದೆ. ಈ ಹುಳು ಸುಮಾರು 20 ರಿಂದ 25 ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಪ್ರೌಢಾವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಕೋಶಾವಸ್ಥೆಗೆ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಕೋಶಾವಸ್ಥೆಯ 6 ರಿಂದ 8 ದಿನಗಳ ನಂತರ ಪತಂಗವಾಗಿ ಹೊರಬರುತ್ತದೆ. ಹೊರಬಂದ ಪತಂಗಗಳು ಸಂತಾನಾಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಸುಮಾರು 500 ರಿಂದ 3 ಸಾವಿರಗಳಷ್ಟು ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಗುಂಪು ಗುಂಪಾಗಿ ಇಡುವ ಹೆಣ್ಣು ಪತಂಗ ಅವುಗಳನ್ನು ತನ್ನ ಬಾಲದ ತುದಿಯ ಕೂದಲುಗಳಿಂದ ಮುಚ್ಚುತ್ತದೆ. ಈ ರೀತಿ ಮುಚ್ಚಲಾದ ಮೊಟ್ಟೆಗಳು ಭಕ್ಷಕ ಕೀಟಗಳಿಂದ ರಕ್ಷಣೆ ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ.
2. ಅಮೆರಿಕನ್ ಬೋಲ್ ವರ್ಮ್ (ಹೆಲಿಕೊವರ್ಪ ಅರ್ಮಿಜರ): ಇವು ತನ್ನ ಜೀವಿತಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 500ರಷ್ಟು ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಇಡುತ್ತವೆ. ಚಿಕ್ಕ ಮುತ್ತಿನಾಕಾರದ (0.4 ಮಿ.ಮೀ. ನಿಂದ 0.6 ಮಿ.ಮೀ.) ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಒಂದೊಂದಾಗಿ ಗಿಡದ ಮೇಲ್ಭಾಗ ಮತ್ತು ಎಲೆಗಳ ಹಿಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಹೂಗಳ ಮೇಲೆ ಇಡುತ್ತವೆ. ಮೊಟ್ಟೆಯೊಡೆದು ಚಿಕ್ಕ ಮರಿಹುಳು (ಕ್ಯಾಟರ್ಪಿಲ್ಲರ್ / ಲಾರ್ವ)ಗಳ ದೇಹ ಹಳದಿ ಅಥವಾ ಹಸಿರು ಬಣ್ಣದಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು,1.5 ಮಿ.ಮೀ. ನಷ್ಟು ಉದ್ದವಿರುತ್ತದೆ.
ನಂತರ ಬೆಳೆಯುತ್ತ 6 ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 15 ರಿಂದ 17 ದಿನಗಳಲ್ಲಿ 30 ರಿಂದ 32 ಮಿ.ಮೀ. ಉದ್ದವಾಗುತ್ತದೆ. ವಯಸ್ಕ ಹುಳುವಿನ ದೇಹ ಕಡು ಹಳದಿ ಅಥವಾ ಹಸಿರು ಬಣ್ಣದ ದೇಹದ ಮೇಲ್ಭಾಗವು ಕಂದು ಪಾರ್ಶ್ವ ಗೆರೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುತ್ತದೆ. ಈ ಹುಳು ಸುಮಾರು 20 ರಿಂದ 25 ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಪ್ರೌಢಾವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಕೋಶಾವಸ್ಥೆಗೆ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಕೋಶಾವಸ್ಥೆಯ 6 ರಿಂದ 8 ದಿನಗಳ ನಂತರ ಪತಂಗವಾಗಿ ಹೊರಬರುತ್ತದೆ. ಹೊರಬಂದ ಪತಂಗಗಳು ಸಂತಾನಾಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ.
ಮೊಟ್ಟೆಯಿಂದ ಹೊರಬಂದ ಚಿಕ್ಕ ಮರಿಹುಳುಗಳು ಎಲೆಯ ಹಸಿರು ಭಾಗವನ್ನು ಕೆರೆದು ತಿನ್ನುತ್ತವೆ, ನಂತರ ಗಿಡದ ಮೊಗ್ಗು, ಹೂಗಳನ್ನು ತಿನ್ನುತ್ತವೆ. ಕಾಯಿ ಕಟ್ಟುತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಕಾಯಿಯ ಮೇಲೆ ದಾಳಿಮಾಡುತ್ತವೆ, ಕಾಯಿ ಕೊರೆದು ತಿನ್ನುತ್ತದೆ, ಹಾಗೆ ತನ್ನ ದೇಹದ ಅರ್ಧ ಭಾಗದಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಕಾಯಿಯ ಒಳಗೆ ರಂಧ್ರ ಕೊರೆದು ತಿನ್ನುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ತನ್ನ ತ್ಯಾಜ್ಯ ಹೊರಹಾಕುತ್ತದೆ, ಹೊರಹಾಕಿದ ತ್ಯಾಜ್ಯ ಕಾಯಿಯೊಂದಿಗೆ ಕೊಳೆತು ಕೆಟ್ಟ ವಾಸನೆ ಬರುತ್ತದೆ. ಇಂತಹ ಟೊಮೆಟೊ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯ ಮೌಲ್ಯ ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಈ ಕೀಟಗಳು ಎಳೆಯ ಕಾಯಿಯಿಂದ ಹಿಡಿದು ಸಂಪೂರ್ಣ ಹಣ್ಣಾದ ಎಲ್ಲಾ ಹಂತದ ಕಾಯಿಗಳನ್ನು ಕೊರೆದು ತಿನ್ನುತ್ತವೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಇಳುವರಿಯು ಗಣನೀಯವಾಗಿ ಕಡಿಮೆಯಾಗುತ್ತದೆ. ಅಧ್ಯಯನದ ಪ್ರಕಾರ, ಶೇ 20 ರಿಂದ 35 ಬೆಳೆ ಹಾನಿ ಮತ್ತು ನಷ್ಟದ ಪ್ರಮಾಣ ದಾಖಲಾಗಿದೆ. ಈ ಕೀಟಗಳು ವರ್ಷದಾದ್ಯಂತ ಬೆಳೆಯ ಎಲ್ಲಾ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ಬರುತ್ತವೆ. ಚಿಕ್ಕಬಳ್ಳಾಪುರ, ಚಿಂತಾಮಣಿ, ದೇವನಹಳ್ಳಿ, ಹೊಸಕೋಟೆ, ಮಾಲೂರು, ಬಂಗಾರಪೇಟೆ, ಕೆ.ಜಿ.ಎಫ್., ಕೋಲಾರ, ಬೆಂಗಳೂರು ಗ್ರಾಮಾಂತರ ತಾಲ್ಲೂಕಿನ ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ, ಪ್ರತಿ ವರ್ಷವೂ ಈ ಕೀಟಗಳು ಕಾಣಸಿಕ್ಕಿವೆ. ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ ಇಳುವರಿಯು ಗಣನೀಯವಾಗಿ ಕಡಿಮೆಯಾಗುತ್ತದೆ.
ಬೇಸಿಗೆಯಲ್ಲಿ, ಆಳವಾಗಿ ಉಳುಮೆ ಮಾಡಬೇಕು. ಈ ರೀತಿ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ಮಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ಹುದುಗಿರುವ ಹುಳುಗಳು, ಕೋಶಾವಸ್ಥೆಯ ಕೀಟಗಳು ಸಹ ಮೇಲೆ ಬರುತ್ತವೆ. ಇವುಗಳನ್ನು ಕೀಟ ಭಕ್ಷಕಪಕ್ಷಿಗಳು ಹೆಕ್ಕಿ ತಿನ್ನುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಸೂರ್ಯನ ಬಿಸಿಲಿನ ಶಾಖದಿಂದಲೂ ಹುಳುಗಳು ಸಾಯುತ್ತವೆ.
ಗಿಡಗಳ ಮೇಲೆ ಕಾಣುವ ಕೀಟಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ನಾಶಪಡಿಸುವುದು. ಈ ಕೀಟಗಳು ಎಲೆಯ ಕೆಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಹೂಗಳ ಹತ್ತಿರ ಇಡುವ ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸಿ ನಾಶಪಡಿಸುವುದು. ಟೊಮೆಟೊ ಸುತ್ತ ಅಡೆ ಸಾಲು ಬೆಳೆಯಾಗಿ ಹರಳು ಅಥವಾ ತಂಬಾಕು ಅಥವಾ ಮುಸುಕಿನ ಜೋಳ ಅಥವಾ ಸೇವಂತಿಗೆ ಹೂ ಬೆಳೆದರೆ, ಈ ಕೀಟಗಳು ಹರಳು ಅಥವಾ ಸೇವಂತಿಗೆ ಹೂ ಗಿಡಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಆಕರ್ಷಿತವಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಟೊಮೆಟೊ ಬೆಳೆಗೆ ಹಾನಿ ಕಡಿಮೆಯಾಗುತ್ತದೆ.
ಸಾರಜನಕಯುಕ್ತ (ಯೂರಿಯಾ) ರಸಗೊಬ್ಬರದ ಬಳಕೆ ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಬೇಕು. ಸಾರಜನಕ ಹೆಚ್ಚಾದರೆ, ಗಿಡಗಳು ದಟ್ಟವಾಗಿ ಬೆಳೆದು ಕೀಟಗಳಿಗೆ ಉತ್ತಮ ಆಹಾರವಾಗುತ್ತದೆ. ಮೋಹಕ ಅಥವಾ ಆಕರ್ಷಿತ ಬಲೆ (ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯ) ಅಳವಡಿಸಿದರೆ ಪತಂಗಗಳು ಬಂದು ಈ ಬಲೆಯೊಳಗೆ ಬೀಳುತ್ತವೆ.
ಟ್ರೈಕೋಗ್ರಾಮ ಎಂಬ ಪರಾವಲಂಬಿ ದುಂಬಿಗಳು ಟ್ರೈಕೋಕಾರ್ಡ್ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯ, ಇವುಗಳನ್ನು ಎಕರೆಗೆ 1.5 ಸೀ. ಸೀ. ಕಾರ್ಡ್ಗಳನ್ನು ಗಿಡಗಳಿಗೆ ಕಟ್ಟಬಹುದು. ಟ್ರೈಕೋಗ್ರಾಮ ದುಂಬಿಯು, ಈ ಹುಳುಗಳ ಮೊಟ್ಟೆಯ ಒಳಗೆ ತನ್ನ ಮೊಟ್ಟೆಯಿಡುತ್ತವೆ ಹಾಗೂ ಟ್ರೈಕೋಗ್ರಾಮ ಮೊಟ್ಟೆಯಿಂದ ಹೊರಬಂದ ಮರಿದುಂಬಿಹುಳುಗಳು ಈ ಹುಳುಗಳ ಮೊಟ್ಟೆಯನ್ನು ಒಳಗಿನಿಂದಲೇ ತಿಂದು ಬೆಳೆಯುತ್ತವೆ. ಹಾಗಾಗಿ ಈ ಹುಳುಗಳ ಮೊಟ್ಟೆ ನಾಶವಾಗಿ ಈ ಕೀಟಗಳ ನಿಯಂತ್ರಣವಾಗುತ್ತದೆ.
ನ್ಯೂಕ್ಲಿಯರ್ ಪಾಲಿ ಹೈಡ್ರೋಸಿಸ್ ವೈರಸ್ ಅನ್ನು ಶೇ 2ರಷ್ಟು ಹಾಕಬೇಕು. ಇದು ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯ. ಪ್ರತಿ ಲೀಟರ್ ನೀರಿಗೆ 1 ಮೀ.ಲೀ. ಬೆರೆಸಿ ಸಿಂಪಡಿಸಬಹುದು.ಬೇವಿನ ಬೀಜಗಳನ್ನು ನೆನೆಸಿದ ದ್ರಾವಣ ಅಥವಾ ಬೇವಿನ ಎಣ್ಣೆ 5–10 ಮೀ.ಲೀ. ಅನ್ನು ಪ್ರತಿ ಲೀಟರ್ ನೀರಿಗೆ ಬೆರೆಸಿ ಸಿಂಪಡಿಸಬಹುದು.
ಪ್ರಕೃತಿಗೆ ಹಾನಿಯಾಗದ ಹಾಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಕಡಿಮೆ ರಾಸಾಯನಿಕಗಳನ್ನು ಬಳಸಿ ಕೀಟಗಳ ನಿರ್ವಹಣೆ ಮಾಡಬೇಕು ಮತ್ತು ಕೀಟಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಕಡಿಮೆ ಇರುವಾಗಲೇ ಹತೋಟಿ ಕ್ರಮ ಕೈಗೊಳ್ಳುವುದು ಉತ್ತಮ. 4ಸ್ಪೀನೋಸಾಡ್ ಅಥವಾ ಫ್ಲೂಬೆಂಡಾಮೈಡ್ ಅಥವಾ ಇಂಡಾಕ್ಸಾಕಾರ್ಬ್ 0.5 ರಿಂದ 0.8 ಮಿ.ಲೀ. ಅಥವಾ ಕ್ವೀನಾಲ್ಫಾಸ್ 1 ಮೀ.ಲೀ. ಅಥವಾ ಪಾಸಲೋನ್ 1.3 ಮೀ.ಲೀ. ಯಾವುದಾದರೂ ಒಂದನ್ನು ಪ್ರತಿ ಲೀಟರ್ ನೀರಿಗೆ ಬೆರೆಸಿ ಸಿಂಪಡಿಸಬಹುದು
ಟೊಮೇಟೊ/ಗೂರೆ ಹಣ್ಣು (ಸೊಲ್ಯಾನಮ್ ಲೈಕೋಪರ್ಸಿಕಮ್) ಸೋಲನೇಸಿ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಒಂದು ಗಿಡ. ಮೂಲ - ಮಧ್ಯ ಅಮೇರಿಕ ಹಾಗೂ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕ. ಇದು ಅಲ್ಪಾಯುಶಿ ಗಿಡ - ವರ್ಷಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ಬೆಳೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ೧ - ೩ ಮೀ ಎತ್ತರ ಬೆಳೆಯುವ ಈ ಗಿಡ ತೆಳು ಕಾಂಡವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಉಳಿದ ಗಿಡಗಳ ಮೇಲೆ ಸುಲಭವಾಗಿ ಹರಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಇದರ ಎಲೆಗಳು ೧೦-೨೫ ಸೆ ಮೀ ಉದ್ದವಿದ್ದು, ಎಲೆಗಳ ಮಧ್ಯೆ ತೆಳು ಪದರಗಳಿದ್ದು, ೮ -೯ಸೆ ಮೀ ನಷ್ಟು ಅಗಲವುಳ್ಳ ೫ - ೯ ಎಲೆಗಳ ಗುಂಪಿನಂತೆ ಕಾಣಸಿಗುತ್ತವೆ.
ಟೊಮೇಟೊ ಎಂಬ ಪದ Nahuatl ಭಾಷೆಯಿಂದ ಉಗಮಿಸಿದ ಪದ.
තක්කාලි (ඉංග්රීසි: Tomato), එළවලු වලට යොදන රසකාරකයක් වශයෙන් භාවිතා කරයි. විද්යාත්මක නාමය ලයිකොපර්සිකන් එස්කියුලැන්ටම් (Lycopersicon esculentum).[2]
==වර්ග
ခရမ်းချဉ်၏ မူလပေါက်ရောက်ရာဒေသမှ အမေရိကတိုက် ရှိ ပူပြင်းစိုစွတ်သောအပိုင်း ဖြစ်သည်။ ၁၆ ရာစုဆန်းစအချိန် တွင် ဥရောပတိုက်သို့ ခရမ်းချဉ်ပင် ရောက်လာသည်။ ယခု အခါ၌ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အပူပိုင်းအရပ်များနှင့် သမပိုင်းအရပ်များ ၌ ခရမ်းချဉ်ပင်ကို ဟင်းသီးဟင်းရွက်ပင်အဖြစ်ဖြင့် စိုက်ပျိုး လျက် ရှိကြသည်။
ခရမ်းချဉ်ပင်သည် အသင့်အတင့် ပူနွေးသောရာသီဥတု တွင် ပေါက်ပွားသဖြင့် ရာသီဥတု အေးမြသော ဗြိတိသျှကျွန်း နှင့် ဥရောပတိုက်မြောက်ပိုင်းဒေသများ၌ မှန်အမိုးအကာများ အတွင်းတွင် ထိုခရမ်းချဉ်ပင်ကို အပူငွေ့ပေး၍ စိုက်ပျိုးကြ သည်။ အမေရိကတိုက်တွင်လည်း ဆောင်းရာသီ၌ ခရမ်းချဉ် ပင်ကို မှန်အမိုးအကာများအတွင်းတွင် စိုက်ပျိုးလေ့ရှိသည်။ သို့ရာတွင် အကာအကွယ်တစ်စုံတစ်ရာမရှိဘဲ အပြင်ဖက် မြေယာများ၌ စိုက်ပျိုးနိုင်သော ခရမ်းချဉ်မျိုးလည်း ရှိသေးသည်။ အသီး၏ အရွက်နှင့် ပုံသဏ္ဌာန်အမျိုးမျိုးကို လိုက်၍ ခရမ်းချဉ်ပင်မှာ အမျိုးမျိုး ကွဲပြားလျက်ရှိသည်။ အကိုင်းအခက်ပေါများ၍ အသီးများသီးသည့်အခါ အကိုင်းများ မြေသို့ ညွတ်ကျနေတတ် သည်။ ခရမ်းချဉ်ရွက်များတွင် အမွေးအမှင်ကလေးများရှိ၍ အနံ့ဆိုးရွားသည်။ အပွင့်မှာ ဝါသည်။ အသီးများ၏ အတွင်းသားမှာ ပျော့အိအိဖြစ်လျက် အစေ့ဝါကလေးများ ပြည့်နှက် နေသည်။
ခရမ်းချဉ်ပင်သည် အဆိပ်အတောက်ရှိသော အပင်မျိုးနွယ် ထဲမှ ဖြစ်ခြင်းကြောင့် ၁၉ ရာစုမတိုင်မီက လူတို့သည် ခရမ်း ချဉ်သီးများကို မစားသုံးခဲ့ကြချေ။ သို့ရာတွင် ယခုအခါ၌ ခရမ်း ချဉ်သီးကို အသုံးများလာကြသည်။ ခရမ်းချဉ်သီးအမှည့်များကို အစိမ်းလိုက်ဖြစ်စေ၊ ချက်ပြုတ်၍ဖြစ်စေ၊ စားသုံးကြသည်။ မြန်မာနိုင်ငံအထက်ပိုင်းတွင် ခရမ်းချဉ်ကို အနှံ့အပြား စိုက်ပျိုးကြလေသည်။ မြန်မာနိုင်ငံအောက်ပိုင်းတွင် ပုဇွန်ခြောက် ကို ဟင်းခတ်အဖြစ်ဖြင့် အသုံးချသကဲ့သို့ အထက်ပိုင်း၌ ခရမ်း ချဉ်သီးကို ဟင်းခတ်အဖြစ် တွင်တွင်ကြီး အသုံးပြုကြသည်။ အနောက်နိုင်ငံများ၌ ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်ကို အလုံးလိုက်သော် လည်းကောင်း၊ အရည်အဖြစ်သော်လည်းကောင်း၊ စည်များ ပုလင်းငယ်များတွင် ထည့်သွင်းရောင်းချကြသည်။ ချဉ်ရည်အမျိုး မျိုးကိုလည်း ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်များမှ ပြုလုပ်ကြသည်။ အထူး သဖြင့် ဟင်းရွက်စိမ်းလက်သုတ်တွင် ခရမ်းချဉ်သီးကို အသုံး များကြသည်။
ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်များသည် ပုပ်ပျက်ရိယော်လွယ်သဖြင့် ၃ ရက်တစ်ခါ ဖြစ်စေ၊ ၄ ရက်တစ်ခါဖြစ်စေ၊ အသီးမှည့်များကို ဆွတ်ခူးရသည်။ ရပ်ဝေးသို့ တင်ပို့ရောင်းချနိုင်ရန်အတွက် အသီးစိမ်းအရင့်များကိုသာ ဆွတ်ခူးတတ်ကြသည်။ ခရမ်း ချဉ်သီးသည် မြန်မာဟင်းအမျိုးမျိုး ချက်ရာ၌ အသုံးဝင်သဖြင့် 'ဟင်းလိမ်မာသီး' ဟုလည်း ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။ ခရမ်းချဉ်သီးကို ရုက္ခဗေဒအရ လိုင်ကိုပါစီကမ် အက် စကျူလင်တမ်ဟု ခေါ်သည်။ ယင်းနှင့် မျိုးချင်းနွယ်သော ဆိုလာနမ် ဖာရောကိုဆင်ခရမ်း၊ ဆိုလာနမ် ထရီလိုဗတမ်ကို မြေပုံခရမ်း၊ ဆိုလာနမ်တော်ဗမ်ကို ခရမ်းချဉ်၊ မြေပစ်ခရမ်း မြပစ်ခရမ်း၊ ဟူ၍ မြန်မာတို့က ခေါ်ကြသည်။ [၂]
ခရမ်းချဉ်၏ မူလပေါက်ရောက်ရာဒေသမှ အမေရိကတိုက် ရှိ ပူပြင်းစိုစွတ်သောအပိုင်း ဖြစ်သည်။ ၁၆ ရာစုဆန်းစအချိန် တွင် ဥရောပတိုက်သို့ ခရမ်းချဉ်ပင် ရောက်လာသည်။ ယခု အခါ၌ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အပူပိုင်းအရပ်များနှင့် သမပိုင်းအရပ်များ ၌ ခရမ်းချဉ်ပင်ကို ဟင်းသီးဟင်းရွက်ပင်အဖြစ်ဖြင့် စိုက်ပျိုး လျက် ရှိကြသည်။
ခရမ်းချဉ်ပင်သည် အသင့်အတင့် ပူနွေးသောရာသီဥတု တွင် ပေါက်ပွားသဖြင့် ရာသီဥတု အေးမြသော ဗြိတိသျှကျွန်း နှင့် ဥရောပတိုက်မြောက်ပိုင်းဒေသများ၌ မှန်အမိုးအကာများ အတွင်းတွင် ထိုခရမ်းချဉ်ပင်ကို အပူငွေ့ပေး၍ စိုက်ပျိုးကြ သည်။ အမေရိကတိုက်တွင်လည်း ဆောင်းရာသီ၌ ခရမ်းချဉ် ပင်ကို မှန်အမိုးအကာများအတွင်းတွင် စိုက်ပျိုးလေ့ရှိသည်။ သို့ရာတွင် အကာအကွယ်တစ်စုံတစ်ရာမရှိဘဲ အပြင်ဖက် မြေယာများ၌ စိုက်ပျိုးနိုင်သော ခရမ်းချဉ်မျိုးလည်း ရှိသေးသည်။ အသီး၏ အရွက်နှင့် ပုံသဏ္ဌာန်အမျိုးမျိုးကို လိုက်၍ ခရမ်းချဉ်ပင်မှာ အမျိုးမျိုး ကွဲပြားလျက်ရှိသည်။ အကိုင်းအခက်ပေါများ၍ အသီးများသီးသည့်အခါ အကိုင်းများ မြေသို့ ညွတ်ကျနေတတ် သည်။ ခရမ်းချဉ်ရွက်များတွင် အမွေးအမှင်ကလေးများရှိ၍ အနံ့ဆိုးရွားသည်။ အပွင့်မှာ ဝါသည်။ အသီးများ၏ အတွင်းသားမှာ ပျော့အိအိဖြစ်လျက် အစေ့ဝါကလေးများ ပြည့်နှက် နေသည်။
ခရမ်းချဉ်ပင်သည် အဆိပ်အတောက်ရှိသော အပင်မျိုးနွယ် ထဲမှ ဖြစ်ခြင်းကြောင့် ၁၉ ရာစုမတိုင်မီက လူတို့သည် ခရမ်း ချဉ်သီးများကို မစားသုံးခဲ့ကြချေ။ သို့ရာတွင် ယခုအခါ၌ ခရမ်း ချဉ်သီးကို အသုံးများလာကြသည်။ ခရမ်းချဉ်သီးအမှည့်များကို အစိမ်းလိုက်ဖြစ်စေ၊ ချက်ပြုတ်၍ဖြစ်စေ၊ စားသုံးကြသည်။ မြန်မာနိုင်ငံအထက်ပိုင်းတွင် ခရမ်းချဉ်ကို အနှံ့အပြား စိုက်ပျိုးကြလေသည်။ မြန်မာနိုင်ငံအောက်ပိုင်းတွင် ပုဇွန်ခြောက် ကို ဟင်းခတ်အဖြစ်ဖြင့် အသုံးချသကဲ့သို့ အထက်ပိုင်း၌ ခရမ်း ချဉ်သီးကို ဟင်းခတ်အဖြစ် တွင်တွင်ကြီး အသုံးပြုကြသည်။ အနောက်နိုင်ငံများ၌ ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်ကို အလုံးလိုက်သော် လည်းကောင်း၊ အရည်အဖြစ်သော်လည်းကောင်း၊ စည်များ ပုလင်းငယ်များတွင် ထည့်သွင်းရောင်းချကြသည်။ ချဉ်ရည်အမျိုး မျိုးကိုလည်း ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်များမှ ပြုလုပ်ကြသည်။ အထူး သဖြင့် ဟင်းရွက်စိမ်းလက်သုတ်တွင် ခရမ်းချဉ်သီးကို အသုံး များကြသည်။
ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်များသည် ပုပ်ပျက်ရိယော်လွယ်သဖြင့် ၃ ရက်တစ်ခါ ဖြစ်စေ၊ ၄ ရက်တစ်ခါဖြစ်စေ၊ အသီးမှည့်များကို ဆွတ်ခူးရသည်။ ရပ်ဝေးသို့ တင်ပို့ရောင်းချနိုင်ရန်အတွက် အသီးစိမ်းအရင့်များကိုသာ ဆွတ်ခူးတတ်ကြသည်။ ခရမ်း ချဉ်သီးသည် မြန်မာဟင်းအမျိုးမျိုး ချက်ရာ၌ အသုံးဝင်သဖြင့် 'ဟင်းလိမ်မာသီး' ဟုလည်း ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။ ခရမ်းချဉ်သီးကို ရုက္ခဗေဒအရ လိုင်ကိုပါစီကမ် အက် စကျူလင်တမ်ဟု ခေါ်သည်။ ယင်းနှင့် မျိုးချင်းနွယ်သော ဆိုလာနမ် ဖာရောကိုဆင်ခရမ်း၊ ဆိုလာနမ် ထရီလိုဗတမ်ကို မြေပုံခရမ်း၊ ဆိုလာနမ်တော်ဗမ်ကို ခရမ်းချဉ်၊ မြေပစ်ခရမ်း မြပစ်ခရမ်း၊ ဟူ၍ မြန်မာတို့က ခေါ်ကြသည်။
რჩქვანელობური პამინდორი (Lycopersicon esculentum) — პომინდორიშ გვარიშ არძაშე გოფაჩილი გვარობა. ართწანიანი ჩანარი, ღერი დჷმანჯირე ვარდა თინგემარენჯი, სიმაღალეთ 0,2-3,0 მ, ტალიკე ვარდა ონდეთ ცხვიცხვამი; ფურცელი კენტსუაეჸონილი რე; პიორედი — ტიანი; პიორი — ჭიფე, ოშკაშე ვარდა შხუ, ჸვინთელი, შხვადოშხვა ალაფერუა გჷნაჸუნს. უმენტაშო მუშით ინტვერებუ. გჷმნაღელი — წვენამი, ჟირ- ვარდა მიარეოგვაჯამი, კვარკვალია, ალაბირტყა-კვარკვალია, ბირტყა, ელიფსური, წჷმოგჷნძარებულ-ოვალური, მაცქაშობურ დო სხულიშობური. გჷმნაღელი ჭითა, ვარდიშფერი დო შხვადოშხვა ინტენსივობაშ ჸვინთელ ფერიშ რე, თიშ წონა 20-შე 900 გ-შახ დო უმოსშახ ანჭუ. იმონდებუ ფალუაშე 80-140 დღაშა.
ჯოხოდვალა „პამინდორი“ იტალ. pomo d'oro-შე მოურს — „ორქოშ უშქურს“ შანენს. აცტეკური ჯოხოდვალა „ტომატლ“[1] ფრანგეფქ გინოთანგეს მუჭოთ ფრანგ. tomate (ტომატი).
პამინდორიშ ოდაბადე — ობჟათე ამერიკა, სოდე ასეშახ აბხვადჷნა პამინდორიშ ტყარი დო გვერდოკულტურული გვარობეფი.
პამინდორიშ გჷმნაღელეფი გიშეგორუაფჷნა მაღალი ოჭკომალფონი, გემუანი დო დიეტური მახასიათაფსალეფით. მონდა პამინდორიშ კალორიულობა (ენერგეტიკული ღირებულება) — 19 კკალ.. იკათუანს 4—8 % сსკირე ნივთარობეფს, სოდე დიდ აკანს იკენს შანქარი (გჷნმაღელიშ ედდომუშამი წონაშ 1,5—6%-ს), უმენტაშო წჷმორინელი რე გლუკოზათ დო ფუქტოზათ, ცილეფი (0,6—1,1%), ორგანული მჟავეფი (0,5%), ბოჭკოეფი (0,84%), პექტინური ნივთარობეფი (0,3%-შახ), კრახმალი (0,07-0,3%), მინერალური ნივთარობეფი (0,6%). პამინდორიშ გჷმაღელეფს დიდ მუდანობათ რე კაროტინოიდეფი (ფიტოენი, ნეუროსპორინი, ლიკოპინი, ნეალიკოპინი, კარპტინი (0,8—1,2 მგ/100 გ ედომუშამ მასაშ), ლიკოსანტინი, ლიკოფილი), ვიტამინეფი (В1, В2, В3, В5), ფოლიოშ დო ასკორბინიშ მჟავეეფი (15—45 მგ/100 გ ედომუშამ მასაშ), ორგანულ (ლიმონიშ, უშქურიშ, ღვინიშ, გლიკოლიშ), მაღალმოლეკულური ცჷმეფს (პალმიტინიშ, სტეარინიშ, ლინოლიშ) დო ფენოკლარბონატულ (პ-კუმარიშ, ყავაშ, ფერულიშ) მჟავეფს. გჷმნაღელეფს მიოგორეს ანტოციანეფი, სტეარინეფი, ტრიტერპენიშობური საპონინეფი, აბსციზირიშ მჟავა.
პამინდორიშ გჷმნაღელი, ნამუთ იკათუანს ქოლინს ზისხირს ქოლესტერინიშ მუდანობას ურკენს, თხილანს ჩხონჩხის ცჷმუანი წჷმნაქიმინეფშე, ამაღალენს ორგანიზმიშ იმუნურ სისტემას, ხეს უნწყუნს ჰემოგლობინიშ წჷმოქიმინუას.
პამინდორიშ ტუტა იკათუანს ჯიმუეფს (%): კალიუმი — 38,1, ნატრიუმი — 17, ფოსფორი — 9,4, მაგნიუმი — 8,6, კალციუმი — 6,1, თაშნეშე რკინა, წურწუფა, კრემიუმი, ქლორი, იოდი, ვანადიუმი, კობალტი, თუთია დო შხვა.
რჩქვანელობური პამინდორი (Lycopersicon esculentum) — პომინდორიშ გვარიშ არძაშე გოფაჩილი გვარობა. ართწანიანი ჩანარი, ღერი დჷმანჯირე ვარდა თინგემარენჯი, სიმაღალეთ 0,2-3,0 მ, ტალიკე ვარდა ონდეთ ცხვიცხვამი; ფურცელი კენტსუაეჸონილი რე; პიორედი — ტიანი; პიორი — ჭიფე, ოშკაშე ვარდა შხუ, ჸვინთელი, შხვადოშხვა ალაფერუა გჷნაჸუნს. უმენტაშო მუშით ინტვერებუ. გჷმნაღელი — წვენამი, ჟირ- ვარდა მიარეოგვაჯამი, კვარკვალია, ალაბირტყა-კვარკვალია, ბირტყა, ელიფსური, წჷმოგჷნძარებულ-ოვალური, მაცქაშობურ დო სხულიშობური. გჷმნაღელი ჭითა, ვარდიშფერი დო შხვადოშხვა ინტენსივობაშ ჸვინთელ ფერიშ რე, თიშ წონა 20-შე 900 გ-შახ დო უმოსშახ ანჭუ. იმონდებუ ფალუაშე 80-140 დღაშა.
Balinjan/Bulinjan (bahasa Indunisia: Tomat - Solanum lycopersicum syn. Lycopersicum esculentum) adalah tumbuhan matan kulawarga Solanaceae, tumbuhan asli Amirika Tangah wan Salatan, tumatan Meksiko sampai Peru. Balinjan marupakan tumbuhan siklus hidup handap, kawa tumbuh tingginya 1 sampai 3 mitir. Balinjan masih bakula parak lawan kantang.
An kamatis (Solanum lycopersicum) sarong klaseng tinanom na hababa sana an langkaw ( 1-3m o 3-9 na pie) pero medyo nasaranga asin an kahawakan niya malomhok asin gamay, saka medyo pakanap na kun nagtutubo nang husto. Sakop ini kan pamilyang Solanaceae arog kan saiyang mga "pinsan", an tabako, patatas, talong, asin sili. Sarong tinanom na perennial ini (naabot 2 taon an buhay) pero parati pipatalubo sa saro sanang taranoman sagkod na magtao siyang bunga.
An bunga niya berde kun hilaw, giyaw sagkod na napula kun naghihinog na.
An kamatis (Solanum lycopersicum) sarong klaseng tinanom na hababa sana an langkaw ( 1-3m o 3-9 na pie) pero medyo nasaranga asin an kahawakan niya malomhok asin gamay, saka medyo pakanap na kun nagtutubo nang husto. Sakop ini kan pamilyang Solanaceae arog kan saiyang mga "pinsan", an tabako, patatas, talong, asin sili. Sarong tinanom na perennial ini (naabot 2 taon an buhay) pero parati pipatalubo sa saro sanang taranoman sagkod na magtao siyang bunga.
An bunga niya berde kun hilaw, giyaw sagkod na napula kun naghihinog na.
Madomasi kana matomasi (tomato) kana kuti matomasi kana kuti mapuno, idzinde rinobereka muchero unotsvuka kana uchinge waibva unoshandiswa pakubika usavi. Domasi rine ganda gobvu nemukati mune chimunyepfu chine mhodzi mukati.
Mapuno, buno, guzungu, makuzunga kana gukuzumbu.
Madomasi kana matomasi (tomato) kana kuti matomasi kana kuti mapuno, idzinde rinobereka muchero unotsvuka kana uchinge waibva unoshandiswa pakubika usavi. Domasi rine ganda gobvu nemukati mune chimunyepfu chine mhodzi mukati.
Makyungz dwg cungj byaek ndeu.
Sa tamàta, o pumàta (lumen issientificu: Solanum lycopersicum L.) est una pranta de sa familia de sas solanáceas (Solanaceae) chi tenet s'orizine sua in su Messicu e peri tottu su mundu la contivizan pro su fruttu suo, bonu a lu mandicare. Custu fruttu est una bacca colorada, tipicamente de tonos chi b'andan dae su grogàntzu a su ruju pro more de sa presentzia de sos pigmentos licopene e carotene; podet cromper a 2 cm de diametru in sas ispetzias agrestes, ma est meda prus mannu in cussas chi sun curtivadas. Su sapore de su fruttu est unu pacu acru, e si lu produit e cossumat in tottu su mundu, tantu friscu comente in ateras maneras diferentes, pro esempiu in salsa, purè, sutzu, disidratau o in cusserva.
Thó-mâ-tô, thò-ma-tó[1](Ngi̍t-ngî: トマト, ho̍k-miàng：Solanum lycopersicum) he khiô-khô Lycopersicon ke yit-chúng chhṳ̍t-vu̍t. Thó-mâ-tô ngièn-sán chhai Chûng Mî-chû lâu Nàm Mî-chû, liá-ha chok-vì sṳ̍t-yung sṳ-chhoi súi-kó yí-kîn pûn chhiòn-khiù sin kóng-fàm chúng-chhṳ̍t.
Thó-mâ-tô, thò-ma-tó(Ngi̍t-ngî: トマト, ho̍k-miàng：Solanum lycopersicum) he khiô-khô Lycopersicon ke yit-chúng chhṳ̍t-vu̍t. Thó-mâ-tô ngièn-sán chhai Chûng Mî-chû lâu Nàm Mî-chû, liá-ha chok-vì sṳ̍t-yung sṳ-chhoi súi-kó yí-kîn pûn chhiòn-khiù sin kóng-fàm chúng-chhṳ̍t.
Tomats binon jäfidäm redik planik de sot düfik Solanum lycopersicum.
Tomáti tǒ tomáto ezalí mbuma ya motáné ngbaa. Ezalí na bolɛngi mpé mbóto iyíké. Mobésu wa tomáti mozalí na lángi la mpɔndú. Mokɔlɔ na mokɔlɔ tomáti mobésu ebóngwaní útá mogugú tíí motáné ngbaa na mofudé.
Izalí ndéngé ebelé ya tomáti. Iyíké izalí motáné ngbaa kasi isúsu izalí motáné soo na mofudé. Izalí tomáti inɛ́nɛ tǒ ikɛ́.
Balámbaka tomáti na súpu, mwǎmba tǒ mosaká.
Tòmátò je eso kan ti a fi maa n se obe. Ti o ba pon tan, kii pe ra nitori naa, awon oloja maa n fe tete ta a tan. Ile Hausa ni gbigbe tòmátò wopo si ju ni ile Naijiria.
Tòmátò je eso kan ti a fi maa n se obe. Ti o ba pon tan, kii pe ra nitori naa, awon oloja maa n fe tete ta a tan. Ile Hausa ni gbigbe tòmátò wopo si ju ni ile Naijiria.
Ƿulfpersoc is ƿyrte, and se blōtsma þǣre plantan þe man mæg etan.
In Middelamerican is þisses ƿæstmes fruman þǣr Spēne afundon hine. Lange ƿæs ƿulfpersoc eten be Aztecƿarum, Scrælinga folce, in þǣm lande þæt is nū Mexico. Spēne brōhton þisne ƿæstm on Europan æfter ðe hīe gehīersumodon þæt Aztecrīce in þām 1521.
Sēo ƿyrt is gesibb þǣre ælfþonan and his lēaf earon ǣterberendu ac se ƿæstm is sƿēte and gōd.
Sēo ƿyrte is oft befæstode in slyppe, oþþe gesniden and on sandƿīcum eten.
Yaanyo waa geed ka baxa Soomaaliya iyo wadamada qaarkood, waxoo u badanyahay qaarada Ameerikada koonfureed. Yaanyo waa miro la cuni karo, oo gaduud ah. waxaana lagu isticmaalaa cuntada , sida dalacbilaashka ama suugada. Yaanyo waxee ka sameysantahay, biyo oo 90% ka badan.
Бада́рж, я помидóр (лат. Solánum lycopérsicum) — цхьаьна шеран я дуккха шерийн Паслёнан (Solanaceae) доьзалера Паслён (Solanum) тайпанан кепара бецан орамат[1]. Лелайо хасстоьман культура санна.
Ӏилманан а, хӀусаман (кулинарин) а юкъара стоьмех, цӀазамех, хасстоьмех йолчу башхаллех болу кхетамо бадарж (кхин ораматаш санна, масала, наьрс) юьстича галвоккху. Бадаржан стоьмаш — ботаника агӀора хьаьжчи — дуккха бенаш долу синкарпан цӀазамаш ду. 1893 шарахь АЦШ Лакхара суьдо массара а тӀеэцна, таможнин ял йоккхуш бадарж, лелаяран кепаца, лара мегар ду хасстом, ткъа иза делкъе еш десертан ца луш охьайохку дела, суьдо билгалдаьккхина, ботаникан агӀора томаташ — цӀазамаш ду[2]).
Дуьненан дукхаха долчу къаьмнаш бадаржах олу итал. pomo d'oro — «дешийн Ӏаж». Ткъа дош «томат» схьадаьлла ацтекийн маттара «томатль»[3], Европе кхаьчна французашкахула tomate. ХӀинца бадаржа боху цӀе ширъелла лелош яц, амма алсама лелориг помидор ю, наггахь томат а олу. Томат олу аьхьана тодина юурган чам бан кечбинчу бадаржан берамах.
Бадаржин чӀогӀа кхиина чӀу тайпана ораман система ю. Орамаш даьржина ду, кхуьу, кхоллало сиха. КӀорге лаьттах доьду (маргӀалийн культура яцахь 1 м гергга а, сов а), гуонаха даьржа 1,5-2,5 м диаметрехь. ТӀуналла а, даар а делахь тӀекхуьу орамаш гӀадан муьлххачу декъехь кхиа таро ю, цундела бадарж дебо мега хӀушца а, гӀад догӀарца а, агӀон тӀиера маргӀалашца (сов маргӀалашца) а. Хин чудехкича, цара масех де-буьйса даьлчи орамаш хоьцу.
Бадаржан гӀад нисса лаьтта я дуьжу, геннаш туьйсу, локхалла 30 см тӀиера 2 м кхаччалц, кхин сов а. ГӀаш шала месаш йолуш дац, даккхийчу дакъошка декъна ду, наггахь картол тайпана. Зазанаш кегийра, хаза дац, можа бес-бесара аматаш йолуш, кене дирзина. Бадаржа — факультативан ша дургалдаржорг: цхьаьна зазан чохь хуьлу боьрша а, стена а меженаш.
Стом — мут долуш шорттабенийн тайп-тайпана кепара (чӀапа-гоьргачунтӀера цилиндркепарчунга кхаччалц; хила тарло кегийра (масса 50 г), юккъера (51-100 г), яккхийра (100 г сов, наггахь 800 г а, сов а) цӀазамаш. Стоьмийн бос бесара-ровзана тӀиера къегина-цӀиен, цӀиен комаран басахь, кӀайчун, сирла-баьццарачун тӀиера, сирла-можа, дешийн-можа басе кхаччалц.
Коллан амалца, гӀадан стоммаллийца, гӀашшан амалца къастайо кхаа кепара бадарж: штамбан, штамбанза, картолан.
Бадаржин стом къастало дика баабаларан, чоман, диетан хьолашца. Киина девлла стоьмийн калорийлла (энергин мехалла) — 19 ккал. Царна юкъахь екъа хӀуманаш 4,5—8,1 % шена чохь шекар, коьртаниг глюкоза а, фруктоза а, ткъа иштта органикан мусталлаш (3,5—8,5 %), клетчатка (0,87—1,7 %)[4]. Стоьмашца иштта белокаш (0,6—1,1 %), пектинан хӀуманаш (0,3 % гергга), крахмал (0,07-0,3 %), минералаш (0,6 %). Бадаржин стоьмехь лакхара ду каротиноидаш (фитоен, неуроспорин, ликопин, неаликопин, каротин (0,8—1,2 мг/100 г аьрга масса), ликосантин, ликофилл), витаминаш (В1, В2, В3, В5), фолийн а, аскорбинан а мусталлаш (15—45 мг/100 г аьрга масса), органикан (лимонан, Ӏежан, муьстаргийн, чагӀаран, янтаран, гликолин), лакхара молекулин хьакхаран (пальмитинан, стеаринан, линолийн), фенолкарбонан (п-кумаран, къаьхьон, ферулийн) мусталлаш. Стоьмашца карийна антоцианаш, стеаринаш, тритерпенан сапонинаш, абсцизиран мусталла.
Бадаржийца долу холина охьадоккху цӀийца долу холестерин, доӀах тӀе мохь ца лоцуьйту, организман иммунан хьал тодо, гемоглобин деш гӀо до.
1 кг стоьмехь йолу микроэлементаш: натрий — 40 мг, калий — 2680 мг, кальций — 110 мг, магний — 120 мг, эчиг — 6 мг, йоьза — 0,97 мг, фосфор — 270 мг, сангал — 140 мг, хлор — 400 мг, марганец — 1,89 мг[4].
Тахана бадаржин масех классификации ю. Россехь тӀеэцна[5] Брежневн ламастан классификаци. Ламастан классификацехь[4] бадаржашка хьовсу Lycopersicon Tourn тайпанан векалшка санна. 1964 шарахь советийн ораматашлелорхочун-селекционеран Д. Д. Брежневн Lycopersicon тайпанехь билгалъяьккхина[6] кхоъ кеп:
Уггаре юьззина Lycopersicon тайпанан классификаци ю[5] американ 9 кепара бадаржа довзийтина волу профессоран Ч. Рикан (C.M.Rick; 1915—2002) классификаци:
ХӀокху заманан филогенетикан некъахь болчу ботаникаш, лору Lycopersicon тайпа парафилийн, иза бахьнехь бадаржаш тӀеязйина Паслён (Solanum) тайпанан. И некъ бахьнехь цхьатерра йолу ораматийн синониман цӀераш ю:
Нохчийн цӀе Ламастан классификаци APG II классификаци Ма-ярра бадарж Lycopersicon esculentum Solanum lycopersicum Перун бадарж Lycopersicon peruvianum Solanum peruvianum Кхезарийн бадарж Lycopersicon esculentum ssp. pimpinellifolium Solanum pimpinellifoliumБалха тӀехь, бошмашмашлелорхоша ламастан цӀе лелайо, ботаникан литературехь луьра лелайо шолгӀа вариант.
Бадаржийн сорташ екъало тайп-тайпанчу хьолашца:
Бадаржийн уггаре яьржина штамб йоцу сорташ ю, церан соьмийн бозалло дижийна дуткъа гӀад ду, даккхийра гӀаш ду; коьллаш хила тарло лоха а, лекха а. Бадаржийн штамбан сорташ алсама ю. Ораматийн гӀад стомма ду, гӀаш йоца гӀошмаш тӀехь юккъера барамехь ду, дакъош гергахь чӀогӀа хебна ду; сов геннаш кӀезиг хуьлу. Коьллаш компактан ю — лохачарна тӀиера юккъера локхалла йолчарна тӀекхаччалц. Бадаржийн ахштамбан сорташ йина, цара юккъера меттиг латтайо йийцинчу шина тобана юкъахь. Картол тайпана сорташ, чӀогӀа кӀезиг ю, церан цӀе гӀаш картолачух тера долун дела тиллина.
Колла кхиаран тайпанца бадаржийн сорташ екъало детерминаци йина (лохаерш) а, индетерминаци йина (лекхаерш) а. Детерминаци йина сортийн коьрта гӀад а, агӀон тӀиера маргӀалш а куьучура соца гӀад тӀехь 2-6 кан бича. ГӀад а, ерриг маргӀалш а чекхйовлу зазан кенаца. Сов геннаш кхуьу гӀадан лахарчу декъехь. Колла жима я юккъера барамера (60-180 см) ю. Детерминаци йинарг йоцуш билгалайоккху кхин а супердетерминаци йина сорташ, церан кхиар соцу гӀад тӀехь 2-3 кан кхуьъушехь (ерриг маргӀалаш чекхйовлу зазаца, кхуллу чӀогӀа яьржина жима колла; кхиаран шолгӀа тулгӀе хуьлу, тӀиера дукхаха болу стом кхиинчул тӀаьхьа; хьалхара заза доккху 7-8-гӀа гӀен лакхахь), ткъа иштта ахдетерминаци йинарш, церан ораматаш къастало онда а, барам боцуш кхиарца а — кхуллу цхьаьна гӀад тӀехь 8-10 кан. Индетерминаци йина бадаржийн сортийн ораматийн кхиаран барам бац. Коьрта гӀад чекхдолу зезагийн кенаца (хьалхара кан 9-12 гӀан тӀехула бо), ткъа гӀан чоьтара долу сов генно гӀадан кхиар кхин а дӀахьо. Масех гӀа тесначул тӀаьхьа сов генно кхиар сацадо зазан бот юьллуш, ткъа орамат кхиар хуьлу гергарчу сов геннан чоьтах. Иштта лаьтта вегетаци саццалца, ткъа иза соцу дуьххьарлера гуьйренан гӀур йича. Колла лекха (2 м сов) ю, амма зазадаккхаран а, стом кхоллабаларан а болар, лахара ду детерминаци йинчу бадаржийн сортел.
Россехь, говзанчаш боцучарна юкъахь, шуьйра евза иштта бадаржийн сорташ: «бугӀан дог», «даман пӀелгаш», кхин а. ТӀаьхьарчу итт шарахь яьржина «Черри» бадарж.
Бадарж тахана — адамашна уггаре дукхаезачу культурех цхьаъ ю, шен мехала дааран а, диетан а хьолаш бахьнехь, тайп-тайпана сорташ хиларна, кхио а, лело а атта хиларна. Уьш лелайо арахь латта тӀехь а, чӀураман кӀелахь а, теплицашкахь, парникашкахь, на балконаш тӀехь, лоджишна тӀехь, коран у тӀехь.
Бадаржан стом буу керла болуш, кхехкийна, кхаьрзина, бераме йоьхкина, царех кечдо томат-паста, томат-худар, томатан мутт, кетчуп, берамаш, лечо. Испанехь дукха еза шийла томатан чорпанаш — гаспачо, сальморехо. ССРС хиллачу мехкашкахь бадаржаш Ӏаьнна бераме йохку.
Бадаржашца чӀогӀа дукха ду ликопин а, кхин чорпанех туху дааран хӀуманаш якъийна бадаржаш[en] а. Черри бадарж 4-10 дийнахь малхехь якъийча, цунах йов 88 % шен йозалла, ткъа яккхий бадаржийн — 93 %. Цхьа кийла якъийна бадарж кечъян оьшу 8 - 14 кг керла стом.
Бадаржаш евлла мохк — Къилба Америка, хӀинци а хаало цигахь акха а, ахкультуран а бадаржаш.
Бернардино де Саагунан «Керла Испанин гӀуллакхийн юкъара истори» кхолламехь (1547—1577), ораматийн хьолех лаьцна ацтекийн хаамаш тӀетевжина, балийна цхьацца хаамаш бадаржах (шитоматль), масала:
Берийн бӀаьрган кӀайл цамгаран дарба дан, оьшу моьлкъан кегийра Ӏов иэян кӀурзца я хица, бӀаьрга чу масех тӀадам божо беза оцу бераман, я схьаэцна цӀестан басар матлали, бадаржийца иэдина, масех тӀадам божийча бӀаьргаш чу… Керла дина берана кхетна жӀаьлин уьнан дарба до Ӏуьйренан тхин масех тӀадам мерчу тухий, я церан ненан шура тухий, я меттигерчу маттахь симатль олу башха ораман мутт тухий, я бадаржан, туьхан чохь тӀадийна пӀелг хьокхий[7].
Дуьххьала бадаржаш юурган лелор доьзна ду ацтекийн каннибализмаца. Уьш лелайора адаман жижиг туьханца а, бурчаца а цӀийдеш[8].
XVI бӀешеран юккъехь бадарж кхаьчна Испане а, Португале а, ткъа тӀаьхьа Франце, Итале, кхечу европан пачхьалкхашка. Дукха хенахь бадаржаш юуш а яц, дӀевше а ю моьттура. Европан бошмашлелорхоша кхиайора уьш экзотикан декоративан орамат санна. Уггаре хьалхара бадаржах ден даарах лаьцна яздина 1692 шарахь кулинарин жайнахь Неаполехь, цу тӀе автора бохура и рецепт Испанера далар долуш ду.
XVIII бӀешарахь бадаржа кхаьчна Россех, цигахь а юьхьанца декоративан орамат санна кхиош яра, хӀунда аьлчи стоьмаш дуьззина кхиана ца довлура. Хасстоьман сурсатийн культура лерира орамат оьрсийн Ӏилманча-агроном А. Т. Болотов бахьнехь, цуьнан аьтту белира бадарж юьззина кхиана ялийта зӀийдигийн гӀоьнца а, хилийтаран кепаца[9].
Дуьненахь уггаре дукха бадаржаш кхиориг Ций ю. Цигахь кхиайо дуьненахь кхиочу бадаржех 30 % сов бадаржаш (56,3 миллион тонн 177 миллионах), шологӀа йолчу ХӀиндел, кхузза гергга сов[10].
Уггаре дукха бадаржаш кхиориш (тоннашкахь)[10]
Бадаржа — йовхо оьшу культура, орамат кхиа еза оптимум температура 22-25 °C: температура 10 °C лахара хилчи зазан чуьра дургал ца кхуьу, пхардалаза чӀениг охьаюжу. Бадаржо чӀогӀа гӀуо лов хӀаваан лакхара тӀуналла, амма деза шортта хи стоьмаш кхиийтархьама. Бадаржийн ораматашна серло еза. Иза ца тоахь ораматаш кхиар соцу, гӀашшан бос бов, заза охьадужу, гӀад чӀогӀа дахло. ЗӀийдигаш кхиоран муьрехь серло латторо зӀийдигаш тойо, ораматийн стоьмаш тӀетуху.
Лаьттах органикан а, минералан а туьха тоьхчи, латта семса латтийчи бадарж кхиа тарло муьлххачу латташ тӀехь, чӀогӀа муьста дацахь. Бадаржашна оьшу минералан дааран коьрта дакъолгаш, кхечу ораматашна санна — азот, фосфор, калий. Бадаржин азот оьшу стом кхуьучу муьрехь, амма азот сов хилар дика дац, хӀунда аьлчи чӀогӀа тӀелета вегетативан массаш (ораматан дилх диллар олу) стом латарна новкъарло еш, ткъа иштта гулло стоьмашкахь нитраташ. Ораматехь фосфор тоьуш ца хилчи азот дӀа дика ца худу, тӀаккха кхиар соцу, стом кхиар а, кхоллабалар а соцу, гӀаш сийна-баьццара бос оьцу, тӀаккха сира бос оьцу, гӀад лилан-мокха бесе доьду. Фосфор чӀогӀа оьшу бадаржашна вегетаци йолалуш. Оцу муьрехь хуьйдина фосфор стом кхоллабаларан хьажадо. Калий худу бадаржо азотал а, фосфорал а алсама. Иза чӀогӀа оьшу ораматашна стоьмаш кхуьучу хенахь. И дакъолг ца тоьучу хенахь гӀашшан йисташкахула гучудовлу можа-мокха тӀадамаш, уьш хьовза долало, тӀаккха ле. Бадаржашна иштта оьшу ораматийн кхиаран а, дегӀдаккхаран а Ӏаткъам бо микроэлементаш: марганец, бор, цӀеста, магний, саьнгал, кхин а. Уьш туху микротуьхан кепара.
ХӀуш кегийра, чӀапа, бух тӀехь ира, сирла- я таӀна-можа, охьатаӀийна, иза бахьнехь сира бос беттало. Физиологин кхианадалар хуьлу бадаржаш сийна йолучу хенахь. 6-8 шарахь дийчи а кхуьу. Дикачу тамехь температуран хьолашкахь, тӀуналла а елахь хьаладовлу 3-4 дийнахь-буса. Хьалхара боккъала гӀа долу 6-10 де-буьйса даьлчи, тӀаьхьара 3-4 гӀа — кхин а 5-6 де-буьйса даьлчи, кхин дӀа хӀора керла гӀа кхоллало 3-5 де-буьйса моссазза долу. Къоначу хенахь дуьйна гӀашшан четахь кхуьу агӀон тӀиера сов геннаш. МаргӀал яларан тӀиера заза даллалц мур лаьтта 50-70 дийнахь-буса, зазан тӀиера бадаржа кхиана йолу 45-60 дийнахь-буса.
Бадаржаш юьй парникашкахь Ӏай, чот йой, шолгӀа дӀаӀуьттуш дӀадоьгӀначул тӀаьхьа бутт баьлчи уьш лаьттах ден таро хилийта, гӀуоролех а ца кхоьруш, я ахшийла парникаш чу. Дукха хьалха йийчи, ораматаш кийча ца хила тарло лаьттах дӀаӀитта, арахь шийла хиларна, парникаш чохь йисина ораматаш, дукха луьста хиларна, йолало бос бан а, озаяла а, чӀогӀа экаме а хуьлу температуран хийцамашна. Иза бахьнехь дӀаеран хан нисъян еза меттигерчу климатан хьолашца. ГӀуоролаш хилахь ораматаш къовла еза.
ДегӀдоккхучу хьалхарчу хенахь йовхачу парник чохь мох кхетийтаран а, асар ца далийтаран а, садолчу зуламхойх терго йича йолу. ДӀайийначул тӀаьхьа 3—4 кӀира даьлчи, цергаш йолу шолгӀа ши гӀа даьлчи, схьа а йохий йовхачу парник чу дӀаюьй, амма лаьттан чкъор доккха хила деза; ша юхадӀаер, копаста санна хуьлу, кхин тӀе парникан гуран кӀела юьй 300 орамат, нагахь кхин цкъа а кхечанхьа ен езахь 200 юьй. ШолгӀачу парникехь тергойо тӀаьххьарчарна мох кхетийтарна тӀуналла ца хилийта, матар ца тасийта, ораматан гӀора даийта.
Юхайийна бутт баьлчи, ораматаш луьсталлийца вовшен новкъарло ян йолийча, ораматаш паргӀатчу меттиге шолгӀа дӀаюьй (200 гергга орамат гуран кӀела), парникан яьшка ойбуш, кӀез-кӀезиг къовлуш ораматаш гурашца, ораматаш арарчу хӀаваах долийтархьама. ТӀаьххьара лаьттах дӀаер хуьлу шолгӀа йийначул тӀаьхьа бутт баьлчи, гӀораян кхерам боцучу хенахь. Нагахь хьалхо стоьмаш дезахь, масала — июнь болалуш я юккъехь, парникаш чохь дӀаюьй хьалха, лаьттах дӀайелий кхузза юх-юха юьй.
Парникашкара ораматаш юхаюьй пхьегӀаш чу, цу тӀе уьш латтайо йиллинчу парникийн яьшканаш чохь, буьйсана температура охьаяьлчи дӀа а къовлуш. ТӀаьххьара пхьегӀанчура лаьттах дӀаер хуьлу орам тӀиера латтанца, хьалха даьхна кечдина оьрнаш чу. ПхьегӀа лелаяро аьтту бо бошмашлелочун сих ца вала дӀаюьйчу хенахь, ларъян дика хан, кхин тӀе пхьегӀан чохь орамат нийса а кхуьу. Бадаржа дӀаюьй меттигах лаьцна аьлчи, царна еза сирла, екъа, дика лелон латта. Керла туьха бадарже лан ца ло, картолан цамгар кхета; дика туьха каьчначу копастал тӀаьхьа дика хуьлу бадаржа. Бадаржаш кхуьу могӀанашкахь, луьста дӀаер зуламе ду массо а агӀора. Йийначул тӀаьхьа ораматашна хи туху, хи детта орамат денъяллалц.
ДӀайийначул тӀаьхьарчу муьрехь, буьйсанаш шийла елахь, малх чубуьзначул тӀаьхьа хи ца тухуш саца веза, хӀунда аьлчи латта кхин а чӀогӀа шеллур ду. Хассан уллохула хершнаш доху ораматашна хи дилла. Бадаржашна тоьу хи диллар, тӀехула хи тохар оьшу чӀогӀа якъо хӀоьттича, тӀаккха а аьхкен заманахь цкъа-шозза. Кхин тӀекхуьучу хенахь ораматаш хьалаехка еза, сов гӀад кхарда деза, цуо цхьабосса серло кхача таро ло ораматан, дика мох кхоьтуьйту, цунах доьзна, алсама а, хьалха а стом кхуьу. Кхаьрдинчул тӀаьхьа дуьсу 2—3 чӀогӀа га, юккъернаш дӀадоху, бадаржаш дӀайоьхку я сераш тӀе, я хьокхарчашна тӀе, кхин тӀе терго хила еза, хӀора гӀад паргӀат кхиийта. Кхин долу Ӏуналла хьена маргӀалаш дӀадохуш а, гӀортолаш нисъеш хила деза.
Бадаржаш схьаяьхна довла деза шийла буьйсанаш тӀекхачале. Температура +8° стоьмашна зуламе ю. Нагахь температура кхин лаха ялахь, стоьмаш дахкало схьадаьхчи а, хилла довла ца кхуьу. Цундела коьллаш тӀиера боьра я сийна долуш схьадахар гӀоле ду. Цуьнца сихйо йисинчу бадаржин цӀеялар. ЦӀейолуьйту яьшканаш чохь, стоьмаш 2— 3 чкъор дохку. Пайден ду яьшкин чу масех цӀиен бадаржа йиллар: цара этилен газ йоккху, цуо сихдо сийна бадаржин кхиар. Яьшкин чура цӀиен бадаржаш схьалахьоро, дӀатотту йисанчеран цӀиен яларан хан (дукха латто езачу хенахь иштта дан а до). Схьалахьдо стоьмаш кӀиранах цкъа[11].
Бадаржийн зуламхой ю аьнгалха, Ӏаьржачу бесара чуьркаш-сциаридаш, теплицин кӀайтӀамберг, картолан миза, кхин цхьадолу сагалматаш: (Бамбан нӀаьна, колорадан чхьаьвриг).
Бадаржийн цамгарш кхета тарло азот, калий, фосфор совдаьлчи а, ца тоьачи а я матарца а, вирусашца:
Иштта хаало стоьмаш лелхаш, гӀаш хьийзаш тайп-тайпана Ӏаламан цамгарш.
Запорожьен областера Каменка-Днепровскехь (Украина) хӀоттийна иэс «Бадаржан хастам».
Бада́рж, я помидóр (лат. Solánum lycopérsicum) — цхьаьна шеран я дуккха шерийн Паслёнан (Solanaceae) доьзалера Паслён (Solanum) тайпанан кепара бецан орамат. Лелайо хасстоьман культура санна.
Ӏилманан а, хӀусаман (кулинарин) а юкъара стоьмех, цӀазамех, хасстоьмех йолчу башхаллех болу кхетамо бадарж (кхин ораматаш санна, масала, наьрс) юьстича галвоккху. Бадаржан стоьмаш — ботаника агӀора хьаьжчи — дуккха бенаш долу синкарпан цӀазамаш ду. 1893 шарахь АЦШ Лакхара суьдо массара а тӀеэцна, таможнин ял йоккхуш бадарж, лелаяран кепаца, лара мегар ду хасстом, ткъа иза делкъе еш десертан ца луш охьайохку дела, суьдо билгалдаьккхина, ботаникан агӀора томаташ — цӀазамаш ду).
Помидор (азы томат) – томатты Тывада бакчаларда (бакшаларда, огородтарда) хөйү-биле тарып, өстүрүп турар. Тывада томаттың янзы-бүрү чергелери (сорттары) нептереңгей болуп турар. Томаттың картының тургузуунда, азоттуг бүдүмелдер болгаш чигир аймаа, нимбегелиг (лимоннуг), алмалыг (айлымныг, яблоктуг) ажымалдар (кислоталар), калий, имис (фосфор), демирниң дустары, каротин, С, В1, В2, Р, К витаминнер бар. Эң ылаңгыя С витамин бары-биле томат нимбегеге (кайы дыл? бадыткал херек) (лимонга), араңгыга (нараңгыга, апельсинге) деңнежир.
Ириңнелир балыгларның микробтарынга удур томат канчаар-даа аажок күштүг дээштиг, чүге дээрге, томатта фитонцидтер дээр бүдүмелдер бар, ынчангаш бакчаның (огородтуң) чамдык үнүштериниң хоралакчыларын чок кылырыңга ажыглап турар. Томатта янзы-бүрү витаминнер хөй чүве болганда, ону эмнегде-даа (медицинага-даа), чонда-даа калбаа-биле ажыглап турар.
Помидор (азы томат) – томатты Тывада бакчаларда (бакшаларда, огородтарда) хөйү-биле тарып, өстүрүп турар. Тывада томаттың янзы-бүрү чергелери (сорттары) нептереңгей болуп турар. Томаттың картының тургузуунда, азоттуг бүдүмелдер болгаш чигир аймаа, нимбегелиг (лимоннуг), алмалыг (айлымныг, яблоктуг) ажымалдар (кислоталар), калий, имис (фосфор), демирниң дустары, каротин, С, В1, В2, Р, К витаминнер бар. Эң ылаңгыя С витамин бары-биле томат нимбегеге (кайы дыл? бадыткал херек) (лимонга), араңгыга (нараңгыга, апельсинге) деңнежир.
Ириңнелир балыгларның микробтарынга удур томат канчаар-даа аажок күштүг дээштиг, чүге дээрге, томатта фитонцидтер дээр бүдүмелдер бар, ынчангаш бакчаның (огородтуң) чамдык үнүштериниң хоралакчыларын чок кылырыңга ажыглап турар. Томатта янзы-бүрү витаминнер хөй чүве болганда, ону эмнегде-даа (медицинага-даа), чонда-даа калбаа-биле ажыглап турар.
टमाटर एक प्रकारक सब्जी छी ।
ಟೊಮೆಟೊ ಸೊಲ್ಯಾನಮ್ ಲೈಕೋಪರ್ಸಿಕಮ್ ಕುಟುಂಬೊಗು ಸೇರ್ದ್ನ ಒಂಜಿ ತರಕಾರಿ ದೈ.[೧][೨] ಇಂದೆತ ಉಚ್ಚಾರೊ ಅತ್ತಂಡ ಪುಟ್ಟು ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ್ ತಿನ್ಪುನ ಕೆಂಪು ಪರ್ಂದ್/ಬೆರ್ರಿ ಪದೊಡ್ದು ಬತ್ತ್ದಿಪ್ಪು. ಉಂದೆತ ಮೂಲೊ ಮಧ್ಯ ಅಮೇರಿಕ ಬುಕ್ಕೊ ದಕ್ಷಿಣ ಅಮೇರಿಕ. ಉಂದು ಕಡಮೆ ಆಯುಸೊದ ದೈ. ಇಂದೆನ್ ವರ್ಸೊಗೊರೊ ಬುಲೆಪ್ಪಾವೆರ್. ಒಂಜಿ ಮೀಟರ್ ಎತ್ತರೊ ಬುಲೆಪುನ ಈ ದೈ ಸಪುರೊ ಬುಡೊನು ಹೊಂದೊಂದು ಒರಿನ ದೈಕ್ಲೆ ಮಿತ್ತ್ ಸುಲಭವಾದ್ ಪರಡೊಂದಿಪ್ಪುಂಡು. ಇಂದೆತ ಇರೆಕ್ಲು ೧೦-೨೫ ಸೆಂಟಿ ಮೀಟರ್ ಉದ್ದೊ ಇತ್ತ್ದ್ ಇರೆತ ನಡುಟೆ ತೆಲುಪ್ಪಾಯಿನ ಚೋಲಿದಂಚ ಇಪ್ಪುಂಡು. ೮ ಸೆಂಟಿ ಮೀಟರ್ದಾತ್ ಅಗೆಲೊ ಇಪ್ಪುನ ೫ ಡ್ದ್ ೯ ಇರೆಕ್ಲೆ ಗುಂಪು ಈ ದೈಟ್ ತೋಜುಂಡು.
ಟೊಮೆಟೊ ಪನ್ಪಿ ಪದೊ ನಹೌಟಿ ಬಾಸೆಡ್ದ್ ಉಂಡಾಯಿನ ಪದೊಂದ್ ಪನ್ಪೆರ್.
ಗೊರ್ಡೊನ್ ಗ್ರಹಾಮ್, ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್, ಒಕ್ಲೊಹೋಮ(೧೯೮೬) ಬುಲೆಯಿನ 3.51 kg ತೂಕೊದ ಟೊಮೆಟೊ ಇಡೆಗ್ಮುಟ್ಟ ದಿಂಜ ತೂಕೊದ ಟೊಮೆಟೊ ಆತ್ಂಡ್.[೪] ದಿಂಜ ಮಲ್ಲ ಟೊಮೆಟೊ ದೈ ಸನ್ ಗೋಲ್ಡ್ನ್ ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್ದ ನ್ಯೂಟ್ರಿಕಲ್ಚರ್ ಕಂಪನಿ ೨೦೦೦ ಇಸವಿಡ್ ಬುಲೆಪಾದ್ಂಡ್.[೫] ಇಂದೆತ ಉದ್ದೊ ೧೯.೮ ಮೀಟರ್ (೬೫ ಅಡಿ)ಆತ್ಂಡ್.
ಎದೆತ ನೆತ್ತೆರ್ದ ನಾಳೊಡಿಪ್ಪುನ ಚರ್ಬಿ ಕರಯರ ಟೊಮೆಟೊದ ರಸೊಟು ತಯಾರ್ ಮಲ್ತ್ಬ ಮಾತ್ರೆನ್ ಉಪಯೋಗ ಮಲ್ಪುವೆರ್:ಚರ್ಚೆಪುಟೊ
ಬೋಡಾಪುನ ಸಾಮಾಗ್ರಿಲು
ಮಲ್ಪುನ ವಿದಾನ
The tomato (/təmeɪtoʊ/ or /təmɑːtoʊ/) is the edible berry of the plant Solanum lycopersicum,[1][2] commonly known as the tomato plant. The species originated in western South America, Mexico, and Central America.[2][3] The Nahuatl word tomatl gave rise to the Spanish word tomate, from which the English word tomato derived.[3][4] Its domestication and use as a cultivated food may have originated with the indigenous peoples of Mexico.[2][5] The Aztecs used tomatoes in their cooking at the time of the Spanish conquest of the Aztec Empire, and after the Spanish encountered the tomato for the first time after their contact with the Aztecs, they brought the plant to Europe, in a widespread transfer of plants known as the Columbian exchange. From there, the tomato was introduced to other parts of the European-colonized world during the 16th century.[2]
Tomatoes are a significant source of umami flavor.[6] They are consumed in diverse ways: raw or cooked, and in many dishes, sauces, salads, and drinks. While tomatoes are fruits—botanically classified as berries—they are commonly used culinarily as a vegetable ingredient or side dish.[3]
Numerous varieties of the tomato plant are widely grown in temperate climates across the world, with greenhouses allowing for the production of tomatoes throughout all seasons of the year. Tomato plants typically grow to 1–3 meters (3–10 ft) in height. They are vines that have a weak stem that sprawls and typically needs support.[2] Indeterminate tomato plants are perennials in their native habitat, but are cultivated as annuals. (Determinate, or bush, plants are annuals that stop growing at a certain height and produce a crop all at once.) The size of the tomato varies according to the cultivar, with a range of 1–10 cm (1⁄2–4 in) in width.[2]
The wild ancestor of the tomato, Solanum pimpinellifolium, is native to western South America.[7] These wild versions were the size of peas.[7] The first evidence of domestication points to the Aztecs and other peoples in Mesoamerica, who used the fruit fresh and in their cooking. The Spanish first introduced tomatoes to Europe, where they became used in Spanish food. In France, Italy and northern Europe, the tomato was initially grown as an ornamental plant. It was regarded with suspicion as a food because botanists recognized it as a nightshade, a relative of the poisonous belladonna.[3] This was exacerbated by the interaction of the tomato's acidic juice with pewter plates.[8] The leaves and fruit contain tomatine, which in large quantities would be toxic. However, the ripe fruit contains a much lower amount of tomatine than the immature fruit.[9]
The exact date of domestication is unknown; by 500 BC, it was already being cultivated in southern Mexico and probably other areas.[10]: 13 The Pueblo people are thought to have believed that those who witnessed the ingestion of tomato seeds were blessed with powers of divination.[11] The large, lumpy variety of tomato, a mutation from a smoother, smaller fruit, originated in Mesoamerica, and may be the direct ancestor of some modern cultivated tomatoes.[10]: 15
The Aztecs raised several varieties of tomato, with red tomatoes called xictomatl and green tomatoes called tomatl (tomatillo).[12] Bernardino de Sahagún reported seeing a great variety of tomatoes in the Aztec market at Tenochtitlán (Mexico City): "large tomatoes, small tomatoes, leaf tomatoes, sweet tomatoes, large serpent tomatoes, nipple-shaped tomatoes", and tomatoes of all colors from the brightest red to the deepest yellow.[13] Bernardino de Sahagún mentioned Aztecs cooking various sauces, some with and without tomatoes of different sizes, serving them in city markets: "foods sauces, hot sauces; fried [food], olla-cooked [food], juices, sauces of juices, shredded [food] with chile, with squash seeds [most likely Cucurbita pepo], with tomatoes, with smoked chile, with hot chile, with yellow chile, with mild red chile sauce, yellow chile sauce, hot chile sauce, with "bird excrement" sauce, sauce of smoked chile, heated [sauces], bean sauce; [he sells] toasted beans, cooked beans, mushroom sauce, sauce of small squash, sauce of large tomatoes, sauce of ordinary tomatoes, sauce of various kinds of sour herbs, avocado sauce."[14]
Spanish conquistador Hernán Cortés may have been the first to transfer a small yellow tomato to Europe after he captured the Aztec city of Tenochtitlan, now Mexico City, in 1521. The earliest discussion of the tomato in European literature appeared in a herbal written in 1544 by Pietro Andrea Mattioli, an Italian physician and botanist, who suggested that a new type of eggplant had been brought to Italy that was blood red or golden color when mature and could be divided into segments and eaten like an eggplant—that is, cooked and seasoned with salt, black pepper, and oil. It was not until ten years later that tomatoes were named in print by Mattioli as pomi d'oro, or "golden apples".[10]: 13
After the Spanish colonization of the Americas, the Spanish distributed the tomato throughout their colonies in the Caribbean. They also took it to the Philippines, from where it spread to southeast Asia and then the entire Asian continent. The Spanish also brought the tomato to Europe. It grew easily in Mediterranean climates, and cultivation began in the 1540s. It was probably eaten shortly after it was introduced, and was certainly being used as food by the early 17th century in Spain.
The tomato was introduced to China, likely via the Philippines or Macau, in the 1500s. It was given the name fānqié (foreign eggplant), as the Chinese named many foodstuffs introduced from abroad, but referring specifically to early introductions.[15]
The recorded history of tomatoes in Italy dates back to at least 31 October 1548, when the house steward of Cosimo de' Medici, the grand duke of Tuscany, wrote to the Medici private secretary informing him that the basket of tomatoes sent from the grand duke's Florentine estate at Torre del Gallo "had arrived safely".[16] Tomatoes were grown mainly as ornamentals early on after their arrival in Italy. For example, the Florentine aristocrat Giovanvettorio Soderini wrote how they "were to be sought only for their beauty", and were grown only in gardens or flower beds. The tomato's ability to mutate and create new and different varieties helped contribute to its success and spread throughout Italy. However, even in areas where the climate supported growing tomatoes, their habit of growing to the ground suggested low status. They were not adopted as a staple of the peasant population because they were not as filling as other fruits already available. Additionally, both toxic and inedible varieties discouraged many people from attempting to consume or prepare any other varieties.[17] In certain areas of Italy, such as Florence, the fruit was used solely as a tabletop decoration, until it was incorporated into the local cuisine in the late 17th or early 18th century.[18] The earliest discovered cookbook with tomato recipes was published in Naples in 1692, though the author had apparently obtained these recipes from Spanish sources.[10]: 17
Unique varieties were developed over the next several hundred years for uses such as dried tomatoes, sauce tomatoes, pizza tomatoes, and tomatoes for long-term storage. These varieties are usually known for their place of origin as much as by a variety name. For example, Pomodorino del Piennolo del Vesuvio is the "hanging tomato of Vesuvius", or the well known and highly-prized San Marzano plum tomato grown in that region.
Tomatoes were not grown in England until the 1590s. One of the earliest cultivators was John Gerard, a barber-surgeon. Gerard's Herbal, published in 1597, and largely plagiarized from continental sources, is also one of the earliest discussions of the tomato in England. Gerard knew the tomato was eaten in Spain and Italy. Nonetheless, he believed it was poisonous (in fact, the plant and raw fruit do have low levels of tomatine, but are not generally dangerous; see below). Gerard's views were influential, and the tomato was considered unfit for eating (though not necessarily poisonous) for many years in Britain and its North American colonies.[10]: 17
However, by the mid-18th century, tomatoes were widely eaten in Britain, and before the end of that century, the Encyclopædia Britannica stated the tomato was "in daily use" in soups, broths, and as a garnish. They were not part of the average person's diet, and though by 1820 they were described as "to be seen in great abundance in all our vegetable markets" and to be "used by all our best cooks", reference was made to their cultivation in gardens still "for the singularity of their appearance", while their use in cooking was associated with exotic Italian or Jewish cuisine.[19] For example, in Elizabeth Blackwell's A Curious Herbal, it is described under the name "Love Apple (Amoris Pomum)" as being consumed with oil and vinegar in Italy, similar to consumption of cucumbers the UK.[20]
The tomato arrived in India by the way of Portuguese explorers, in the 16th century. It was grown from the 18th century onwards for the British; even today, in Bengal, the alternative name is biliti begun (Bengali: বিলিতি বেগুন), meaning 'foreign eggplant'.
It was then adopted widely as it is well suited to India's climate, with Uttarakhand as one of the main producers.
The tomato was introduced to cultivation in the Middle East by John Barker, British consul in Aleppo c. 1799 to 1825.[21][22] Nineteenth century descriptions of its consumption are uniformly as an ingredient in a cooked dish. In 1881, it is described as only eaten in the region "within the last forty years".[23] Today, the tomato is a critical and ubiquitous part of Middle Eastern cuisine, served fresh in salads (e.g., Arab salad, Israeli salad, Shirazi salad and Turkish salad), grilled with kebabs and other dishes, made into sauces, and so on.
The earliest reference to tomatoes being grown in British North America is from 1710, when herbalist William Salmon reported seeing them in what is today South Carolina.[10]: 25 They may have been introduced from the Caribbean. By the mid-18th century, they were cultivated on some Carolina plantations, and probably in other parts of the Southeast as well. Possibly, some people continued to think tomatoes were poisonous at this time; and in general, they were grown more as ornamental plants than as food. Thomas Jefferson, who ate tomatoes in Paris, sent some seeds back to America.[10]: 28 Some early American advocates of the culinary use of the tomato included Michele Felice Cornè and Robert Gibbon Johnson.[24]
Early tomato breeders included Henry Tilden in Iowa and a Dr. Hand in Baltimore.[25]
Alexander W. Livingston receives much credit for developing numerous varieties of tomato for both home and commercial gardeners.[26] The U.S. Department of Agriculture's 1937 yearbook declared that "half of the major varieties were a result of the abilities of the Livingstons to evaluate and perpetuate superior material in the tomato." Livingston's first breed of tomato, the Paragon, was introduced in 1870, the beginning of a great tomato culture enterprise in the county. In 1875, he introduced the Acme, which was said to be involved in the parentage of most of the tomatoes introduced by him and his competitors for the next twenty-five years.[27][28]
When Livingston began his attempts to develop the tomato as a commercial crop, his aim had been to grow tomatoes smooth in contour, uniform in size, and sweet in flavor. He eventually developed over seventeen different varieties of the tomato plant.[27] Today, the crop is grown in every state in the Union.[29]
Because of the long growing season needed for this heat-loving crop, several states in the US Sun Belt became major tomato-producers, particularly Florida and California. In California, tomatoes are grown under irrigation for both the fresh fruit market and for canning and processing. The University of California, Davis (UC Davis) became a major center for research on the tomato. The C.M. Rick Tomato Genetics Resource Center at UC Davis is a gene bank of wild relatives, monogenic mutants and miscellaneous genetic stocks of tomato.[30] The center is named for the late Dr. Charles M. Rick, a pioneer in tomato genetics research.[31] Research on processing tomatoes is also conducted by the California Tomato Research Institute in Escalon, California.[32]
In California, growers have used a method of cultivation called dry-farming, especially with Early Girl tomatoes. This technique encourages the plant to send roots deep to find existing moisture in soil that retains moisture, such as clayey soil.
The poor taste and lack of sugar in modern garden and commercial tomato varieties resulted from breeding tomatoes to ripen uniformly red. This change occurred after discovery of a mutant "u" phenotype in the mid-20th century, so named because the fruits ripened uniformly. This was widely cross-bred to produce red fruit without the typical green ring around the stem on uncross-bred varieties. Prior to general introduction of this trait, most tomatoes produced more sugar during ripening, and were sweeter and more flavorful.[33][34]
Evidence has been found that 10–20% of the total carbon fixed in the fruit can be produced by photosynthesis in the developing fruit of the normal U phenotype. The u genetic mutation encodes a factor that produces defective chloroplasts with lower density in developing fruit, resulting in a lighter green colour of unripe fruit, and repression of sugars accumulation in the resulting ripe fruit by 10–15%. Perhaps more important than their role in photosynthesis, the fruit chloroplasts are remodelled during ripening into chlorophyll-free chromoplasts that synthesize and accumulate the carotenoids lycopene, β-carotene, and other metabolites that are sensory and nutritional assets of the ripe fruit. The potent chloroplasts in the dark-green shoulders of the U phenotype are beneficial here, but have the disadvantage of leaving green shoulders near the stems of the ripe fruit, and even cracked yellow shoulders, apparently because of oxidative stress due to overload of the photosynthetic chain in direct sunlight at high temperatures. Hence genetic design of a commercial variety that combines the advantages of types u and U requires fine tuning, but may be feasible.[35]
Furthermore, breeders of modern tomato cultivars typically strive to produce tomato plants exhibiting improved yield, shelf life, size, and tolerance/resistance to various environmental pressures, including disease.[36][37] However, these breeding efforts have yielded unintended negative consequences on various tomato fruit attributes. For instance, linkage drag is a phenomenon that has been responsible for alterations in the metabolism of the tomato fruit. Linkage drag describes the introduction of an undesired trait or allele into a plant during backcrossing. This trait/allele is physically linked (or is very close) to the desired allele along the chromosome. In introducing the beneficial allele, there exists a high likelihood that the poor allele is also incorporated into the plant. Thus, breeding efforts attempting to enhance certain traits (for example: larger fruit size) have unintentionally altered production of chemicals associated with, for instance, nutritional value and flavor.[36]
Breeders have turned to using wild tomato species as a source of alleles for the introduction of beneficial traits into modern tomato varieties. For example, wild tomato relatives may possess higher amounts of fruit solids (which are associated with greater sugar content) or resistance to diseases caused by microbes, such as resistance towards the early blight pathogen Alternaria solani. However, this tactic has limitations, for the incorporation of certain traits, such as pathogen resistance, can negatively impact other favorable phenotypes, such as fruit production.[37][38]
The word tomato comes from the Spanish tomate, which in turn comes from the Nahuatl word tomatl [ˈtomat͡ɬ] 
pronunciation , meaning 'swelling fruit';[4] also 'fat water' or 'fat thing'.[39] The native Mexican tomatillo is tomate. When Aztecs started to cultivate the fruit to be larger, sweeter and red, they called the new variety xitomatl (or jitomates) (pronounced [ʃiːˈtomatɬ]),[2] ('plump with navel' or 'fat water with navel'). The specific name lycopersicum (from the 1753 book Species Plantarum) is of Greek origin (λύκοπερσικων, lykopersikon), meaning 'wolf peach'.
The usual pronunciations of tomato are /təˈmeɪtoʊ/ (usual in American English) and /təˈmɑːtoʊ/ (usual in British English).[40] The word's dual pronunciations were immortalized in Ira and George Gershwin's 1937 song "Let's Call the Whole Thing Off" ("You like /pəˈteɪtoʊ/ and I like /pəˈtɑːtoʊ/ / You like /təˈmeɪtoʊ/ and I like /təˈmɑːtoʊ/") and have become a symbol for nitpicking pronunciation disputes. In this capacity, it has even become an American and British slang term: saying "/təˈmeɪtoʊ təˈmɑːtoʊ/" when presented with two choices can mean "What's the difference?" or "It's all the same to me".
Tomato plants are vines, initially decumbent, typically growing 180 cm (6 ft) or more above the ground if supported, although erect bush varieties have been bred, generally 100 cm (3 ft 3 in) tall or shorter. Indeterminate types are "tender" perennials, dying annually in temperate climates (they are originally native to tropical highlands), although they can live up to three years in a greenhouse in some cases. Determinate types are annual in all climates.
Tomato plants are dicots, and grow as a series of branching stems, with a terminal bud at the tip that does the actual growing. When the tip eventually stops growing, whether because of pruning or flowering, lateral buds take over and grow into other, fully functional, vines.[41]
Tomato vines are typically pubescent, meaning covered with fine short hairs. The hairs facilitate the vining process, turning into roots wherever the plant is in contact with the ground and moisture, especially if the vine's connection to its original root has been damaged or severed.
Most tomato plants have compound leaves, and are called regular leaf (RL) plants, but some cultivars have simple leaves known as potato leaf (PL) style because of their resemblance to that particular relative. Of RL plants, there are variations, such as rugose leaves, which are deeply grooved, and variegated, angora leaves, which have additional colors where a genetic mutation causes chlorophyll to be excluded from some portions of the leaves.[42]
The leaves are 10–25 cm (4–10 in) long, odd pinnate, with five to nine leaflets on petioles,[43] each leaflet up to 8 cm (3 in) long, with a serrated margin; both the stem and leaves are densely glandular-hairy.
Their flowers, appearing on the apical meristem, have the anthers fused along the edges, forming a column surrounding the pistil's style. Flowers in domestic cultivars can be self-fertilizing. The flowers are 1–2 cm (1⁄2–3⁄4 in) across, yellow, with five pointed lobes on the corolla; they are borne in a cyme of three to 12 together.
Although in culinary terms, tomato is regarded as a vegetable, its fruit is classified botanically as a berry.[44] As a true fruit, it develops from the ovary of the plant after fertilization, its flesh comprising the pericarp walls. The fruit contains hollow spaces full of seeds and moisture, called locular cavities. These vary, among cultivated species, according to type. Some smaller varieties have two cavities, globe-shaped varieties typically have three to five, beefsteak tomatoes have a great number of smaller cavities, while paste tomatoes have very few, very small cavities.[45][46][47]
For propagation, the seeds need to come from a mature fruit, and must be lightly fermented to remove the gelatinous outer coating and then dried before use.[48]
In 1753, Linnaeus placed the tomato in the genus Solanum (alongside the potato) as Solanum lycopersicum. In 1768, Philip Miller moved it to its own genus, naming it Lycopersicon esculentum.[49] The name came into wide use, but was technically in breach of the plant naming rules because Linnaeus's species name lycopersicum still had priority. Although the name Lycopersicum lycopersicum was suggested by Karsten (1888), it is not used because it violates the International Code of Nomenclature[50] barring the use of tautonyms in botanical nomenclature. The corrected name Lycopersicon lycopersicum (Nicolson 1974) was technically valid, because Miller's genus name and Linnaeus's species name differ in exact spelling, but since Lycopersicon esculentum has become so well known, it was officially listed as a nomen conservandum in 1983, and would be the correct name for the tomato in classifications which do not place the tomato in the genus Solanum.
Genetic evidence has now shown that Linnaeus was correct to put the tomato in the genus Solanum, making Solanum lycopersicum the correct name.[1][51] Both names, however, will probably be found in the literature for some time. Two of the major reasons for considering the genera separate are the leaf structure (tomato leaves are markedly different from any other Solanum), and the biochemistry (many of the alkaloids common to other Solanum species are conspicuously absent from the tomato). On the other hand, hybrids of tomato and diploid potato can be created in the lab by somatic fusion, and are partially fertile,[52] providing evidence of the close relationship between these species.
An international consortium of researchers from 10 countries, began sequencing the tomato genome in 2004.[53][54] A prerelease version of the genome was made available in December 2009.[55] The complete genome for the cultivar Heinz 1706 was published on 31 May 2012 in Nature.[56] The latest reference genome published in 2021 had 799 MB and encodes 34,384 (predicted) proteins, spread over 12 chromosomes.[57]
Since many other fruits, like strawberries, apples, melons, and bananas share the same characteristics and genes, researchers stated the published genome could help to improve food quality, food security and reduce costs of all of these fruits.[58]
The first commercially available genetically modified food was a tomato called Flavr Savr, which was engineered to have a longer shelf life.[59] However, it is no longer commercially available. Scientists are continuing to develop tomatoes with new traits not found in natural crops, such as increased resistance to pests or environmental stresses or better flavor.
The Tomato Genetic Resource Center, Germplasm Resources Information Network, AVRDC, and numerous seed banks around the world store seed representing genetic variations of value to modern agriculture. These seed stocks are available for legitimate breeding and research efforts. While individual breeding efforts can produce useful results, the bulk of tomato breeding work is at universities and major agriculture-related corporations. These efforts have resulted in significant regionally adapted breeding lines and hybrids, such as the Mountain series from North Carolina. Corporations including Heinz, Monsanto, BHNSeed, and Bejoseed have breeding programs that attempt to improve production, size, shape, color, flavor, disease tolerance, pest tolerance, nutritional value, and numerous other traits.
Botanically, a tomato is a fruit—a berry, consisting of the ovary, together with its seeds, of a flowering plant.[60] However, the tomato is considered a "culinary vegetable" because it has a much lower sugar content than culinary fruits; because it is more savoury (umami) than sweet, it is typically served as part of a salad or main course of a meal, rather than as a dessert.[61] Tomatoes are not the only food source with this ambiguity; bell peppers, cucumbers, green beans, aubergines/eggplants, avocados, and squashes of all kinds (such as courgettes/zucchini and pumpkins) are all botanically fruit, yet cooked as vegetables.[62]
The confusion on whether tomatoes are fruits or vegetables has led to legal dispute in the United States. In 1887, U.S. tariff laws that imposed a duty on vegetables, but not on fruit, caused the tomato's status to become a matter of legal importance. In Nix v. Hedden, the U.S. Supreme Court settled the tariff controversy on May 10, 1893, by declaring that the tomato is a vegetable, based on the popular definition that classifies vegetables by use—they are generally served with dinner and not dessert.[63] The holding of this case applies only to the interpretation of the Tariff of 1883, and the court did not purport to reclassify the tomato for botanical or other purposes.
The tomato is grown worldwide for its edible fruits, with thousands of cultivars.[64] A fertilizer with an NPK ratio of 5–10–10 is often sold as tomato fertilizer or vegetable fertilizer, although manure and compost are also used. On average there are 150,000 seeds in a pound of tomato seeds.[65]
Tomato cultivars vary widely in their resistance to disease. Modern hybrids focus on improving disease resistance over the heirloom plants.
Various forms of mildew and blight are common tomato afflictions, which is why tomato cultivars are often marked with a combination of letters that refer to specific disease resistance. The most common letters are:
A common tomato disease is tobacco mosaic virus. Handling cigarettes and other infected tobacco products can transmit the virus to tomato plants.[67]
Another particularly dreaded disease is curly top, carried by the beet leafhopper, which interrupts the lifecycle. As the name implies, it has the symptom of making the top leaves of the plant wrinkle up and grow abnormally.
Bacterial wilt is another common disease impacting yield.[68] Wang et al., 2019 found phage combination therapies to reduce the impact of bacterial wilt, sometimes by reducing bacterial abundance and sometimes by selecting for resistant but slow growing genetics.[68]
Some common tomato pests are the tomato bug, stink bugs, cutworms, tomato hornworms and tobacco hornworms, aphids, cabbage loopers, whiteflies, tomato fruitworms, flea beetles, red spider mite, slugs,[69] and Colorado potato beetles. The tomato russet mite, Aculops lycopersici, feeds on foliage and young fruit of tomato plants, causing shrivelling and necrosis of leaves, flowers, and fruit, possibly killing the plant.[70]
After an insect attack tomato plants produce systemin, a plant peptide hormone. Systemin activates defensive mechanisms, such as the production of protease inhibitors to slow the growth of insects. The hormone was first identified in tomatoes, but similar proteins have been identified in other species since.[71]
Although not a disease as such, irregular supplies of water can cause growing or ripening fruit to split. Besides cosmetic damage, the splits may allow decay to start, although growing fruits have some ability to heal after a split. In addition, a deformity called cat-facing can be caused by pests, temperature stress, or poor soil conditions. Affected fruit usually remains edible, but its appearance may be unsightly.
Tomatoes serve, or are served by, a large variety of companion plants.
Among the most famous pairings is the tomato plant and carrots; studies supporting this relationship have produced a popular book about companion planting, Carrots Love Tomatoes.[72]
The devastating tomato hornworm has a major predator in various parasitic wasps, whose larvae devour the hornworm, but whose adult form drinks nectar from tiny-flowered plants like umbellifers. Several species of umbellifer are therefore often grown with tomato plants, including parsley, Queen Anne's lace, and occasionally dill. These also attract predatory flies that attack various tomato pests.[73]
Borage is thought to repel the tomato hornworm moth.[74]
Plants with strong scents, like alliums (onions, chives, garlic), mints (basil, oregano, spearmint) and French marigold, (Tagetes patula) are thought to mask the scent of the tomato plant, making it harder for pests to locate it, or to provide an alternative landing point, reducing the odds of the pests from attacking the correct plant.[75] These plants may also subtly affect the flavor of tomato fruit.[76] Basil is popularly recommended as a companion plant to the tomato. Common claims are that basil may deter pests or improve tomato flavor. However, in double-blind taste tests, basil did not significantly affect the taste of tomatoes when planted adjacent to them.[77][78]
Tomato plants can protect asparagus from asparagus beetles, because they contain solanine that kills this pest, while asparagus plants contain Asparagusic acid that repels nematodes known to attack tomato plants.[79] Marigolds also repel nematodes.[80][81][82]
In the wild, original state, tomatoes required cross-pollination; they were much more self-incompatible than domestic cultivars. As a floral device to reduce selfing, the pistil of wild tomatoes extends farther out of the flower than today's cultivars. The stamens were, and remain, entirely within the closed corolla.
As tomatoes were moved from their native areas, their traditional pollinators (probably a species of halictid bee) did not move with them.[83] The trait of self-fertility became an advantage, and domestic cultivars of tomato have been selected to maximize this trait.[83]
This is not the same as self-pollination, despite the common claim that tomatoes do so. That tomatoes pollinate themselves poorly without outside aid is clearly shown in greenhouse situations, where pollination must be aided by artificial wind, vibration of the plants (one brand of vibrator is a wand called an "electric bee" that is used manually), or more often today, by cultured bumblebees.[84] The anther of a tomato flower is shaped like a hollow tube, with the pollen produced within the structure, rather than on the surface, as in most species. The pollen moves through pores in the anther, but very little pollen is shed without some kind of externally-induced motion. The ideal vibratory frequencies to release pollen grains are provided by an insect, such as a bumblebee, or the original wild halictid pollinator, capable of engaging in a behavior known as buzz pollination, which honey bees cannot perform. In an outdoors setting, wind or animals usually provide sufficient motion to produce commercially viable crops.
Pollination and fruit formation depend on meiosis. Meiosis is central to the processes by which diploid microspore mother cells within the anther give rise to haploid pollen grains, and megaspore mother cells in ovules that are contained within the ovary give rise to haploid nuclei. Union of haploid nuclei from pollen and ovule (fertilization) can occur either by self- or cross-pollination. Fertilization leads to the formation of a diploid zygote that can then develop into an embryo within the emerging seed. Repeated fertilizations within the ovary are accompanied by maturation of the ovary to form the tomato fruit.
Homologs of the recA gene, including rad51, play a key role in homologous recombinational repair of DNA during meiosis. A rad51 homolog is present in the anther of tomato (Lycopersicon esculentum),[85] suggesting that recombinational repair occurs during meiosis in tomato.
Tomatoes are often grown in greenhouses in cooler climates, and cultivars such as the British 'Moneymaker' and a number of cultivars grown in Siberia are specifically bred for indoor growing. In more temperate climates, it is not uncommon to start seeds in greenhouses during the late winter for future transplant.
Greenhouse tomato production in large-acreage commercial greenhouses and owner-operator stand-alone or multiple-bay greenhouses is on the increase, providing fruit during those times of the year when field-grown fruit is not readily available. Smaller sized fruit (cherry and grape), or cluster tomatoes (fruit-on-the-vine) are the fruit of choice for the large commercial greenhouse operators while the beefsteak varieties are the choice of owner-operator growers.[86]
Hydroponic technique is often used in hostile growing environments, as well as high-density plantings.
To facilitate transportation and storage, tomatoes are often picked unripe (green) and ripened in storage with ethylene.[87]
A machine-harvestable variety of tomato (the "square tomato") was developed in the 1950s by University of California, Davis's Gordie C. Hanna, which, in combination with the development of a suitable harvester, revolutionized the tomato-growing industry. This type of tomato is grown commercially near plants that process and can tomatoes, tomato sauce, and tomato paste. They are harvested when ripe and are flavorful when picked. They are harvested 24 hours a day, seven days a week during a 12- to 14-week season, and immediately transported to packing plants, which operate on the same schedule. California is a center of this sort of commercial tomato production and produces about a third of the processed tomatoes produced in the world.[88]
In 1994, Calgene introduced a genetically modified tomato called the FlavrSavr, which could be vine ripened without compromising shelf life. However, the product was not commercially successful, and was sold only until 1997.[89]
The world dedicated 4.8 million hectares in 2012 for tomato cultivation and the total production was about 161.8 million tonnes.[90] The average world farm yield for tomato was 33.6 tonnes per hectare in 2012.[90]
Tomato farms in the Netherlands were the most productive in 2012, with a nationwide average of 476 tonnes per hectare, followed by Belgium (463 tonnes per hectare) and Iceland (429 tonnes per hectare).[91]
As of 2008, the heaviest tomato harvested weighed 3.51 kg (7 lb 12 oz), was of the cultivar "Delicious", and was grown by Gordon Graham of Edmond, Oklahoma in 1986.[92] The largest tomato plant grown was of the cultivar "Sungold" and reached 19.8 m (65 ft) in length, grown by Nutriculture Ltd (UK) of Mawdesley, Lancashire, UK, in 2000.[93]
A massive "tomato tree" growing inside the Walt Disney World Resort's experimental greenhouses in Lake Buena Vista, Florida may have been the largest single tomato plant in the world. The plant has been recognized as a Guinness World Record Holder, with a harvest of more than 32,000 tomatoes and a total weight of 522 kg (1,151 lb).[94] It yielded thousands of tomatoes at one time from a single vine. Yong Huang, Epcot's manager of agricultural science, discovered the unique plant in Beijing, China. Huang brought its seeds to Epcot and created the specialized greenhouse for the fruit to grow. The vine grew golf ball-sized tomatoes, which were served at Walt Disney World restaurants. The tree developed a disease and was removed in April 2010 after about 13 months of life.[94]
Tomato plants 7 days after planting
Tomato seedlings growing indoors
27 days after planting
52-day-old plant, first fruits
Tomatoes being collected from the field, Maharashtra, India
In 2021, world production of tomatoes was 189 million tonnes, with China accounting for 35% of the total, followed by India, the European Union, Turkey, and the United States as major producers (see table).
The leaves, stem, and green unripe fruit of the tomato plant contain small amounts of the alkaloid tomatine, whose effect on humans has not been studied.[9] They also contain small amounts of solanine, a toxic alkaloid found in potato leaves and other plants in the nightshade family.[96][97] However, solanine concentrations in foliage and green fruit are generally too small to be dangerous unless large amounts are consumed—for example, as greens.
Small amounts of tomato foliage are sometimes used for flavoring without ill effect, and the green fruit of unripe red tomato varieties is sometimes used for cooking, particularly as fried green tomatoes.[9] There are also tomato varieties with fully ripe fruit that is still green. Compared to potatoes, the amount of solanine in unripe green or fully ripe tomatoes is low. However, even in the case of potatoes, while solanine poisoning resulting from dosages several times the normal human consumption has been demonstrated, actual cases of poisoning from excessive consumption of potatoes are rare.[97]
Tomato plants can be toxic to dogs if they eat large amounts of the fruit, or chew plant material.[98]
Tomatoes were linked to seven Salmonella outbreaks between 1990 and 2005,[99] and may have been the cause of a salmonellosis outbreak causing 172 illnesses in 18 US states in 2006.[100] The 2008 United States salmonellosis outbreak caused the temporary removal of tomatoes from stores and restaurants across the United States and parts of Canada,[101] although other foods, including jalapeño and serrano peppers, may have been involved.
Though it is botanically a berry, a subset of fruit, the tomato is a vegetable for culinary purposes because of its savoury flavour (see above). One study has shown that the inner pulp has a deeper umami taste than the outer flesh.[102]
Although tomatoes originated in the Americas, the tomato is now grown and eaten around the world. It is used in diverse ways, including raw in salads or in slices, stewed, incorporated into a wide variety of dishes, or processed into ketchup or tomato soup. Unripe green tomatoes can also be breaded and fried, used to make salsa, or pickled. Tomato juice is sold as a drink, and is used in cocktails such as the Bloody Mary.
Tomatoes have become extensively used in Mediterranean cuisine as a key ingredient in pizza and many pasta sauces.[6] Tomatoes are also used in Spanish and Catalan dishes, such as gazpacho and pa amb tomàquet.
Tomatoes keep best unwashed at room temperature and out of direct sunlight. It is not recommended to refrigerate them as this can harm the flavour.[103] Tomatoes stored cold tend to lose their flavour permanently.[104]
Storing stem down can prolong shelf life,[105] as it may keep from rotting too quickly.[106]
Tomatoes that are not yet ripe can be kept in a paper bag till ripening.[107]
Tomatoes are easy to preserve whole, in pieces, as tomato sauce or paste by home canning. They are acidic enough to process in a water bath rather than a pressure cooker as most vegetables require. The fruit is also preserved by drying, often in the sun, and sold either in bags or in jars with oil.
A raw tomato is 95% water, contains 4% carbohydrates, and has less than 1% each of fat and protein (table). In a 100 grams (3.5 oz) reference amount, raw tomatoes supply 18 kilocalories and are a moderate source of vitamin C (17% of the Daily Value), but otherwise have no significant micronutrient content (table).
There is no conclusive evidence to indicate that the lycopene in tomatoes or in supplements affects the onset of cardiovascular diseases or cancer.[108][109]
In the United States, supposed health benefits of consuming tomatoes, tomato products or lycopene to affect cancer cannot be mentioned on packaged food products without a qualified health claim statement.[110] In a scientific review of potential claims for lycopene favorably affecting DNA, skin exposed to ultraviolet radiation, heart function and vision, the European Food Safety Authority concluded that the evidence for lycopene having any of these effects was inconclusive.[111]
The Potato Tuber moth (Phthorimaea operculella) is an oligophagous insect that prefers to feed on plants of the family Solanaceae such as tomato plants. Female P. operculella use the leaves to lay their eggs and the hatched larvae will eat away at the mesophyll of the leaf.[112]
Tomato forms a mutually beneficial symbiosis with arbuscular mycorrhizal fungi such as Rhizophagus irregularis. Scientists use tomato as a model species for investigating this symbiosis.[113]
The town of Buñol, Spain, annually celebrates La Tomatina, a festival centered on an enormous tomato fight. On 30 August 2007, 40,000 Spaniards gathered to throw 115,000 kg (254,000 lb) of tomatoes at each other in the festival.[114]
Several US states have adopted the tomato as a state fruit or vegetable (see above). Tomatoes have been designated the state vegetable of New Jersey. Arkansas took both sides by declaring the South Arkansas Vine Ripe Pink Tomato both the state fruit and the state vegetable in the same law, citing both its culinary and botanical classifications. In 2009, the state of Ohio passed a law making the tomato the state's official fruit. Tomato juice has been the official beverage of Ohio since 1965. Alexander W. Livingston, of Reynoldsburg, Ohio, played a large part in popularizing the tomato in the late 19th century; his efforts are commemorated in Reynoldsburg with an annual Tomato Festival.
Flavr Savr was the first commercially grown genetically engineered food licensed for human consumption.[115]
Tomatoes are a popular "nonlethal" throwing weapon in mass protests, and there was a common tradition of throwing rotten tomatoes at bad performers on a stage during the 19th century; today this is usually referenced as a metaphor. Embracing it for this protest connotation, the Dutch Socialist party adopted the tomato as their logo.
The US city of Reynoldsburg, Ohio calls itself "The Birthplace of the Tomato", claiming the first commercial variety of tomato was bred there in the 19th century.[27]
"Rotten Tomatoes" is an American review-aggregation website for film and television. The name "Rotten Tomatoes" derives from the practice of audiences throwing rotten tomatoes when disapproving of a poor stage performance.
Various heirloom tomato (heritage tomato in British English) cultivars
Homegrown multicolored tomatoes
A variety of cultivars, including Brandywine (biggest red), Black Krim (lower left) and Green Zebra (top left)
Red tomatoes with PLU code in a supermarket
Tomatoes: whole, halved vertically and halved horizontally The tomato (/təmeɪtoʊ/ or /təmɑːtoʊ/) is the edible berry of the plant Solanum lycopersicum, commonly known as the tomato plant. The species originated in western South America, Mexico, and Central America. The Nahuatl word tomatl gave rise to the Spanish word tomate, from which the English word tomato derived. Its domestication and use as a cultivated food may have originated with the indigenous peoples of Mexico. The Aztecs used tomatoes in their cooking at the time of the Spanish conquest of the Aztec Empire, and after the Spanish encountered the tomato for the first time after their contact with the Aztecs, they brought the plant to Europe, in a widespread transfer of plants known as the Columbian exchange. From there, the tomato was introduced to other parts of the European-colonized world during the 16th century.
Tomatoes are a significant source of umami flavor. They are consumed in diverse ways: raw or cooked, and in many dishes, sauces, salads, and drinks. While tomatoes are fruits—botanically classified as berries—they are commonly used culinarily as a vegetable ingredient or side dish.
Numerous varieties of the tomato plant are widely grown in temperate climates across the world, with greenhouses allowing for the production of tomatoes throughout all seasons of the year. Tomato plants typically grow to 1–3 meters (3–10 ft) in height. They are vines that have a weak stem that sprawls and typically needs support. Indeterminate tomato plants are perennials in their native habitat, but are cultivated as annuals. (Determinate, or bush, plants are annuals that stop growing at a certain height and produce a crop all at once.) The size of the tomato varies according to the cultivar, with a range of 1–10 cm (1⁄2–4 in) in width.
Grape tomatoes on the vine for sale at a market
Tomato estas herbo en la familio solanacoj kun hel-koloraj (ofte ruĝaj) manĝeblaj fruktoj (tamen ofte manĝataj kiel legomo). Ĝi originas en Meza kaj Suda Ameriko, kaj la vorto devenas el la navatla lingvo.
Oni kredas, ke la tomato unue kreskis en antikva Peruo, kie multaj sovaĝaj specioj de verdaj tomatoj ankoraŭ kreskas. Tiam, proksime antaŭ tri mil jaroj, ĝi portiĝis al Meksiko.
Dum la eŭropa koloniado de la Amerikoj, la tomato estis portita al Eŭropo. Dum la 16-a kaj 17-a jarcento, multaj eŭropanoj timis, ke tomatoj estis toksaj, pro la rilato de la tomato al beladono kaj tabako. Tamen, tomatoj estis kreskigitaj kiel ornamaĵoj. Dum la frua 19-a jarcento ĝi estis uzata kiel manĝaĵo, ĉefe in Italio kaj Francio. Vincenzo Corrado, kuiristo de Napoleono, priskribas receptojn en 1773 en la kuirlibro Il cuoco galante.
En Usono Thomas Jefferson estis pioniro pri la kulturado de tomatoj. Li kulturis grandajn "hispanajn" tomatojn. La tomato estis ofta manĝaĵo ĉe lia manĝotablo. La filinoj de Jefferson lasis plurajn receptojn pri tomatoj.
Tomatoj nun estas manĝataj libere tutmonde. Post ties senkulpigo kiel toksa frukto, nun ili estas estimataj kiel pretendata afrodiziigilo. Nuntempe, oni pensas, ke la tomato estas saniga manĝaĵo, kaj manĝado de tomatoj bonigas la koron kaj kontraŭas kanceron ĉar ili enhavas likopenon.
Tomatoj estas uzataj ofte en mediteranea kuirado, ĉefe itala. Ĝi povas esti manĝata freŝa aŭ kuirita. Ĝi povas esti fritata aŭ rostata. Oni povas surtabligi ĝin en salato, aŭ kiel saŭco por aliaj manĝaĵoj.
La frukto de tomato kaj sproso
La diversaj specioj de tomatoj
Tomatoj kultivataj sur la minerala lano
La floranta sproso
La fruktoj en diversaj stadioj de maturco
La tomatoj koktelaj "Yellow Pearshaped"
Paniklo da tomatoj
Tomato estas herbo en la familio solanacoj kun hel-koloraj (ofte ruĝaj) manĝeblaj fruktoj (tamen ofte manĝataj kiel legomo). Ĝi originas en Meza kaj Suda Ameriko, kaj la vorto devenas el la navatla lingvo.
Solanum lycopersicum, conocida comúnmente como tomatera, es una especie de planta herbácea del género Solanum de la familia Solanaceae; es nativa de América Central y del norte y noroeste de Sudamérica; su uso como comida se habría originado en el sureste de México hace dos mil seiscientos años.[2]
La planta es cultivada en el mundo entero para el consumo de su fruto, el tomate o jitomate, tanto fresco como procesado de diferentes maneras: salsa, puré, zumo, deshidratado, enlatado, etcétera.
Solanum lycopersicum posee los siguientes sinónimos taxonómicos:[4][6][7]
Es una planta herbácea anual o perenne. El tallo es erguido y cilíndrico en la planta joven; a medida que ésta crece, el tallo cae y se vuelve anguloso, presenta vellosidades en la mayor parte de sus órganos y glándulas que segregan una sustancia de color verde aromática, puede llegar a medir hasta 2,50 m, ramifica de forma abundante y tiene yemas axilares. Si al final del crecimiento todas las ramificaciones exhiben yemas reproductivas, estas se clasifican como de crecimiento determinado y si terminan con yemas vegetativas, son clasificadas como de crecimiento indeterminado.[8][9]
Las hojas son compuestas, se insertan sobre los diversos nudos en forma alterna. El limbo se encuentra fraccionado en siete, nueve y hasta once folíolos. El haz es de color verde y el envés de color grisáceo. En tomates más rústicos el tamaño de sus hojas es más pequeño. La disposición de nervaduras en los folíolos es penninervia.[10][8]
Presenta inflorescencias que pueden ser de cuatro tipos: racimo simple, cima unípara, bípara y multípara; pudiendo llegar a tener hasta cincuenta flores por racimo.[10] La flor está formada por un pedúnculo corto, el cáliz tiene los sépalos soldados entre sí, al igual que la corola con los pétalos. El androceo tiene cinco o más estambres adheridos a la corola con las anteras que forman un tubo. Las anteras son poricidas, en vez de dehiscentes y por esto requieren polinización por zumbido. El gineceo presenta de dos a treinta carpelos que al desarrollarse darán origen a los lóculos o celdas del fruto.[9] Las flores son hermafroditas. El cáliz está compuesto de cinco sépalos y la corola de cinco pétalos amarillos (ocasionalmente seis). Los estambres, se reúnen formando un tubo alrededor del gineceo. El estilo es más corto o tan largo como los estambres; posición que favorece considerablemente la autopolinización.[11]
El fruto es una baya de color rojo bajo en caseína, cuyo tamaño es variable, desde 3 cm de diámetro hasta 16 cm, con semillas dentro de un pericarpio carnoso desarrollado de un ovario. Su forma puede ser redondeada, achatada o en forma de pera y su superficie lisa o asurcada. La semilla es de diferentes tonalidades en su color, desde el grisáceo, hasta el color paja de forma oval aplastada; tamaño entre 3 y 5 mm de diámetro y 2,5 mm de longitud, y cubierta de vellosidades y están embebidas en una abundante masa mucilaginosa.[4][10] La raíz, que es pivotante, alcanza hasta 1,5 m de profundidad.[cita requerida]
Es una planta de clima relativamente cálido, para el tomate, las temperaturas óptimas según el ciclo de vida son: temperaturas nocturnas entre 15 y 18 ºC, temperaturas diurnas 24 a 25 ºC, con temperatura ideal en la floración de 21 ºC.[9] El tomate es clasificado dentro de las hortalizas tolerantes al calor, temperaturas menores de 8 ºC detienen su crecimiento. La planta de tomate se desarrolla mejor con alta intensidad luminosa. La exigencia del tomate en cuanto a la humedad del suelo es media, el exceso de humedad provoca la el ataque de diferentes patógenos, además influye en el crecimiento de los tejidos, transpiración, fecundación de las flores y desarrollo de las enfermedades criptogámicas. Por otro lado, humedad relativa inferiores al 60–65 % causa la desecación del polen.[10]
El tomate, al igual que sus congéneres silvestres, es una especie diploide con veinticuatro cromosomas en sus células somáticas.
Existen proyectos científicos internacionales que intentan comprender aspectos básicos de la genómica de las solanáceas. Uno de tales proyectos es el de determinar la secuencia del ADN para todas las regiones del genoma del tomate que llevan genes. Para ello, cada uno de los doce cromosomas del genoma haploide del tomate ha sido asignado a distintos centros de secuenciación en diferentes países del mundo. Así, los cromosomas 1 y 10 le corresponden a Estados Unidos, el 3 y el 11 a China, el 2 a Corea, el 4 al Reino Unido, el 5 a India, el 7 a Francia, el 8 a Japón, el 9 a España y el 12 a Italia. La secuenciación del genoma mitocondrial es responsabilidad de Argentina y el genoma del cloroplasto será secuenciado por la Unión Europea.[12][13]
Una teoría de domesticación del tomate (Lycopersicon esculentum) indica que tal evento se realizó en México, en tanto que otra señala que fue en Perú, pero tampoco se descarta que tal evento ocurriera en ambos sitios.[14] El origen exacto del tomate cultivado permanece sin resolverse; no obstante, en México la especie continúa diversificándose en los trópicos y subtrópicos, donde es conocida como tomatillo (L. esculentum var. cerasiforme). Aunque el tomatillo es muy popular en los Estados de Tabasco, Chiapas, Veracruz, Oaxaca, Guerrero, Puebla, Michoacán y Jalisco, poco se conoce del material silvestre, en términos de su potencial nutricional y características de calidad postcosecha.[10] Poco se sabe del reconocimiento y potencial agronómico y biológico de las variedades nativas del tomate silvestre; sin embargo, el aprovechamiento y manejo de las variedades nativas, locales o regionales promueve el manejo y la conservación in situ y ex situ de la diversidad.[15]
El origen del género Solanum se localiza en la región andina que se extiende desde el sur de Colombia hasta el norte de Chile. La planta fue llevada por los distintos pobladores de un extremo a otro, y se extendió por todo el continente.[16] El centro de domesticación del tomate se considera que fue México, porque existe mayor similitud entre los cultivares europeos y los silvestres de México que con los de la zona andina.[17][10] El tomate fue introducido en Europa en el siglo XVI. Al principio se cultivaba solo como planta de adorno, pero desde el siglo XVII se comenzó a consumir como alimento humano. Actualmente el tomate se cultiva en casi la totalidad de países en el mundo.[14]
Los aztecas y otros pueblos de Mesoamérica utilizaban la fruta en su cocina. La fecha exacta de la domesticación es desconocida: se estima en quinientos años antes de Cristo ya estaba siendo cultivada en el sur de México[18][19] y probablemente otras áreas de Mesoamérica.
Existen evidencias arqueológicas que demuestran que el tomate verde (Physalis ixocarpa), una especie que produce una fruta ácida y de color verde que se consume todavía en México, fue usado como alimento desde épocas prehispánicas. Esto hace pensar que el tomate también fue cultivado y usado por los pueblos originarios mesoamericanos desde antes de la llegada de los españoles. Es posible que después de la llegada de los españoles el tomate se cultivara y consumiera más que el tomate verde por su apariencia colorida y su mayor tiempo de vida después de ser cosechado.[20]
Los mayas y otros pueblos de la región lo utilizaron para su consumo, y se cultivaba en México meridional, y probablemente en otras áreas hacia el siglo XVI. Dentro de las creencias del pueblo, quienes presenciaban la ingestión de semillas de tomate eran bendecidos con poderes adivinatorios. El tomate grande y grumoso, una mutación de una fruta más lisa y más pequeña, fue originado y alentado en Mesoamérica. Smith indica que este es el antepasado directo de algunos tomates modernos cultivados.
Los españoles distribuyeron el tomate a lo largo de sus colonias en el Caribe después de la conquista de América. También lo llevaron a Filipinas y por allí entró al continente asiático.
El conquistador español Hernán Cortés pudo haber sido el primero en transferir el tomate pequeño amarillo a Europa[21] después de haber capturado la ciudad azteca de Tenochtitlán, hoy Ciudad de México, en 1521. La primera discusión del tomate en la literatura europea apareció en una base de hierbas escrita en 1544 por Pietro Andrea Mattioli, un médico y botánico italiano, quien sugirió que un nuevo tipo de berenjena se había señalado a Italia, que era de color rojo sangre o color dorado cuando está maduro y puede ser dividida en segmentos y se come como una berenjena, es decir, cocinado y condimentado con sal, pimienta negra y aceite. Sin embargo, no fue hasta diez años después cuando los tomates fueron nombrados en la impresión por Mattioli como pomi d'oro, o «manzana de oro».
De acuerdo con algunas referencias, los primeros tomates que se cultivaron en Italia eran de color amarillo y en 1554 fueron descritos por el botánico italiano Piero Andrea Mattioli como pomo d'oro («manzana dorada»); de aquí el nombre de pomodoro.[22] En Nápoles se descubrió un libro de cocina con recetas a base de tomate que fue publicado en 1692, aunque aparentemente el autor obtuvo sus recetas de fuentes españolas. En la Francia del siglo XVIII fueron conocidos como pomme d'amour («manzana de amor»); hoy los de color rojo están más extendidos.
De acuerdo con Smith, en Gran Bretaña el tomate no se comenzó a cultivar sino hasta 1590. Uno de los primeros cultivadores fue John Gerard, un herborista y botánico inglés. El libro titulado Hierbas, de Gerard, fue publicado en 1597, y fue en gran medida plagiado de fuentes continentales; es también una de las referencias más antiguas del tomate en Inglaterra. Gerard supo que el tomate se consumía tanto en España como en Italia. Sin embargo, él afirmaba que era tóxico (las hojas y los tallos del tomate contienen glicoalcaloides tóxicos, pero la fruta es segura). Los puntos de vista de Gerard eran influyentes, y el tomate se consideró no apto para ser consumido (aunque no necesariamente tóxico) durante muchos años en Gran Bretaña y sus colonias norteamericanas. Sin embargo, en el siglo XVIII el tomate se consumía extensamente en Gran Bretaña, y antes del fin de ese siglo la Enciclopedia Britannica indicó que el tomate era «de uso diario» en sopas, caldos y aderezos. Los tomates se conocieron originalmente como «manzanas de amor», posiblemente basado en un inadecuada traducción del nombre italiano pomo d'oro («manzana dorada»).
El cultivo de la tomatera actualmente se encuentra extendido alrededor del mundo, con miles de cultivares que seleccionan una amplia variedad de especies. Los tomates cultivados varían en tamaño desde el tomate cherry o cereza que tiene entre 1 y 2 cm, hasta los tomates beefsteak que alcanzan más de 10 cm de diámetro. La variedad más ampliamente comercializada tiende a estar entre los 5 y 6 cm de diámetro. La mayoría de los cultivares producen frutos rojos, pero también existen algunos con amarillo, naranja, rosado, púrpura, verde o blanco. También se pueden encontrar frutos multicoloridos y rayados.
La poligalacturonasa es una enzima responsable de degradar las paredes celulares durante la maduración del fruto y, por ende, su actividad es la responsable de la pérdida de firmeza del mismo durante los estadios poscosecha y, en última instancia, del relativamente breve período de buena calidad del tomate para consumo fresco.[28] El tomate Flavr Savr es un organismo genéticamente modificado desarrollado mediante la denominada tecnología del ARN antisentido con el objeto de ampliar la vida media y, por consiguiente, la calidad del tomate para consumo fresco.[29] En estos tomates se ha logrado disminuir la expresión del gen para la producción de poligalactruronasa, y por ende, la actividad de esa enzima durante la maduración, cosecha y poscosecha de los frutos.[30][31] Luego de las evaluaciones de riesgo y el cumplimiento de todos los requisitos necesarios,[32][33] la Food and Drug Administration de Estados Unidos aprobó en 1994 la comercialización de la variedad Flavr Savr, la cual se convirtió en el primer producto derivado de un cultivo transgénico en ser liberado para consumo humano.[34]
En 1997 la variedad '"Flavr Savr fue retirada del mercado,[35] por lo que, a 2017, no existen tomates transgénicos en venta en ningún país del mundo.[36]
Se suelen confundir los tomates «larga vida» con tomates transgénicos, aunque no es el caso. Los tomates «larga vida» son producto de mejoramiento convencional.[37]
Por el hábito de crecimiento, que está dado por el tipo de ramificaciones de las plantas, se reconocen dos grandes grupos de variedades, las de crecimiento indeterminado y las de crecimiento determinado. El primer grupo se caracteriza por tener un ápice vegetativo con dominancia, que le confiere crecimiento continuo al tallo o eje principal. Se reconocen fácilmente, ya que presentan un racimo floral cada tres hojas y un crecimiento radial amplio. Son las plantas de este grupo las que más se usan para la producción de tomates dentro de invernáculo. En las variedades de crecimiento determinado los brotes siempre terminan en una inflorescencia, por lo tanto siempre se debe dejar el brote axilar superior para conducirla como indeterminada. Estas plantas son denominadas de “autopoda” y se las reconoce porque presentan un racimo floral cada dos hojas. Este último grupo de variedades, las cuales también se denominan "arbustivas", no requieren soporte durante su crecimiento y son las más utilizadas para cultivar a la intemperie. Las variedades arbustivas enanas son un subgrupo dentro de las variedades determinadas caracterizadas por su menor tamaño y por producir frutos del tipo "cereza" o "cherry". Se las utiliza básicamente para cultivar en macetas, en particular en recipientes colgantes.[38][39]
El tomate más pesado fue uno de 3,51 kg, del cultivar 'Delicious', granja de Gordon Graham, Edmond, Oklahoma en 1986. La tomatera más grande fue una del cultivar 'Sungold' y creció 19,8 m de largo, cultivada en Nutriculture Ltd. (UK), Mawdesley, Lancashire, Reino Unido, en 2000.[cita requerida]
El ancestro más probable del tomate cultivado es el tomate cereza o cherry silvestre (usualmente identificado como Solanum lycopersicum var cerasiforme), el cual crece en forma espontánea en varias regiones tropicales o subtropicales de todo el mundo, escapado de cultivo o accidentalmente introducido.[40]
Las especies silvestres se distribuyen enteramente por América, vegetando en los Andes sudamericanos desde el centro de Ecuador a través de Perú y hasta el norte de Chile y en las islas Galápagos, donde crecen las especies endémicas Solanum cheesmaniae y Solanum galapagaense. Solanum lycopersicum, el ancestro silvestre inmediato del tomate cultivado, se halla distribuido más ampliamente que las restantes especies de tomates silvestres, ya que habita México, Centroamérica, Colombia, Bolivia, Venezuela y otros países sudamericanos. Esta amplia distribución, cuando es comparada con respecto a las otras especies relacionadas, debe haberse llevado a cabo por el ser humano en tiempos históricos. Los tomates silvestres habitan en una gran cantidad de hábitats, desde el nivel del mar hasta alturas de más de 3000 m sobre el nivel del mar, desde las áridas costas del Pacífico, hasta las tierras altas húmedas de la Cordillera de los Andes. Numerosos valles, formados por ríos que llevan sus aguas al Pacífico, caracterizan las laderas occidentales de los Andes. Las poblaciones de tomates silvestres crecen a diferentes altitudes en esos valles estrechos, se hallan aisladas geográficamente entre sí y están adaptadas a condiciones de suelo y microclimas muy particulares. Esta diversidad de hábitats ha contribuido a la gran variabilidad que se puede encontrar entre los tomates silvestres.[40][41]
Datos: Q23501
Multimedia:
Especies: Solanum lycopersicum
Solanum lycopersicum, conocida comúnmente como tomatera, es una especie de planta herbácea del género Solanum de la familia Solanaceae; es nativa de América Central y del norte y noroeste de Sudamérica; su uso como comida se habría originado en el sureste de México hace dos mil seiscientos años.
La planta es cultivada en el mundo entero para el consumo de su fruto, el tomate o jitomate, tanto fresco como procesado de diferentes maneras: salsa, puré, zumo, deshidratado, enlatado, etcétera.
Kirsstomat (Lycopersicon esculentum var. cerasiforme) on üks paljudest hariliku tomati teisenditest.
Taim arvatakse olevat looduslike sõtra tüüpi tomatite ja kultuurtomatite ristand. Väikeseviljalised kirsstomatid ehk kokteilitomatid on kahe seemnekambriga. Vili varieerub pöidlasuurusest golfipallisuuruseni. Enamasti on vili ümmargune ja sile, kuid võib olla ka ovaalse kujuga. Värvuselt on kirsstomatid liigiti kas punased, kollased, rohelised või mustad. Võivad kasvada 3 meetri kõrguseks, heade kasvutingimuste korral ka rohkem.[1]
Esimestest tomatitaimedest on teateid juba 15. sajandist asteekide riigist praeguse Mehhiko alal.[2] Gaspard Bauhin kirjeldas kirsstomatit oma raamatutes "Pinax Theatri Botanici" ja "Illustrated Exposition of Plants" 1623. aastal.[3] Esimesed kirsstomatid, mis toodi Euroopasse 16. sajandil, olid kollased. Suurbritannias kasvatati kirsstomatit alguses dekoratiivtaimena tema lehtede ja läikivate viljade pärast ning kaua peeti teda mürgiseks taimeks. Tegelikult on mürgine ainult taime roheline osa.[4]
Kreeka munkade kasvatatud Santorini kirsstomati sort on teada juba 1875. aastast, kuid kohalikud usuvad, et seemned on pärit Vanast-Egiptusest. Aastakümneid on kirsstomat olnud suviste salatite ja muude roogade põhikomponent. Lääneriikides sai see populaarseks 1980. aastatel.[2]
TomTato on aiandusfirma Thompson and Morgan poolt Suurbritannia turu jaoks loodud kirsstomati ja kartuli ristand. 'TomTato'-nimeline taim kasvatab samal ajal kirsstomateid kui ka kartuleid. Taim peaks sobima inimestele, kellel pole aias palju ruumi. Taim ei ole geneetilise muundamise tulemus, vaid tomatitaim poogitakse kartulile. Ühelt taimelt saab väidetavalt kuni 500 tomatit ja kaks kilo kartuleid.[6]
Kirsstomat (Lycopersicon esculentum var. cerasiforme) on üks paljudest hariliku tomati teisenditest.
Taim arvatakse olevat looduslike sõtra tüüpi tomatite ja kultuurtomatite ristand. Väikeseviljalised kirsstomatid ehk kokteilitomatid on kahe seemnekambriga. Vili varieerub pöidlasuurusest golfipallisuuruseni. Enamasti on vili ümmargune ja sile, kuid võib olla ka ovaalse kujuga. Värvuselt on kirsstomatid liigiti kas punased, kollased, rohelised või mustad. Võivad kasvada 3 meetri kõrguseks, heade kasvutingimuste korral ka rohkem.
See artikkel räägib kultuurtaimest harilikust tomatist; taimeperekonna kohta vaata artiklit Tomat (perekond); toiduaine kohta vaata artiklit Tomatid Tomat (botaaniline nimetus harilik tomat; Solanum lycopersicum, sünonüümid: Lycopersicon esculentum ja Lycopersicon lycopersicum) on taimeliik maavitsaliste sugukonnast. Ta arvatakse kas tomati (Lycopersicon) või maavitsa (Solanum) perekonda.
Tomatiks nimetatakse ka tomati vilja. Tomati viljad on ümmargused, lapikud või piklikud siledad või ribilised; peamiselt punased, harvemini ka kollased, roosad, violetsed või isegi valged.
Pikemalt artiklis Tomati ajalugu
Peruust Euroopasse tõid tomati 16. sajandil hispaanlased. Hispaanias hakati seda kasvatama ilutaimena; tomati vilju peeti mürgiseks. Toiduks hakati tomatit tarvitama alles 18. sajandil esmajoonelt Itaalias, kuid ka Prantsusmaal ja Hispaanias. Nende riikide rahvusköögis mängib tomat siiani väga olulist rolli. Ka on need kolm Euroopa suurimad tomatikasvatajad.
Prantslased andsid algselt akaatsiaõunaks kutsutud tomatile ka uue imetleva nime pomme d'amour ehk 'armastuse õun', millest hiljem sai pomme d'or ehk 'kuldne õun'.
Eestis tunti tomatit veel 20. sajandi alguseski vähe.
Tänapäeval kasvatatakse tomatit kogu maailmas; parasvöötmes (sealhulgas ka Eestis) peamiselt üheaastase katmikkultuurina. Euroopas kasvatatakse tomatit kokku umbes 400 000 hektaril. Avamaal viljeletakse seda kõige enam Itaalias (u 110 000 ha) ja Hispaanias (u 60 000 ha); suured alad on tomatikasvatuse jaoks ka Rumeenias, Kreekas ja Bulgaarias. USA-s viljeldakse tomatit kuni 190 000 hektaril ja Türgis kuni 175 000 hektaril.
2012. aastal toodeti maailmas kokku 161,8 miljonit tonni tomateid, tomatikasvatuse all oleva maa pindala oli 4,80 miljonit hektarit. Viimase 40 aasta jooksul on tootmismahud tõusnud natuke üle viie korra.[1]
Suurimad tootjad 2012. aastal[1] Riik Toodang,
Hiina 50 000 000 30,9 
India 17 500 000 10,8 
USA 13 206 950 8,2 
Türgi 11 350 000 7,0 
Egiptus 8 625 219 5,3 
Iraan 6 000 000 3,7 
Itaalia 5 131 977 3,2 
Hispaania 4 007 000 2,5 
Brasiilia 3 873 985 2,4 
Mehhiko 3 433 567 2,1 Maailm kokku 161 793 834 100 Tomat on väga valgusnõudlik. Eestis piirab tomatikasvatust avamaal soojaperioodi (ööpäeva keskmise temperatuuriga üle +15°) lühike kestus. Varajaste ja keskvalmivate tomatisortide kasvuperioodi pikkus tõusmetest esimeste viljade valmimiseni on 90–120 päeva. Eestis tuleb vaid harva ette aastaid, kus tomati kasvuks soodsate päevade hulk on üle 80; sageli on neid aga alla 40. Kasvusoodsat perioodi lühendavad veelgi öökülmad.
Tomatisortide üheks rühmitamise aluseks on suurus. Mida rohkem on seemnekambreid, seda suurem on tavaliselt vili.
Olulised tomatite kahjustajad on seenhaigused tomati-pruunmädanik ja tomati-ruugehallitus, tomati-varrepõletik.
Kahjuritest on levinuimad kasvuhoonekarilane ja öölased.
Pikemalt artiklis Tomatid
Keskmiselt sisaldavad küpsed tomati viljad vett 94%, süsivesikuid 2,9%, valku 0,8%, rasva 0,4%, kiudaineid 0,8%, mineraalaineid 0,6%.
Et tomat sisaldab ohtralt vett, annab ta vähe kaloreid: 100 g tomatit sisaldab vaid paarkümmend kcal. Peamiseks energiaallikaks on tomatis suhkrud (glükoos ja fruktoos) ja orgaanilised happed (sidrunhape, õunhape).
Viljadele annavad värvuse pigmendid lükopeen ja beetakaroteen; viljade kontsentreerimisel valmistatud toodetes kasulike pigmentide sisaldus suureneb.
Tomatis on rohkelt ka vitamiine (B-rühma vitamiinid, C-, E- ja K-vitamiin) ja mikroelemente (vask, raud, jood, fluor ja tsink). Mineraalelementidest on tomatis palju kaaliumi ja vähe naatriumi.
Tomati rohelised osad sisaldavad mitmeid mürgiseid alkaloide, millest tuntumad on solaniin ja tomatiin.
Värskete punaste tomatite toiteväärtus ja täpsem biokeemiline koostis on toodud alljärgnevates tabelites:[2]
Toitained Toitaine Väärtus Pikemalt artiklis Tomatid
Küpseid vilju süüakse värskelt näiteks salatites, võileivakattena, lisandina pearoogade juurde ja garneerimisel.
Tomat on oluline konservitööstuse tooraine; hinnatud on omas mahlas konserveeritud terved tomatid nii kooritud kui koorimata kujul, laialdselt kasutatakse ka konserveeritud purustatud tomateid. Tomatitest tehakse püreed, pastat, kastmeid (nt ketšupit) ning konserve.
Tomat (botaaniline nimetus harilik tomat; Solanum lycopersicum, sünonüümid: Lycopersicon esculentum ja Lycopersicon lycopersicum) on taimeliik maavitsaliste sugukonnast. Ta arvatakse kas tomati (Lycopersicon) või maavitsa (Solanum) perekonda.
Tomatiks nimetatakse ka tomati vilja. Tomati viljad on ümmargused, lapikud või piklikud siledad või ribilised; peamiselt punased, harvemini ka kollased, roosad, violetsed või isegi valged.
Tomatea barazki mota bat da, tomateraren fruitua. Munduko labore garrantzitsuen artean dugu tomatea. Kontsumoaren arabera, bi tomate mota bereiz daitezke: %75 kontsumo freskorako (entsaladarakoa) eta %25 industrian prozesatzeko (kontserbak egitekoa).[1]
Espainiarrek ekarri zuten Europara. Mexikotik Iberiar Penintsulara XVI. mendean iritsi zen. Europan Italian erabili zen lehenengo aldiz jangai gisa 1550.aren inguruan. Gatza piper beltza eta olioz lagunduta jaten zen. XX. mendearen ia hasiera arte toki askotan pozoitsua zela kontsideratzen zen.
Bere konposaketaren %92a ura da eta proteinak %1a soilik. Energia-kopuru txikia du: 100 g-ko 17 kilokaloria. 100 gramo tomatetan, 17 miligramo C bitamina, 1,2 miligramo E bitamina, eta 1.715 mikrogramo karoteno biltzen dira. Likopenoa zelula karotinoide bat da, kolore gorria duen konposatu kimiko bat, karotenoaren antzekoa, tomatearen pigmentu edo klorofilaren barruan dago eta kolore berezia ematen dio.[2] Likopenoa oxidazioaren kontrakoa da. Gorputzean erradikal askeek sortarazten dituzten estres oxidatzaileei aurre egiten die eta, bide batez, zelulak babesten ditu. Hori dela eta, zenbait zientzialarik egiaztatu dutenez Yamamoto jaunak, Japoniako Kobeko Unibertsitatekoak edo Indiako Delhi Berriko Zientzia Medikoko Institutukoak, adibidez tomateak duen likopenoa minbiziari kontra egiteko guztiz ona da.[3]
Tomateak edozein sasoiretan (negutegian) landatzen dira. Nafarroan, 1998an lehenengo bost uzta-makinak erosi baziren ere, egun, industriarako tomatearen biltze lana erabat mekanizatuta dago.
Geure-geureak diren plater batzuk tomaterik gabe ezingo lirateke prestatu: txipiroiak saltsa beltzean edo zamari erako baratxuria, esaterako. Tomate gordina, tomate-saltsa edo tomate-zukua oso arrunt dira. Oraingo euskal eta Mendebalde guztiko sukaldea tomaterik gabe beste zerbait izango lirateke.
Entsaladaren osagai nagusietakoa da urazarekin batera.
Tomatea barazki mota bat da, tomateraren fruitua. Munduko labore garrantzitsuen artean dugu tomatea. Kontsumoaren arabera, bi tomate mota bereiz daitezke: %75 kontsumo freskorako (entsaladarakoa) eta %25 industrian prozesatzeko (kontserbak egitekoa).
Tomaatti (Solanum lycopersicum) on koisokasvien (Solanaceae) heimoon kuuluva kasvi, joka on lähtöisin Perusta ja Chilestä. Nimitystä tomaatti käytetään sekä koko kasvista että sen syötävästä, voimakasvärisestä (useimmiten punaisesta) hedelmästä, joka kasvitieteellisesti on marja.[1] Kasvin nimi on peräisin meksikolaisesta nahuatlin kielestä.
Tomaatti on ruohovartinen köynnös, luonnostaan 150–200 cm pitkä, mutta pensasmaisiakin lajikkeita on jalostettu. Versot kasvavat kärjestään, ja kun kärki lopettaa kasvunsa vanhuuttaan tai leikkaamisen takia, alemmat haarat ottavat sen tehtävän kasvupisteinä.[2]
Tomaatti on kylmässä ilmastossa yksivuotinen, lämpimässä monivuotinen[2] ja saattaa elää kasvihuoneessa kolme vuotta.
Useimmilla lajikkeilla lehti koostuu yhdeksästä hammaslaitaisesta lehdykästä ja on 10–25 cm pitkä. Sekä varsi että lehdet ovat karvaisia. Keltaiset kukat ovat halkaisijaltaan 2–3 cm. Niissä on viisi terälehteä ja ne kasvavat terttuina. Kukan verholehdistä tulee tomaatin kanta.[2] Kasvitieteellisesti ottaen tomaatin syötävä osa on marja.[1]
Perun intiaanit käyttivät villitomaattia ravintokasvina jo noin 500 eaa. Ennen Kolumbuksen löytöretkiä tomaatin viljely oli levinnyt Väli-Amerikan kautta Meksikoon. Espanjaan ja muualle Eurooppaan tomaatti tuli Kolumbuksen toisen löytöretken tuliaisena vuonna 1498.[2]
Aluksi tätä Perun omenaksi kutsuttua kasvia epäiltiin myrkylliseksi, ja se tuotiinkin vain koristekasviksi. Epäilyksiä oli omiaan herättämään se, että monet muut samaan heimoon kuuluvat koisokasvit todella ovat myrkyllisiä ja tomaatinkin vihreissä versoissa, joskaan ei kypsissä hedelmissä, on myrkyllisiä alkaloideja[3]. 1700-luvulla espanjalaiset ja vähitellen myös italialaiset alkoivat syödä tomaatteja. New Orleansin kreolit käyttivät tomaatteja 1800-luvun alkupuolella. Ensimmäiset tunnetut ketsuppireseptit ovat amerikkalais-englantilaisen James Measen kirjassa vuodelta 1812 ja lontoolaisen William Kitchinerin kirjassa vuodelta 1816.[4]
Nykyään tomaatti on maailman eniten viljelty vihanneksen tavoin käytetty kasvi.[5] Huomattava osa maailman tomaattisadosta käytetään ketsupin valmistukseen.
Suomeen tomaatti tuli 1870-luvulla. Tomaateistaan tunnetussa Närpiössä niitä alettiin viljellä 1916. Tomaatteja pidettiin pitkään haitallisina, ja enemmän niitä alettiin käyttää vasta sotien jälkeen.[2]
Tomaattia tulisi säilyttää yli 13 asteen lämmössä. Tätä viileämmässä niiden rakenne vetistyy ja maku heikkenee. Viileäkaapissa 13 asteessa tomaatit säilyvät pari viikkoa. Tomaatit kannattaa säilyttää paperipussissa.
Tomaatti on lämpöä vaativa kasvi. Hyvän kasvun varmistaa runsas valo ja tasainen 20–25 asteen lämpötila. Liian lämpimässä hedelmöittyminen vaikeutuu tai estyy kokonaan. Punaista väriainetta lykopeenia ei muodostu liian korkeissa (29–32 °C) tai liian matalissa (noin 16 °C) lämpötiloissa.
Tomaattivalmisteiden syönti vähentää riskiä sairastua sydäninfarktiin, koska tomaatti sisältää lykopeeni-nimistä karotenoidia. Tutkimusten mukaan sydäninfarktin ja aivohalvauksen riski oli kolminkertainen niillä miehillä, joiden veren lykopeenitasot olivat matalat verrattuna korkeampiin lykopeenimääriin. Tomaatin lykopeenin on todettu ehkäisevän myös eturauhassyöpää[2] ja masennusta.[6]
Erilaiset tomaattivalmisteet, kuten paseerattu tomaatti ja tomaattimurska, ovat hyviä lykopeenin lähteitä, koska lykopeeni imeytyy parhaiten kuumennetusta tomaatista.[7] Eteläeurooppalaisten veren lykopeenitasot olivat kolme–neljä kertaa suuremmat kuin suomalaisilla vuonna 2002.[2]
Tomaatin tuholaisia ovat vihannespunkki (Tetranychus urticae), jauhiaiset (Aleyrodidae), kirvat (Aphididae), eräät perhostoukat sekä monet lehtiä miinaavat kärpäslajit.[9] Perhoslajeista tomaattia syövät ainakin[10]
Tomaatilla elävät kirvalajit ovat Aphis craccivora, Aphis fabae, Aphis gossypii,Aphis nasturtii, Aphis solanella (ei Suomessa), Aphis spiraecola (ei Suomessa), Aphis aurantii (ei Suomessa), Aphis citricidus (ei Suomessa), Aulacorthum solani, Brachycaudus helichrysi, Brachyunguis harmalae (ei Suomessa), Macrosiphum euphorbiae, Myzus antirrhinii (ei Suomessa), Myzus ascalonicus, Myzus ornatus, Myzus persicae, Neomyzus circumflexus, Prociphilus erigeronensis (ei Suomessa), Rhopalosiphoninus latysiphon (ei Suomessa), Rhopalosiphoninus solani, Rhopalosiphoninus staphyleae, Rhopalosiphum padi, Rhopalosiphum rufiabdominale sekä Smynthurodes betae.[11]
Kaalit: keräkaali | kiinankaali | kukkakaali | kyssäkaali | lehtikaali | punakaali | parsakaali | ruusukaali | kurttu- eli savoijinkaali
Kurkkukasvit: kurkku | kesäkurpitsa | kurpitsa | spagettikurpitsa
Mausteet: basilika | humala | kirveli | krassi | kumina | kurkkuyrtti | kynteli | lipstikka | meirami | minttu | persilja | rakuuna | rosmariini | salvia | sitruunamelissa | tilli | timjami
Mukulakasvit: maa-artisokka | peruna
Palkokasvit: herne | härkäpapu | tarhapapu
Sipulit: hillosipuli | ilmasipuli | jättisipuli | purjo | sipuli | ruohosipuli | ryvässipuli | valkosipuli | vihersipuli
Muut kasvikset: endiivi | fenkoli | latva-artisokka | lehtisalaatti | lehtiselleri | mangoldi | maissi | paprika | parsa | pinaatti | raparperi | tomaatti
Tomaatti (Solanum lycopersicum) on koisokasvien (Solanaceae) heimoon kuuluva kasvi, joka on lähtöisin Perusta ja Chilestä. Nimitystä tomaatti käytetään sekä koko kasvista että sen syötävästä, voimakasvärisestä (useimmiten punaisesta) hedelmästä, joka kasvitieteellisesti on marja. Kasvin nimi on peräisin meksikolaisesta nahuatlin kielestä.
Solanum lycopersicum
La tomate (Solanum lycopersicum L.) est une espèce de plantes herbacées du genre Solanum de la famille des Solanacées, originaire du Nord-Ouest de l'Amérique du Sud[1], largement cultivée pour son fruit. Le terme désigne aussi ce fruit charnu. La tomate se consomme comme un légume-fruit, crue ou cuite. Elle est devenue un élément incontournable de la gastronomie dans de nombreux pays, et tout particulièrement dans le bassin méditerranéen.
L'espèce compte quelques variétés botaniques, dont la « tomate-cerise » et plusieurs milliers de variétés cultivées (cultivars identifiés par des appellations ou des marques commerciales).
La plante est cultivée en plein champ ou sous abri par les agriculteurs et les horticulteurs sous presque toutes les latitudes, sur une superficie d'environ trois millions d'hectares. La tomate a donné lieu au développement d'une importante industrie de transformation, pour la fabrication de concentré, de sauce tomate, notamment de sauce ketchup, de jus de légumes et de conserves.
De grande importance économique, elle est l'objet de nombreuses recherches scientifiques. Elle est considérée comme une plante-modèle en génétique. Elle a donné naissance à la première plante génétiquement modifiée autorisée à la mise en culture et commercialisée de façon éphémère aux États-Unis dans les années 1990.
Le substantif féminin[2],[3] « tomate » est un emprunt[2], par d'abord l'intermédiaire de l'espagnol[3] tomate puis par celle de diverses traductions[2], au nahuatl[2] (langue de la famille uto-aztèque) tomatl qui désignait le fruit de la tomatille (Physalis ixocarpa). Toutefois, le mot nahuatl xitoma(tl) (qui signifie « (le) nombril » et qui a donné en espagnol mexicain : jitomate) désigne la tomate (Lycopersicon esculentum)[4],[5]. La première attestation de « tomate » en français date de 1598 dans la traduction de l'ouvrage de José de Acosta, Historia natural y moral de las Indias, par Robert Regnauld[6],[7]. « Tomate » n'est entré dans le dictionnaire de l'Académie française qu'en 1835, le fruit s'est longtemps appelé pomme d'amour ou pomme d'or.
Le nom de la tomate figure dans les « mots sans frontière » recensés par Sergio Corrêa da Costa[8]. On le retrouve en effet dans de nombreuses langues avec de faibles variations phonétiques et orthographiques. On a ainsi dans les langues européennes : tomato en anglais, tomate en allemand, espagnol, français et portugais, tomată en roumain, tomat en danois, norvégien, suédois et estonien, tomaat en néerlandais, tomaquet en catalan, domates en turc, à l'exception notable de l'italien pomodoro, du polonais pomidor et du hongrois paradicsom[9]. En russe, les termes tomat (томат) et pomidor (помидор) sont interchangeables.
Solanum lycopersicum, le terme scientifique pour "tomate", est repris du grec ancien λύκος, lúkos (« loup ») et du latin persicum (« pêche ») : « pêche de loup ».
Le plant de tomates est une plante herbacée sensible au froid, vivace en climat chaud, généralement annuelle. C'est une plante à croissance indéterminée, mais il existe des variétés à croissance déterminée, c'est-à-dire dont la fonction végétative, sur chaque tige, s'arrête précocement, puisque la tige se termine par un bouquet floral. Chez les variétés à port indéterminé, chaque bouquet floral est séparé par trois feuilles, et la plante peut croître ainsi indéfiniment. Chez les variétés à port déterminé, les inflorescences sont séparées par deux feuilles, puis une feuille, avant de se retrouver en position terminale sur la tige. La plante continue ensuite sa croissance non pas sur la tige principale, mais sur les tiges secondaires qui poussent à l'aisselle des feuilles (les « gourmands ») également de manière déterminée.
Son port dressé en début de croissance, devient retombant ou semi-retombant au fil de la croissance et de la ramification des tiges, nécessitant des supports selon les types de culture.
Son système racinaire est de type pivotant à tendance fasciculée. Très dense et ramifié sur les trente premiers centimètres, il peut atteindre un mètre de profondeur.
La tige est anguleuse, épaisse aux entrenœuds, pubescente. De consistance herbacée en début de croissance, elle tend à devenir un peu ligneuse en vieillissant. La croissance de la tige, monopodiale au début devient sympodiale après 4 ou 5 feuilles, c'est-à-dire que les bourgeons axillaires donnent naissance à des ramifications successives, tandis que les bourgeons terminaux produisent des fleurs ou avortent. Les rameaux issus des bourgeons axillaires produisent des feuilles à chaque nœud et se terminent aussi par une inflorescence[10].
La tige et les feuilles portent deux types de poils : simples ou glanduleux, ces derniers contenant une huile essentielle qui donne son odeur caractéristique à la plante.
Les feuilles, alternes, longues de 10 à 25 cm, sont composées, imparipennées, et comprennent de 5 à 7 folioles aux lobes très découpés. Le bord du limbe est denté. Les vieilles feuilles perdent leur pouvoir photosynthétique et deviennent même nuisibles pour la plante, responsables du retard de croissance des fruits. Les professionnels les coupent, ce qui nécessite beaucoup de main-d'œuvre puisque cette opération doit se renouveler toutes les semaines (feuilles au-dessus des fruits à récolter).
Les fleurs s'épanouissent du printemps à l'été (de fin mai à septembre dans l'hémisphère nord et dans l'hémisphère sud de fin novembre à mars). Elles sont réunies en cymes, inflorescences de type déterminé, cependant chez la tomate le méristème de l’inflorescence ne se termine pas par une fleur et, en fait, maintient son indétermination[11].
La fleur de tomate est actinomorphe à symétrie pentamère. Le calice compte cinq sépales verts. Ce calice est persistant après la fécondation et subsiste au sommet du fruit. La corolle compte cinq pétales jaune vif, soudés à la base, souvent réfléchis en arrière, et formant une étoile à cinq pointes. L'androcée compte cinq étamines à déhiscence latérale introrse[N 1]. Les anthères allongées forment un cône resserré autour du pistil. Celui-ci est constitué de deux carpelles soudés, formant un ovaire supère biloculaire (à deux loges) et à placentation centrale. Chez certaines variétés, l'ovaire est pluriloculaire.
Ces fruits charnus sont des baies normalement à deux loges, parfois trois ou plus, à graines très nombreuses. Ils sont très variés par la taille, la forme et la couleur. Leur taille va de quelques grammes (tomate groseille, tomate cerise) à près de deux kilogrammes. Leur forme est généralement sphérique, plus ou moins aplatie, plus ou moins côtelée, mais il en existe en forme de cœur ou de poire. Leur couleur, d'abord verdâtre, tourne généralement au rouge à maturité, mais il en existe des blanches, des jaunes, des noires, des roses, des bleues, des violettes, des orange et des bicolores.
Le pédoncule des fruits présente une zone d'abscission, de sorte que le fruit mûr se détache en conservant une partie du pédoncule, ainsi que le calice. Des variétés sélectionnées pour la culture de tomate d'industrie ne présentent pas ce caractère et permettent la récolte du fruit nu. Elles comportent le gène récessif jointless provenant d'une espèce de tomates sauvages (Solanum chessmanii)[12].
La graine est petite (250 à 350 graines par gramme) et velue ; sa germination est épigée. Après le stade cotylédonaire, la plante produit 7 à 14 feuilles composées avant de fleurir.
Les termes utilisés pour décrire une tomate font référence à :
La tomate cultivée a une floraison indifférente au photopériodisme (plante à jours neutres), ce qui a permis son adaptation sous diverses latitudes.
Par ses fleurs hermaphrodites, elle est autofertile et principalement autogame. Cela résulte de la morphologie de la fleur, le style est en effet inséré dans le tube formé par les étamines, les stigmates n'apparaissant généralement pas à l'extérieur. Cela limite fortement la pollinisation croisée, sans l'interdire totalement. La pollinisation nécessite toutefois l'intervention d'un agent extérieur, le vent, certains insectes comme les bourdons, voire un vibreur, capable de faire vibrer les anthères et de libérer le pollen[13].
Chez la tomate, la photosynthèse est du type « en C3 », c'est-à-dire qu'en première étape elle produit des glucides à trois atomes de carbone[14]. Elle est influencée notamment par la température de l'air et sa teneur en CO2 et par l'intensité lumineuse.
La tomate, dont l'appartenance à la famille des Solanacées avait été reconnue par les botanistes de la Renaissance, a été classée scientifiquement par Linné en 1753 dans le genre Solanum, avec comme nom scientifique Solanum lycopersicum[N 2].
Le botaniste français Joseph Pitton de Tournefort avait placé la tomate cultivée à gros fruits dans le genre Lycopersicon qu'il décrivit formellement en 1694 dans son ouvrage Institutiones rei herbariae[15]. En 1768, Philip Miller, considérant que la tomate différait substantiellement des autres espèces du genre Solanum, telles la pomme de terre et l'aubergine, la classa dans ce genre et la nomma Lycopersicon esculentum Mill[N 3]. Certains auteurs ont repris l'épithète spécifique de Linné, et l'ont nommée Lycopersicon lycopersicum ([L.] H. Karsten, publié par Gustav Hermann Karsten en 1882). Si ce nom est toujours utilisé dans la réglementation phytosanitaire internationale[16], la plupart des auteurs considèrent la différence de terminaison comme ne devant pas être prise en compte, et que Lycopersicon lycopersicum est un tautonyme, ce qui est interdit par le Code International de Nomenclature Botanique. Le nom Lycopersicon esculentum Mill. est maintenant un nomen conservandum.
Depuis lors, la cladistique, s'appuyant sur les techniques modernes de biologie moléculaire, a conduit à inclure de nouveau la tomate dans le genre Solanum, dans le même clade que la pomme de terre (Solanum tuberosum)[17], donnant ainsi raison à Linné. Les espèces anciennement rattachées au genre Lycopersicon sont désormais regroupées dans le sous-genre Potatoe, section Petota, sous-section Lycopersicon[18] du genre Solanum.
Le nom actuel est donc Solanum lycopersicum, bien que le nom donné par Miller soit encore utilisé dans de nombreuses publications.
Liste des synonymes de Solanum lycopersicum[19] :
L'espèce Solanum lycopersicum compte plusieurs variétés botaniques, dont :
Outre Solanum lycopersicum, le genre Solanum comprend neuf (jusqu'à quinze selon certains auteurs) autres espèces de tomates[20] classées dans la section Lycopersicum. Autrefois regroupées dans le genre Lycopersicon, ces espèces sont pour la plupart originaires des régions andines du Nord-Ouest de l'Amérique du Sud, de l'Équateur au nord du Chili, et deux, Solanum chmielewskii et Solanum galapagense, endémiques des îles Galápagos. Ces tomates sauvages, pour la plupart à fruits verts ou noirs, ne sont pas comestibles, sauf Solanum pennellii, la tomate-groseille, à fruits rouges de très petite taille, qui est à la base du véritable ketchup.[réf. nécessaire]
Ces espèces sont toutes diploïdes avec le même nombre de chromosomes (2n = 24) que la tomate cultivée. Elles n'ont pas été domestiquées, mais constituent une réserve fort utile de variabilité pour l'amélioration de la tomate domestique. Plusieurs d'entre elles peuvent s'hybrider facilement avec Solanum lycopersicum à condition de prendre cette dernière comme femelle. Pour certaines espèces, comme Solanum peruvianum et Solanum chilense, le croisement nécessite le recours à la culture d'embryons immatures[21].
L'« amélioration » de la tomate a commencé dès la domestication de l'espèce par les anciens Mexicains. Aujourd'hui, la tomate est l'une des espèces les mieux connues en agronomie. Elle sert de modèle génétique à beaucoup de plantes et elle continue à faire l'objet de nombreux travaux, tant en zone tempérée qu'en région tropicale :
La tomate Solanum pennellii (ex-Lycopersicon pennellii) produit un fruit naturellement sucré. Elle est à la base du véritable ketchup[23]. Cette particularité est due à une enzyme spécifique — une invertase — présente chez beaucoup de fruits et de fleurs, mais particulièrement efficace chez cette tomate.
Cette découverte, rendue publique par l'équipe israélo-américano-allemande dirigée par Dani Zamir de l'université de Jérusalem à Rehovot, découle de leurs recherches à partir de lignées isogéniques[réf. nécessaire].
Ces recherches ont abouti à la création de la variété 'Tomaccio'.
(pour les gènes récessifs, la couleur correspondante est celle des homozygotes).
La marque de tomate « Flavr Savr » ou « McGregor » est une plante génétiquement modifiée mise au point par la société américaine Calgene, via la technique de l'ARN antisens avec l'objectif d'allonger la durée de vie du fruit après la récolte et par conséquent la « qualité » de la tomate pour la consommation en frais[24],[25]. Dans cette tomate, on a réussi à diminuer l'expression du gène responsable de la production de polygalacturonase, enzyme responsable de la dégradation des parois cellulaires dans la phase de mûrissement[26],[27]. Après les évaluations du risque et l'accomplissement de toutes les conditions nécessaires[28],[29], la FDA (Food and Drug Administration, États-Unis) approuva en 1994 la commercialisation de la tomate FlavrSavr, qui devint ainsi le premier produit dérivé d'une culture transgénique autorisé pour la consommation humaine[30].
D'autres variétés transgéniques ont également reçu l'autorisation de mise en marché aux États-Unis, notamment une tomate Bt (la Bt tomato line 5345) qui a reçu le gène Cry1Ac provenant de Bacillus thuringiensis qui lui confère une résistance aux insectes de l'ordre des lépidoptères[31].
La commercialisation de ces variétés fut éphémère, mais les chercheurs continuent de travailler dans diverses directions, comme la « tomate pourpre » créée par le Centre John Innes au Royaume-Uni dont la forte concentration en anthocyanines, responsables de la couleur pourpre du fruit, provient de gènes transférés du muflier[32], ou la tomate tolérante aux sols salés créée à partir de la variété 'Moneymaker' ayant reçu le gène AtNHX1 d'Arabidopsis thaliana[33].
Le Consortium international du Génome de la Tomate (Tomato Genome Consortium, TGC) lancé en 2003 et regroupant 14 pays et plus de 300 chercheurs, a achevé en mai 2012 le séquençage des génomes de la tomate cultivée (Solanum lycopersicum) et de son ancêtre sauvage (Solanum pimpinellifolium)[34]. Cette avancée permettra d'accélérer les recherches, notamment pour l'amélioration variétale de la tomate. La connaissance de la séquence complète du génome de la tomate ouvre de nouvelles perspectives pour l'amélioration des qualités nutritionnelles et sensorielles et pour accroître sa capacité de résistance aux bioagresseurs et aux stress environnementaux. Les résultats ont été publiés le 31 mai 2012 dans la revue Nature[35].
Le génome de la tomate comprend 12 paires de chromosomes (2n=24). Sa taille est estimée à 950 Mpb encodant environ 35 000 gènes. La majorité des séquences géniques, représentant 220 Mpb, est concentrée dans des régions euchromatiques contiguës dans les régions distales de chaque bras des chromosomes.
L' International Tomato Sequencing Project s'inscrit lui-même dans un projet plus large, l'International Solanaceae Genome (SOL) Project, intéressant plusieurs espèces de Solanacées[36]. La répartition des tâches entre les pays participants a été la suivante :
États-Unis
Corée du Sud
Chine
.svg){kind=small}
Royaume-Uni
Inde
Pays-Bas
.svg){kind=small}
France
Japon
Espagne
États-Unis
Chine
Italie
Selon les données fossiles les mieux conservées, le plus vieil ancêtre de cette plante (baptisé Physalis infinemundi) poussait dans la zone de l’actuel Antarctique, qui était alors proche de l’Australie et de l’Amérique du Sud, il y a plus de 50 millions d'années[37]. C’est ce qu’indiquent deux fossiles trouvés à Laguna del Hunco en Patagonie (Argentine). Ils ont été datés de 52,2 millions d'années (le supercontinent du Gondwana commençait alors à se disloquer). Ils présentent les silhouettes aplaties des fruits de type « lanterne », de calices à cinq lobes fortement gonflés qui semblent pouvoir jouer un rôle de flotteur (peut-être pour la dispersion des graines sur l’eau)[37]. Ils évoquent déjà les membres modernes de la famille des Solanacées[37]. Le milieu est aujourd'hui pauvre et sec mais, durant l’éocène (-56 millions à -33,9 millions d'années), il s'agissait des abords d'un lac de caldeira et le climat était plus tropical[38]. Cette découverte éclaire l'origine de la tomate pour laquelle on manquait encore de données sur les divergences phylogénétiques et moléculaires ; elle se montre plus ancienne qu’on ne le pensait et les Solanaceae auraient commencé à se diversifier avant la rupture finale du Gondwana[37].
Les tomates contemporaines semblent toutes originaires des régions andines côtières du Nord-Ouest de l'Amérique du Sud (Colombie, Venezuela, Équateur, Pérou, Nord du Chili). C'est en effet seulement dans ces régions qu'on a retrouvé des plantes spontanées de diverses espèces de l'ancien genre Lycopersicon, notamment Solanum lycopersicum cerasiforme, la tomate cerise (aujourd'hui répandue dans toutes les régions tropicales du globe, mais à la suite d'introductions récentes) qui est consommée dès le VIIIe siècle[39].
La première domestication de la tomate à gros fruits est vraisemblablement intervenue dans le Mexique actuel où elle a été transportée par les Aztèques[39] et où l'ont trouvée les conquérants espagnols lors de la conquête de Tenochtitlán (Mexico) par Hernán Cortés en 1519.
Cette domestication s'est probablement produite après celle de la Tomatille (Physalis philadelphica)[40], qui était plus appréciée que la tomate à l'époque préhispanique, mais sa culture s'est marginalisée par la suite[41]. L'hypothèse d'une domestication parallèle au Pérou ne peut toutefois être définitivement écartée[42].
Bernardino de Sahagún dans son Histoire générale des choses de la Nouvelle-Espagne rapporte que les Aztèques préparaient une sauce associant les tomates avec du piment et des graines de courges[43],[44].
Elle fut introduite en Europe au début du XVIe siècle par les Espagnols, d'abord en Espagne apparemment en 1523, puis en 1544 en Italie, par Naples, alors possession de la couronne espagnole[45]. Le royaume de Sardaigne (1324-1713), qui est rattaché aussi à la couronne espagnole, pourrait être l'une des premières terres à l'avoir connue et à l'avoir exportée en Ligurie[39].
La plante étant de la même famille que la belladone, plante indigène en Europe connue pour sa toxicité, ses fruits ne furent pas considérés par les « savants » comme comestibles. Feuilles, tiges et fruits immatures de la tomate renferment en effet des gluco-alcaloïdes toxiques de type solanine et chaconine, pouvant entraîner des troubles digestifs et nerveux, parfois cardiaques. Le fruit mûr, lui, n'en contient que des traces mais cette réputation à cette époque explique la résistance initiale, l'espèce étant surtout utilisée comme plante ornementale et le fruit en médecine[46].
La première mention de la tomate dans la littérature européenne apparaît dans un ouvrage publié pour la première fois en 1544, les Comentarii[47], de Pietro Andrea Mattioli, botaniste et médecin italien, qui en donne une description sommaire au chapitre consacré aux mandragores et l'appelle pomi d'oro (mala aurea), pomme d'or[48]. C'est probablement l'importation en Europe d'une variété au fruit jaune qui explique alors son nom latin Malum aureum qui donne pomo d'oro puis pomodoro[49]. Il remarque que dans certaines régions d'Italie, les paysans la font déjà frire à l'huile[39].
Le 31 octobre 1548, elle arrive officiellement en Toscane, lorsque Cosme Ier de Toscane reçoit un panier de ces fruits dans sa propriété près de Pise, cadeau de son épouse Éléonore de Tolède. La tomate rouge apparait en Italie en 1554, résulta de différentes sélections[39].
Elle est cultivée et consommée en Espagne probablement dès le XVIe siècle car elle figure dans des recettes de gaspacho dès le début du XVIIe[50]. Dans l'Europe du Nord, et notamment en France[51], elle est initialement considérée comme une plante ornementale, et n'est cultivée pour son fruit qu'à partir du milieu du XVIIIe siècle. Il a fallu peut-être de sévères disettes pour qu'elle change de registre classificatoire et soit considérée comme comestible[52]. En 1570, elle entre officiellement dans la famille des solanaceae[39].
En Grande-Bretagne, John Gerard, botaniste et chirurgien anglais, fut le premier à cultiver la tomate dans les années 1590[53]. Il représenta la plante, qu'il considérait comme vénéneuse, y compris le fruit, dans son herbier, The Herball or Generall Historie of Plantes. Son avis négatif prévalut en Grande-Bretagne et dans les colonies britanniques d'Amérique du Nord pendant encore deux siècles.
L'introduction en France fut lente. Elle commença par la Provence. En 1600, Olivier de Serres, un des premiers agronomes français, qui cultivait son domaine du Pradel dans l'Ardèche, classe la tomate parmi les plantes d'ornement. Voici ce qu'il écrivait dans Le théâtre d'agriculture et mesnage des champs :
« Les pommes d'amour [tomates], de merveille [Momordica balsamina], et dorées [coloquintes orange[54]], demandent commun terroir et traictement, comme aussi communément, servent-elles à couvrir cabinets et tonnelles, grimpans gaiement par dessus, s'agrafans fermement aux appuis. La diversité de leur feuillage, rend le lieu auquel l'on les assemble, fort plaisant : et de bonne grace, les gentils fruicts que ces plantes produisent, pendans parmi leur rameure… Leurs fruicts ne sont bons à manger : seulement sont-ils utiles en la médecine, et plaisans à manier et flairer[55] »
En 1705, le jésuite Francesco Gaudenzio, dans Il pan unto toscano (« le pain à l'huile toscan ») célèbre l'heureux mariage de la tomate et de l'huile d'olive. En 1770, Ferdinand de Bourbon fait semer entre Naples et Salerne, les première graines de la varité san marzano qui lui ont été offertes par le vice-roi d'Espagne Manuel de Amar[39].
En France, à la fin du XVIIIe siècle, les qualités culinaires du fruit de la tomate sont mises en avant dans l'Encyclopédie de Diderot et d'Alembert :
« Le fruit de tomate étant mûr est d'un beau rouge, & il contient une pulpe fine, légère & très succulente, d'un goût aigrelet relevé & fort agréable, lorsque ce fruit est cuit dans le bouillon ou dans divers ragoûts. C'est ainsi qu'on le mange fort communément en Espagne & dans nos provinces méridionales, où on n'a jamais observé qu'il produisît de mauvais effets[56]. »
En 1760, le catalogue de la maison Andrieux-Vilmorin classe encore la tomate comme plante ornementale[57], les premières variétés potagères apparaissent dans l'édition de 1778[58] et dans le Bon jardinier en 1785.
La diffusion de la tomate s'accéléra en France pendant la Révolution avec la montée des Provençaux à Paris pour la fête de la Fédération en 1790. Deux restaurants tenus par des Marseillais, les Trois frères provençaux et le Bœuf à la mode participèrent à la popularisation de la tomate dans la capitale[59].
En 1860, avec l'expédition des Mille sous la houlette de Giuseppe Garibaldi, et le Risorgimento, la tomate arrive dans toutes les régions du Nord. En 1875, le Piémontais Francesco Cirio ouvre la première fabrique de conserves de tomates pelées en Campanie. En 1912, on compte plus de 60 fabricants de tomates en conserve dans la région de Parme où dès 1888, Brandino Vignali a démarré en 1888 la production de l'extrait de tomate, en faisant sécher au soleil du jus de tomate concentré[39].
Aux États-Unis, le président Jefferson, qui avait séjourné en France de 1784 à 1789, fut au début du XIXe siècle un propagandiste de la tomate qu'il fit cultiver dans son domaine de Monticello en Virginie et entrer à la table présidentielle en 1806[60].
En 1914, des plants à croissance déterminée apparaissent en Floride à la suite d'une mutation[61]. Ce caractère, qui facilite la mécanisation des cultures et la récolte groupée est repris dans de nombreux cultivars de tomates pour l'industrie.
Une nouvelle phase de domestication débute aux États-Unis dans les années 1920 par un travail de sélection et d'hybridation mené tant par des institutions publiques que par des firmes privées. Le premier hybride F1 est créé en 1946[62]. Le relais est pris en Europe après guerre, notamment en France sous l'égide de l'INRA.
En 1951, Ugo Mutti produit le premier concentré de tomates en tube[39].
En Californie, Charles M. Rick, pionnier de la recherche génétique sur les tomates, est à l'origine du C.M. Rick Tomato Genetics Resource Center de l'UC Davis, qui est une banque de gènes sur la tomate et les espèces sauvages apparentées et qui conserve la plus grande collection de graines de tomates[63]. En 1968, est fondé à Escalon, également en Californie, le California Tomato Research Institute spécialisé dans la recherche sur la tomate d'industrie.
En 1962, Hugh Hellmut Iltis, botaniste américain connu pour ses travaux sur la téosinte, ancêtre du maïs, découvrit lors d'une expédition au Pérou une nouvelle espèce de tomate sauvage, qu'il désigna sous le code 832[64]. Cette espèce, Solanum chmielewskii[65], permit par la suite d'introduire dans des variétés de tomate d'industrie des gènes améliorant sensiblement le taux de matières sèches solubles, critère important pour la production de concentré de tomate.
Depuis les années 1980, la tomate est devenue un légume bon marché et présent sur les étals tout au long de l'année dans les pays occidentaux.
En 1994, commercialisation aux États-Unis par la société Calgene (rachetée en 1997 par Monsanto) de la tomate Flavr Savr, première plante transgénique autorisée à la commercialisation. Cette variété, aux fruits restant fermes plus longtemps, fut cependant retirée du marché dès 1996, son échec commercial étant imputable à ses piètres qualités gustatives et à son prix trop élevé[66]. À la même époque, au Royaume-Uni, la société Zeneca mit sur le marché du concentré à base de tomates OGM qui eut un grand succès localement, bien que le caractère OGM du produit fût clairement affiché. La commercialisation cessa en 1999 du fait de l'opposition qui s'était développée dans l'opinion publique[67].
En 2003, lancement du projet international de séquençage du génome de la tomate (International Tomato Sequencing Project) regroupant dix pays et piloté par l'université Cornell (État de New York).
La culture de la tomate fait appel à diverses techniques : culture en plein champ, sous abri léger, en serre, culture hydroponique… dans le cadre de deux filières distinctes : la tomate de marché, pour la consommation en frais, et la tomate d'industrie pour la transformation (conserves, surgelés, plats cuisinés…). Elle est également très cultivée dans les jardins potagers des particuliers, donnant lieu à une autoconsommation importante.
Il existe de très nombreuses variétés cultivées de Solanum lycopersicum. La sélection faite par les hommes a privilégié les plantes à gros fruits. On distingue cependant plusieurs catégories de tomates, selon le mode de croissance de la plante — indéterminé ou déterminé — et surtout selon le type de fruit :
En Europe, certaines cultures régionales de tomates, caractérisées souvent par l'emploi de variétés locales, ont été distinguées par des appellations protégées. C'est le cas en Italie de la tomate de Pachino (pomodoro di Pachino) et de la tomate de San Marzano (pomodoro San Marzano dell’Agro Sarnese-Nocerino) qui bénéficient du label IGP (indication géographique protégée)[68].
Plus de 4 000 variétés de tomates sont actuellement inscrites dans la base européenne des variétés de semences [69].
En France, sur près de plus de 480 variétés inscrites au Catalogue officiel des espèces et variétés[70], près de 300 sont des hybrides F1, et plus de 175 d'entre elles sont des variétés fixées qui figurent en grande majorité sur la liste annexe des variétés sans valeur intrinsèque destinées aux jardiniers amateurs [71].
La tomate est une plante de climat tempéré chaud. Sa température idéale de croissance se situe entre 15 °C (la nuit) et 25 °C (le jour). Elle craint le gel et ne supporte pas les températures inférieures à + 2 °C. C'est une plante héliophile, elle demande une hygrométrie moyenne, parfois un apport de CO2 (sous serre verre). Sa période de végétation est assez longue : il faut compter jusqu'à cinq à six mois entre le semis et la première récolte. La longueur du jour a aussi une grande importance. Sous les climats tempérés, la tomate poussera mieux et plus vite en juillet (durée du jour de 17 à 18 h) qu'en septembre, lorsque la durée du jour diminue (durée du jour moins de 12 h). Ceci explique aussi pourquoi la culture de la tomate s'adapte mal dans certains pays ayant pourtant un climat propice (aux Antilles par exemple) : la durée constante du jour de 12 heures n'est pas suffisante.
La multiplication se fait par semis, opération qu'il faut faire assez tôt, vers février-mars, et donc sous abri en climat tempéré (en serre ou sous châssis vitré). Les jeunes plants obtenus sont à repiquer entre le 15 avril et le 15 mai, sitôt que la période des gelées est passée. On pourra repiquer le plant en biais (quasiment à l'horizontal en faisant un coude sur le tuteur) en enterrant le bas de la tige jusqu'aux premières feuilles. Le coude permet de ralentir le flux de sève et l'enterrement de la base du pied permet le développement de plus de racines, ce qui renforcera le plant et donnera plus de tomates.
Il est nécessaire de les tuteurer, sauf pour les variétés à croissance déterminée pour lesquelles on prévoit seulement un paillage. La taille pratiquée traditionnellement consiste à ôter les gourmands et à étêter la tige principale après le 4e ou 5e bouquet.
Pour ceux qui veulent se risquer à cultiver la tomate en moyenne montagne (700 à 800 m) il est possible d'avoir une production plus précoce.
Vous pouvez ainsi obtenir de 6 à une dizaine de bouquets plus précoces qui pourront être nourris par un système racinaire développé.
C'est une culture très exigeante, qui demande un sol profond et bien fumé, et la possibilité d'irrigation. C'est une plante neutrophile.
Les tomates de production industrielle sont généralement cultivés hors sols dans des serres ou tunnels de plusieurs hectares sur de la laine de roche et alimentés de manière totalement artificielle par un mélange d'eau et d'engrais. On les cultive de la même façon dans les régions chaudes désertiques comme le désert du Néguev en Israël en remplaçant la laine de verre par du sable. Cela permet d'étendre considérablement la période de production en chauffant les serres en hiver.
En serre, il est nécessaire de favoriser la nouaison dont dépend le rendement. Cela demande une bonne pollinisation des fleurs, qui est obtenue en les faisant vibrer pour favoriser la dispersion du pollen. Cela peut se faire par différentes méthodes : vibreurs électriques, ventilation forcée, mais de plus en plus on recourt à un insecte auxiliaire, le bourdon (Bombus terrestris), élevé à cet effet. Les bourdons butinant les fleurs se sont révélés plus efficaces (pollinisation vibratile) que les méthodes mécaniques. Une ruche contenant jusqu'à 200 ouvrières est nécessaire pour 2 000 m2 environ de serre[72]. Cette méthode oblige à réduire l'usage des insecticides. À défaut de fécondation, la nouaison peut aussi être améliorée par des traitements des fleurs à l'aide d'hormones (auxines).
La maturité des tomates, critère primordial pour décider de la date de la récolte, est appréciée en fonction de la couleur, six stades-repères ont été codifiés, qui s'échelonnent sur une dizaine de jours : vert blanchâtre, point rose, tournant, rose, rouge clair, rouge foncé.
Dans le cas des tomates destinées au marché du frais, la récolte est toujours manuelle. La tomate étant un fruit climactérique, la récolte se fait généralement à un stade de maturité incomplète, dit « tournant » (fruit encore très ferme et très faiblement coloré). Cette opération requiert une main-d'œuvre importante.
La tomate d'industrie est récoltée à maturité (lorsqu'au moins 80 % des fruits sont rouges). Elle est souvent mécanisée, surtout dans les pays développés (Europe, États-Unis). Les récolteuses à tomates sont des machines automotrices qui effectuent la récolte en un seul passage, avec un débit de 15 à 30 tonnes par heure. L'emploi de ces machines implique le choix de variétés adaptées, qui se caractérisent par une croissance déterminée, une maturation groupée des fruits, ainsi qu'une programmation des cultures en fonction des capacités de l'usine réceptrice, les tomates mûres ne pouvant être stockées[73].
Les cultures de tomates peuvent être affectées par diverses attaques de ravageurs (insectes, acariens, nématodes, etc.) et de maladies cryptogamiques, bactériennes ou virales, par la concurrence de mauvaises herbes et par des accidents de végétation ou des agressions abiotiques, dont l'importance varie selon le type de culture et les conditions climatiques. Ravageurs et maladies de la tomate sont souvent communs à d'autres espèces de Solanacées cultivées, comme l'aubergine ou le tabac.
Les principaux ravageurs de la tomate sont des insectes, en particulier thrips, aleurodes, pucerons, noctuelles et mouches mineuses, ainsi que des acariens et des nématodes. Ils sont dans l'ensemble moins nuisibles que les maladies[74]. Les aleurodes des serres, ou mouches blanches des serres (Trialeurodes vaporariorum) sont à redouter dans les cultures sous abri, ainsi qu'une autre espèce apparue plus récemment, l'aleurode du tabac (Bemisia tabaci). Cette dernière transmet le virus de la maladie des feuilles jaunes en cuillère de la tomate (TYLCV). En serre, une méthode de lutte biologique fait appel à un auxiliaire parasitoïde, Encarsia formosa (Hyménoptères) qui pond ses œufs dans les larves d'aleurodes.
Les thrips sont de minuscules insectes piqueurs qui provoquent un jaunissement des feuilles. L'un d'eux, le thrips des petits fruits (Frankliniella occidentalis) est en outre le vecteur du virus de la maladie bronzée de la tomate (TSWV)[75].
Les doryphores se voient parfois sur les tomates, mais préfèrent nettement les pommes de terre.
La mineuse de la tomate (Tuta absoluta) est la larve minuscule (moins de 8 mm de long) d'un lépidoptère de la famille des Gelechiidae qui attaque les feuilles et les fruits de la tomate, ainsi que d'autres Solanacées. Ce ravageur, originaire d'Amérique du Sud, est apparu dans le bassin méditerranéen à partir de 2006 et en France en 2008[76]. La lutte contre ce nouveau ravageur passe, outre les mesures de prophylaxie, par des pièges à phéromones et l'emploi d'auxilaires parasitoïdes des œufs et des larves[77].
Les nématodes, notamment le nématode à galles, Meloidogyne incognita, sont présents tant en culture de plein champ qu'en serre, sauf en culture hors-sol. Ils provoquent la formation de nodosités sur les racines et freinent le développement des plantes. La lutte passe par la désinfection du sol. Certaines variétés modernes sont résistantes (gène Mi), ou plus exactement tolérantes, mais certaines souches de nématodes peuvent se montrer plus virulentes. Le choix de rotations appropriées est aussi un moyen de limiter les attaques[78].
Les limaces, notamment la limace grise, Agriolimax agrestis, peuvent attaquer les jeunes plants.
La tomate est sensible à des maladies cryptogamiques, des maladies bactériennes et des maladies virales.
Le fruit de la tomate peut être sujet à diverses atteintes liées à des carences physiologiques ou à des phénomènes climatiques[86].
La gestion des mauvaises herbes dans les cultures de tomates est importante pour éviter les baisses de rendement, du fait de la concurrence des adventices, et limiter les infestations, ces plantes pouvant servir de réservoirs à divers organismes tels qu'insectes ravageurs, champignons parasites, nématodes… La lutte contre les mauvaises herbes combine diverses méthodes, notamment traitements à base d'herbicides en pré- ou post-émergence, et interventions mécanique (sarclage), ces dernières étant surtout efficaces sur les adventices annuelles au premier stade de la culture.
Dans les pays méditerranéens, les cultures de tomates peuvent aussi être infestées par des plantes parasites des genres Orobanche (Orobanche ramosa et Orobanche aegyptiaca[87]) et Cuscute.
La tomate est cultivée dans de nombreux pays du monde (170 selon la FAO) et sous divers climats, y compris dans des régions relativement froides grâce au développement des cultures sous abri. C'est, par le volume de production, le premier légume au niveau mondial, devant la pastèque et le chou, mais derrière la pomme de terre et la patate douce, ces deux dernières étant toutefois plutôt considérées comme des féculents[88].
La production de tomates connait deux grandes filières : la tomate pour la consommation en frais (tomate de marché) d'une part et la tomate destinée à la transformation et la conserve (tomate d'industrie) d'autre part. Cette dernière représente environ la moitié de la production dans l'Union européenne, 80 % aux États-Unis (moyenne 1980-1987)[89] et environ 15 % en Chine (2008)[90].
Selon les statistiques de l'organisation des Nations unies pour l'alimentation et l'agriculture, la production mondiale de tomates s'élevait en 2013 à 164.5 millions de tonnes pour une surface de 4,77 millions d'hectares, soit un rendement moyen de 34.5 t/ha[91]. Ces chiffres ne tiennent toutefois compte que de la production commercialisée, et n'incluent pas les productions familiales et vivrières qui peuvent être non négligeables dans certaines régions.
La Chine est de loin le premier producteur mondial avec un peu plus du quart du total (50.5 millions de tonnes), production destinée essentiellement (environ 85 %) au marché intérieur pour la consommation en frais[90]. Elle est suivie par cinq pays produisant plus de 5 millions de tonnes : l'Inde, les États-Unis, la Turquie, l’Égypte et l'Iran. Considérée globalement, l'Union européenne se placerait au deuxième rang avec 9,3 % de la production mondiale (15,3 millions de tonnes), dont l'Italie assure près du tiers, et les quatre pays méditerranéens produisant plus de 1 Mt (dans l'ordre : Italie, Espagne, Portugal et Grèce) un peu moins des trois quarts (72,1 %).
Sur la période 1961-2013, la production mondiale a été multipliée par près de 6, passant de 27,6 à 164.5 millions de tonnes, soit un taux de croissance annuelle moyen de 3,5%. Cette évolution a été particulièrement forte en Asie, ainsi la Chine a décuplé sa production dans la même période, l'Inde l'a multiplié par 39.
En Chine, le rendement moyen s'établit à 51,47 t/ha, et à 20,7 t/ha en Inde. Il s'étage entre 50 et 90 t/ha dans les pays du Sud de l'Europe, tandis que les pays du Nord, dont la production est quasi exclusivement assurée sous serre, ont des rendements records : 499 t/ha en Belgique, 484 aux Pays-Bas et 418 au Royaume-Uni. Des records de 100 kg/m2, soit 1 000 t/ha, ont même été obtenus aux Pays-Bas dans des serres avec éclairage artificiel[90].
La production de tomates fraîches pour la transformation industrielle représente près d'un quart de la production totale (26,8 millions de tonnes, soit 23,4 % en 2002). Cette culture est pratiquée surtout dans les régions proches du 40e parallèle, essentiellement dans l'hémisphère nord (90 % du total). Il s'agit d'une culture de plein champ, de plus en plus mécanisée. Les trois principales zones de production sont la Californie, le bassin méditerranéen et la Chine. La Californie en produit 10 millions de tonnes, soit 96 % de la production des États-Unis. La production des pays du bassin méditerranéen (onze pays dont cinq de l'Union européenne) s'élève à 10,5 millions de tonnes. La production chinoise atteint 2,8 millions de tonnes en 2002, mais connaît une croissance très rapide. Les autres producteurs notables sont dans l'hémisphère nord le Canada, la Hongrie et la Bulgarie, et dans l'hémisphère sud le Brésil, le Chili et l'Argentine[92].
Tous ces pays (à l'exception du Brésil) sont représentés par leurs organisations professionnelles de producteurs et d'industriels transformateurs au sein du Conseil mondial de la tomate d'industrie (WPTC), créée en mai 1998 et dont le siège social se trouve à Avignon (France)[93]. Les pays méditerranéens sont regroupés dans l'association méditerranéenne internationale de la tomate (Amitom), fondée en 1979 et dont le siège est également à Avignon. Cette organisation rassemble des associations professionnelles de cinq pays européens (Espagne, France, Grèce, Italie, Portugal), cinq pays hors Union européenne (Israël, Égypte, Maroc, Tunisie, Turquie) et neuf membres associés provenant d'Algérie, des Émirats arabes unis, de Malte, d'Ukraine, d'Iran et de Syrie[94].
Le premier producteur de tomates pour l'industrie, l'Italie, importe de grandes quantités de tomates de Chine (où dominent deux conglomérats Xinjiang Chalkis et COFCO Tunhe), de Californie ou encore d'Espagne, conditionnées en barils sous forme de concentré. Après avoir été transformées en ketchup et autres sauces tomate, elles sont conditionnées dans des conserves portant la mention « produites en Italie », avant d'être exportées exemptées de droits de douane, et à bon prix. Ce « tomato business » a pris une telle ampleur qu'une partie du marché de la tomate est contrôlé par l'agromafia dont le chiffre d'affaires dans ce domaine est estimé à 15,4 milliards en 2014[95].
En France, le principal transformateur de tomates, la société S.A.S. Conserves de Provence, qui était à l'origine une coopérative agricole fondée en 1947 et qui vend ses produits sous la marque « Le Cabanon », a été rachetée en 2004 par un groupe chinois, la Xinjiang Chalkis Company Limited[96].
En 2006, les exportations de tomates fraiches ont porté sur un peu plus de 6 millions de tonnes, soit 4,8 % de la production mondiale de l'année. Les trois premiers pays exportateurs (environ 1 million de tonnes chacun) ont été le Mexique, la Syrie et l'Espagne. Le Mexique fournit essentiellement les États-Unis, et l'Espagne l'Union européenne[88].
La même année, les premiers pays importateurs de tomates fraiches sont dans l'ordre les États-Unis (environ 1 million de tonnes), l'Allemagne, la France, le Royaume-Uni et la Russie.
Concernant la tomate transformée (pâte et purée), les principaux pays exportateurs sont en 2006 la Chine, l'Union européenne, les États-Unis, le Chili et la Turquie. Cependant, la Chine, dont la production connaît une croissance impressionnante, est de loin l'exportateur le plus important avec 675 000 tonnes de pâte exportée en 2007, chiffre multiplié par six entre 1999 et 2007[97].
La même année, les principaux pays importateurs sont la Russie, le Japon, l'Union européenne, le Mexique et le Canada.
L'Europe produit un peu plus de 5 millions de tonnes, l'Espagne est le premier producteur européen, devant les Pays-Bas, l'Italie, le Portugal et la France.
En mai 2019 des centaines de tonnes de tomates sont détruites chaque semaine. Les prix pratiqués par les entreprises de la grande distribution seraient trop élevés, dissuadant les potentiels acheteurs, et les importations trop importantes, provoquant une saturation du marché[98].
Selon les statistiques de la FAO, la consommation mondiale de tomates s'élevait en 2003 à 102,8 millions de tonnes. Elle est un peu moins concentrée que la production, les 18 premiers pays (cf. tableau ci-dessous) représentant 77 % du total. En tête figurent la Chine (24,6 %) suivie par les États-Unis (9,8 %), l'Inde (8,7 %), la Turquie (5,9 %) et l'Égypte (5,9 %)[88]. Parmi ces pays, apparaissent aussi la France, l'Allemagne et le Japon qui jouent un moindre rôle dans la production.
Si l'on considère la consommation annuelle par habitant, Le record appartient à la Libye avec 117 kg, suivie de la Grèce (115 kg) et d'autres pays du bassin méditerranéen (dans l'ordre Tunisie, Turquie, Égypte, Italie, Liban).
Ces chiffres ne tiennent pas compte de l'autoconsommation.
En 2017, la France a produit 743 772 tonnes de tomates [99]principalement vendues et consommées de mars à novembre[100]. La surface cultivée est de 4 681 ha, soit un rendement de 158,9 tonnes par hectare. La Bretagne étant la première région productrice (39 % de la production, devant les Pays de la Loire 15 %)[101]. Les tomates vendues de décembre à février sont généralement importées, essentiellement du Maroc et d'Espagne. L'indication de la provenance est obligatoire[102]. Les importations se sont élevées, en 2017 à 507 136 tonnes et les exportations à 230 586 tonnes.
La tomate est le premier légume consommé par les Français en volume, et le second fruit après la pomme, avec un peu plus de 14 kg par ménage[103] et par an[104]
Au niveau international, des normes sont définies par le codex Alimentarius, programme commun de la FAO et de l'OMS. Elles concernent les tomates fraîches[105], les tomates en conserve[106], les jus de tomates[107] et les concentrés de tomates traités[108].
L'importance du commerce de la tomate donne lieu à des guerres commerciales stratégiques entre les principaux pays producteurs, impliquant notamment les États-Unis, la Chine et l'Italie. Celles-ci impliquant parfois certains des plus haut responsables de ces pays. (par exemple en Chine : certains généraux de l'armée populaire de Chine) [109] Cette guerre concurrentielle pousse les producteurs à recourir à des pratiques de minimisation extrême des coûts, notamment humain, via la mise en œuvre de condition de travail précaire dans les exploitations (s’appuyant notamment sur une main d’œuvre issue de l'immigration) que certains dénoncent comme étant proche de l'esclavage[110],[111],[112].
La tomate (le fruit) tient une place importante dans l'alimentation humaine. Bien que ce soit un fruit sur le plan botanique, elle se consomme comme un légume soit crue, soit en salade, souvent en mélange avec d'autres ingrédients, soit en jus, soit cuite dans d'innombrables préparations culinaires. Elles sont alors transformées industriellement, à partir de produits frais, en conserves ou surgelés, sous forme de purée, de concentré, d'autres condiments, de sauces et de plats préparés. Des industries de transformation de la tomate sont implantées dans toutes les régions du monde et sont approvisionnées par des milliers d'hectares de culture mécanisée.
La tomate est un aliment diététique, très riche en eau (93 à 95 %) et très pauvre en calories (17 kcal pour 100 grammes), riche en éléments minéraux et en vitamines (A, C et E)[113].
Les glucides, 2 à 3 %, sont constitués principalement de fructose et de glucose[114].
Les sels minéraux, dont la teneur dépend aussi du sol et des apports d'engrais, sont composés pour près de la moitié de potassium, environ 235 mg pour 100 g de tomate[114].
La tomate contient plusieurs vitamines hydrosolubles dont la principale est la vitamine C. La teneur, de 10 à 30 mg/100 g[114], dans la tomate crue est fortement réduite dans la tomate cuite (environ 16 mg).
La purée de tomate contient environ 52 ng/g de nicotine, soit environ la moitié de la teneur de l'aubergine et largement en deçà du seuil de toxicité[115].
Certains consommateurs se plaignent du manque de goût des tomates disponibles sur le marché. Les qualités organoleptiques de ce fruit, qui incluent l'aspect, le goût et la texture, dépendent de divers paramètres liés à la génétique et aux conditions de culture, de récolte et de conservation. Le goût est lié notamment à l'équilibre entre sucres et acides, en particulier à la teneur en acide malique et en saccharose[116], et à la présence de divers arômes volatils. Cet équilibre dépend largement des conditions de mûrissement du fruit.
Parmi les facteurs ayant entraîné une perte de goût des tomates figure la sélection de variétés dites « longue conservation » qui possèdent un gène particulier, lerin (ripening inhibitor), qui induit des effets négatifs sur la qualité dont les mécanismes sont mal connus[117]. Des recherches ont été menées sur ce sujet, notamment dans le cadre du projet EU-SOL inscrit dans le sixième programme-cadre pour la recherche et le développement technologique de l'Union européenne[118].
La conservation des tomates à 4 °C leur fait perdre jusqu'à deux tiers des composés volatils qui contribuent à leur goût[119], tandis qu'une conservation à 20 °C développe ces composés[119]. Il est également possible de restaurer ces arômes, si la tomate a passé moins d'une semaine au réfrigérateur, en la sortant 24 h avant consommation[119].
On trouve, dans le goût de la tomate et particulièrement de la sauce tomate, la cinquième saveur fondamentale, l'umami, qui est liée à la présence d'acide glutamique dans le fruit mûr[120].
La tomate est aujourd'hui un légume-fruit très important en cuisine, entrant dans la composition de nombreuses recettes.
La tomate peut se consommer soit crue, soit cuite.
Crue, la tomate peut se manger nature, à la croque au sel, mais elle entre le plus souvent dans la composition de salades simples ou composées, comme la salade niçoise. Elle est également l'ingrédient de base du gazpacho, soupe froide, spécialité originaire d'Andalousie.
Cuite, la tomate se prépare de diverses manières : sautée, farcie, en sauce… C'est aussi un ingrédient de diverses sauces. La cuisson détruit une partie des vitamines mais favorise l'assimilation du lycopène.
Les tomates vertes ou incomplètement mûres peuvent servir à la confection de confiture, ce qui est une manière d'utiliser les tomates cueillies en fin de saison qui ne peuvent atteindre une maturité complète.
On peut décorer certains plats en confectionnant des roses en peau de tomate. Elles se font simplement en pelant une tomate bien ferme avec un couteau d'office en inox, en formant un ruban régulier qui, enroulé sur lui-même et posé sur la base de la tomate préalablement coupée, formera la « rose »[121].
Salade caprese (tomates mozzarella).
Bol de gaspacho andalou.
La tomate fait l'objet d'une importante industrie de transformation, qui fournit au consommateur des tomates séchées, des tomates pelées en boîte, du coulis de tomate, du concentré de tomate (simple ou « double » et même triple concentration), des sauces (dont la sauce tomate, les sauces aigres-douces, le ketchup) et une boisson, le jus de tomate.
Les deux principales transformations industrielles du jus de tomate sont la concentration et le séchage. La concentration est réalisée à chaud sous vide partiel. Selon la température de la concentration, on parlera de concentré hot break (haute température) ou cold break (température moins élevée). Le concentré hot break se caractérise par un goût de « cuit » plus intense mais surtout par une concentration de pectine plus élevée. Le concentré cold break présente un profil aromatique plus proche du jus de tomate originel mais avec un niveau de viscosité plus faible.
Le séchage peut être réalisé par atomisation ou par cylindrage, que ce soit sur du concentré cold break ou hot break. La principale utilisation de la poudre de tomate est la soupe en poudre.
La tomate est une source de vitamine A et de vitamine C[113].
Malgré les demandes de l'industrie agroalimentaire de faire de la tomate, un aliment anti-cancer, la Food and Drug Administration (FDA) semble assez frileuse sur le sujet.
Elle a étudié les demandes d'allégation santé liant consommation de tomate et réduction de risque de nombreux cancers[122], et n'a accepté qu'une formulation très alambiquée[123]. Elle a surtout « rejeté le lien entre le lycopène (élément responsable des bienfaits supposés de la tomate) utilisé comme ingrédient ou supplément alimentaire et la prévention de certains cancers »[123].
De manière plus détaillée, la FDA conclut :
L'institut américain pour la recherche contre le cancer (AICR), classe la tomate dans les aliments anti-cancer[124]. L'AICR indique même qu'il y aurait des études en cours sur le potentiel curatif de la tomate ou de l’un de ses composants le lycopène[124]. Cependant, l'AICR affirme que l'existence d'un lien entre consommation de lycopène et diminution de risque de cancer n'est démontrée que sur l'animal. Elle ajoute que sur l'humain, certaines études ont démontré un lien entre lycopène et réduction du cancer de la prostate, d'autres non, d'autres oui. Elle recommande cependant la consommation de tomate et d'autres aliments contenant du lycopène[125].
La tomate aurait un usage traditionnel de phytothérapie [126] notamment grâce à sa teneur en pigments caroténoïdes antioxydants, et plus particulièrement en lycopène, réputé pour ses propriétés anticancéreuses et de prévention contre les maladies cardiovasculaires, en particulier. Il est à noter que ce lycopène est plus facilement assimilé par la consommation de tomates cuites, la cuisson libérant les nutriments en faisant éclater les cellules végétales.
La tomate a des propriétés diurétiques et désintoxicantes[127].
Certaines études publiées sur United States National Library of Medicine (Bibliothèque américaine de médecine) ont révélé que la consommation fréquente ou régulière de tomate pourrait réduire le risque de développer le cancer de la prostate, aussi bien que d’autres tumeurs malignes tels que les cancers du pancréas, du poumon, du côlon, du rectum, de l’estomac, de la cavité orale, de l’œsophage, du sein et du col de l’utérus[128],[129],[130].
Une autre étude menée chez des femmes a démontré que ce même fruit pourrait réduire leurs risques de souffrir des maladies cardiovasculaires et baisser le taux de leurs lipoprotéines de basse densité (LDL). Les chercheurs pensent que ces effets bénéfiques pourraient être dus au lycopène associé à d’autres composés antioxydants et des vitamines[131],[132].
La plante contient dans tous ses organes de l'α-tomatine, glycoalcaloïde stéroïdal toxique, proche de la solanine de la pomme de terre, et qui peut présenter un danger pour le bétail. La tomatine a des propriétés antibiotiques et antifongiques[133]. La teneur en tomatine est faible pour les tomates rouges (mûres), de l'ordre de 0,03 à 0,08 mg/100 g, et nettement plus élevée pour les tomates vertes (immatures), de 0,9 à 55 mg/100 g, sans danger toutefois pour la consommation humaine[134].
La consommation de tomates, en particulier de tomates crues, peut provoquer chez certaines personnes des indispositions en raison de la présence de saponines et solanine, et des réactions allergiques, pouvant aller jusqu'à un choc anaphylactique. Ce phénomène relativement rare d'allergie alimentaire est dû à la présence dans les tomates mûres de protéines de liaison avec les immunoglobulines E, dont le taux tend à augmenter avec le mûrissement du fruit[135].
Les tomates fraîches peuvent être contaminées par la salmonelle. Cela s'est notamment produit en Amérique du Nord, vers la fin du printemps 2008 (à partir du 16 avril), entraînant leur retrait des grandes chaînes de restauration et de certains magasins. Aux États-Unis, on recensait au 11 juin 2008, dans 23 États, au moins 228 cas d'intoxications par la salmonelle dus à la consommation de tomates contaminées, provoquant 25 hospitalisations[136]. Au Canada, aucun cas n'a été rapporté, cependant, par mesure de précaution, les grandes chaînes de restauration, telles que McDonald's et KFC, avaient décidé de retirer temporairement les tomates de leur menu[137].
Les tomates trop mûres peuvent être sujettes à diverses moisissures, comme Penicillium expansum, et contenir de ce fait des mycotoxines thermostables comme la patuline[138]. Ces mycotoxines peuvent se retrouver dans des produits dérivés comme les jus de tomate.
Les tomates mises en vente peuvent parfois contenir des résidus de pesticides. En France, selon les contrôles effectués par la DGCCRF, cela concernait en 2004 48,5 % des échantillons analysés. Toutefois, seuls 3,5 % de ces échantillons dépassaient les LMR (limites maximales de résidus) fixées au niveau national ou européen[139].
Le marc de tomate, sous-produit de la transformation industrielle des tomates, est parfois utilisé comme aliment du bétail[140].
Le purin de tomate, obtenu par macération de feuilles et tiges dans l'eau, serait efficace au jardin pour prévenir ou éloigner certains insectes parasites, notamment les pucerons[141].
Selon Victor Renaud[142], une feuille de tomate froissée frottée sur la peau contribuerait à calmer la douleur en cas de piqûre d'insecte.
L'allure caractéristique de la tomate et l'ampleur de sa consommation induisent son usage comme thème dans la décoration et le design dans le domaine culinaire.
À Marmande (Lot-et-Garonne) la légende de la pomme d'amour raconte comment un galant rapporta « des isles » les premières graines de tomate pour les offrir à sa belle[143]. Dans cette ville, la « Confrérie des chevaliers de la Pomme d'Amour » s'attache à promouvoir et défendre la tomate de Marmande.
De nombreuses fêtes de la tomate sont organisées dans le monde, notamment aux États-Unis, en Europe et dans divers pays comme Israël, l'Argentine ou l'Australie. Ce sont souvent des « fêtes des plantes » axées sur la tomate et souvent d'autres légumes dans lesquelles sont présentés des fruits de nombreuses variétés, des concours des plus belles tomates, et qui sont l'occasion pour les passionnés d'échanger des semences ou de découvrir de nouvelles recettes.
En France, une « fête de la tomate et des légumes anciens » se tient depuis quelques années à la mi-septembre à Haverskerque (Nord)[144]. À Gunnedah (Nouvelle-Galles du Sud) en Australie, la National Tomato Competition organisée en janvier est un concours de la plus grosse tomate[145].
Celle qui est organisée chaque année en août à Bunyol, commune espagnole de la province de Valence[146], la Tomatina, se distingue par son caractère de bataille festive dans laquelle les seules munitions utilisées sont des tomates bien mûres. Une fête similaire, La Gran Tomatina Colombiana, se déroule en Colombie dans la commune de Sutamarchán chaque année en juin depuis 2005[147].
Comme celui d'autres fruits et légumes, le nom de la tomate a été attribué à un jour de l'année dans le calendrier républicain, le 28 vendémiaire (19 octobre)[148].
Dans la langue française une tomate désigne un cocktail constitué d'un mélange de pastis et de sirop de grenadine. C'est aussi le nom d'une couleur, le rouge tomate (code HTML #DE2916)[149].
Expressions, en rapport avec la couleur rouge :
Georges Perec illustre l'importance de la symbolique de la tomate dans l'art lyrique dans son inénarrable « Mise en évidence expérimentale d'une organisation tomatotopique chez la soprano (Cantatrix sopranica L.) »[151] dont la version anglaise est publiée au Seuil dans la collection « La librairie du XXe siècle » sous le titre Cantatrix sopranica L. et autres écrits scientifiques.
La tomate est présente dans plusieurs natures mortes italiennes et espagnoles du XVIIe et XVIIe siècles[152]. À titre d'illustration, on peut citer la « nature morte aux concombres et tomates » du peintre espagnol Luis Meléndez.
Pablo Picasso a peint en août 1944 une série de neuf tableaux représentant un plant de tomate sur le rebord d'une fenêtre. Réalisées dans l'appartement de son ancienne compagne, Marie-Thérèse Walter et de sa fille Maya à Paris, où le peintre s'était réfugié pendant les combats pour la Libération de la capitale, ces peintures sont, selon Jean Sutherland Boggs, « une métaphore pittoresque et décorative de la nécessité pour l'être humain de survivre et prospérer même sous les contraintes de la guerre »[153].
En 1962, Andy Warhol a produit une œuvre intitulée Campbell's Soup Cans, constituée d'une série de 32 tableaux représentant une série de boîtes de soupes rouge et blanche de la société Campbell, au premier rang desquelles la soupe de tomate.
Les formes arrondies de la tomate ont inspiré en 1971 au designer finlandais Eero Aarnio le dessin du « fauteuil tomate » (tomato chair)[154].
Dans un registre humoristique, Alphonse Allais intitula en 1882 un tableau abstrait uniformément rouge « Récolte de la tomate par des cardinaux apoplectiques au bord de la Mer Rouge »[155].
Chez les Bambaras, peuple d'Afrique de l'Ouest (Mali, Sénégal, Guinée), la tomate est un symbole de fécondité, et les couples doivent en manger avant de s'unir[156].
La tomate est l'emblème, fruit ou légume officiel, de plusieurs États américains[157] :
En outre, le jus de tomate est la boisson officielle de l'Ohio[158].
Le parti socialiste néerlandais a adopté comme symbole une tomate rouge qui figure dans son logo.
La tomate dérive, y compris ses graines, de la transformation de l'ovaire d'une plante à fleurs. Cependant, d'un point de vue culinaire, elle n'a pas le même goût sucré que les fruits consommés comme tels, le plus souvent à la fin du repas, et est généralement servie, comme légume, dans des préparations salées, en entrée ou en salade, ou en accompagnement du plat principal. L'origine de la controverse vient du fait que les tomates sont traitées comme des fruits dans les pratiques de conserve domestique. Les tomates ont en effet une acidité suffisante pour être préparées à l'eau plutôt que dans un stérilisateur à vapeur comme c'est le cas pour les « légumes ».
Cette controverse a eu des implications légales aux États-Unis. En 1887, des droits de douane appliqués aux légumes mais pas aux fruits ont fait du statut de la tomate un sujet d'importance au regard de la loi. La Cour suprême des États-Unis mit fin à la controverse le 10 mai 1893 en déclarant que la tomate était un légume, selon la définition populaire qui classe les légumes, généralement servis au cours du repas et non au dessert, en fonction de leur utilisation (Nix v. Heden (149 U.S. 304))[159]. La décision s'applique seulement à l'interprétation du tarif douanier du 3 mars 1883 et la Cour ne prétend pas reclasser la tomate pour d'autres considérations que celles relatives au paiement de taxes douanières.
La tomate a été choisie comme légume-emblème officiel par l'État du New Jersey. L'Arkansas en revanche n'a pas tranché entre fruit et légume en faisant de la variété South Arkansas Vine Ripe Pink Tomato à la fois le fruit-emblème et le légume-emblème de l'État, dans une décision unique citant ses usages culinaires et la classification botanique. En 2006, la chambre des représentants de l'Ohio adopta une loi qui devait déclarer la tomate comme le fruit-emblème de l'État, mais elle ne fut pas ratifiée par le Sénat et il fallut attendre avril 2009 pour qu'une nouvelle loi fasse de la tomate le fruit officiel de l'Ohio[160]. Le jus de tomate est depuis 1965 la boisson officielle de l'Ohio. Alexander W. Livingston, originaire de Reynoldsburg (Ohio), a joué un grand rôle dans la popularisation de la tomate vers la fin des années 1800.
Du fait de la définition scientifique du fruit, la tomate reste considérée comme un fruit aux États-Unis dès lors qu'il ne s'agit pas de questions douanières. Ce n'est d'ailleurs pas le seul fruit botanique consommé comme légume : l'aubergine, le concombre et les courges de toutes sortes partagent la même ambiguïté.
L'immense pied de tomate qui pousse dans les serres expérimentales du parc Disney d'Orlando en Floride est probablement le plus grand du monde. La plante a été reconnue par le Livre Guinness des records pour sa production de 32 000 tomates d'un poids total de 522 kg. Elle produit des milliers de tomates en même temps sur un seul pied. Yong Huang, directeur de science agricole à Epcot, a découvert ce plant unique à Pékin (Chine), où il a été créé par hybridation[161]. Huang en rapporta des graines à Epcot et fit construire une serre spécialisée. Les tomates, qui ont la taille d'une balle de golf, sont servies dans les restaurants du parc Disney. Les visiteurs peuvent voir ce pied de tomate record en empruntant le parcours en bateau Living with the Land du parc d'Epcot[162].
La plus grosse tomate jamais récoltée pesait 3,814 kg. Cette tomate de la variété 'Big Zac' fut cueillie aux États-Unis en 2014 par un certain Dan McCoy dans sa serre au Minnesota[163].
La plus grosse tomate de France pesait 3,795 kg. Cette tomate qui est aussi de la variété 'Big Zac' fut cueillie en France en 2015 en serre par un certain Fabrice Boudyo à Carsac-de-Gurson en Dordogne[164].
Solanum lycopersicum
La tomate (Solanum lycopersicum L.) est une espèce de plantes herbacées du genre Solanum de la famille des Solanacées, originaire du Nord-Ouest de l'Amérique du Sud, largement cultivée pour son fruit. Le terme désigne aussi ce fruit charnu. La tomate se consomme comme un légume-fruit, crue ou cuite. Elle est devenue un élément incontournable de la gastronomie dans de nombreux pays, et tout particulièrement dans le bassin méditerranéen.
L'espèce compte quelques variétés botaniques, dont la « tomate-cerise » et plusieurs milliers de variétés cultivées (cultivars identifiés par des appellations ou des marques commerciales).
La plante est cultivée en plein champ ou sous abri par les agriculteurs et les horticulteurs sous presque toutes les latitudes, sur une superficie d'environ trois millions d'hectares. La tomate a donné lieu au développement d'une importante industrie de transformation, pour la fabrication de concentré, de sauce tomate, notamment de sauce ketchup, de jus de légumes et de conserves.
De grande importance économique, elle est l'objet de nombreuses recherches scientifiques. Elle est considérée comme une plante-modèle en génétique. Elle a donné naissance à la première plante génétiquement modifiée autorisée à la mise en culture et commercialisée de façon éphémère aux États-Unis dans les années 1990.
O tomate ( pronunciación ) ( do náhuatl tomatl ) é a froita da tomateira (Solanum lycopersicum; Solanaceae), aínda que impropiamente tratado como legume, amplamente cultivada e consumida polos pobos da América do Sur e central precolombianas, e hoxe coñecida en todo o mundo.
A maioría dos botánicos atribúe a orixe do cultivo e consumo (e mesmo a selección xenética) do tomate como alimento á civilización inca do antigo Perú, o que deducen por aínda persistir naquela rexión unha grande variedade de tomates salvaxes e algunhas especies de domesticados (verdes) só alí coñecidas.
Crese que o tomate da variedade Lycopersicum cerasiforme é a ancestral da maioría das especies comerciais actuais, e que foi levada do Perú e introducida polos pobos antigos na América Central, posto que esta variedade foi amplamente cultivada en México.
Outros estudosos pensan que o tomate é orixinario do propio México, non só polo nome pertencer tipicamente á maioría dos dialectos locais (Náuatls), senón porque as cerámicas incas non rexistraron o uso do tomate nos utensilios domésticos, como era costume.
Os primeiros replican a esta obxección, argumentando que moitas outras froitas e alimentos dos incas tampouco foron representados nas cerámicas.
É falsa a noción de que, polo longo uso nos mollos das pastas, o tomate teña orixe en Italia ou mesmo longo uso na cociña italiana.
O tomate xa se cultivaba 700 anos a.C. en México, e no antigo Perú, antes da formación do Imperio Inca. O tomate sempre se consumiu nas civilizacións incas, maias e aztecas e pertence a un extenso rol de alimentos da América precolombiana descoñecidos do Vello Mundo, do cal fan parte o millo, varios tipos de feixóns, patacas, froitas como o aguacate, e o cacao (de cuxas sementes se fai o chocolate), ademais de artigos de uso nativo que se difundiran, como a goma de mascar (seiba de Sapota (ou sapoti)) e tabaco.
Os españois levaron o tomate a Europa e parece que os primeiros tomates que se cultivaron en Italia eran de cor amarela. En 1554 foron descritos polo botánico italiano Piero Andrea Mattioli como "pomo d'oro", mazá dourada, de aí o nome de "pomodoro"; na Francia do século XVIII foron coñecidos como "pomme d'amour" (ou mazá de amor); hoxe os de cor vermella están máis estendidos.
Inicialmente o tomate considerábase velenoso polos europeos e cultivado só para efectos ornamentais. Soamente no século XIX o tomate pasou a ser consumido e cultivado en escala cada vez maior, inicialmente en Italia, despois en Francia e España.
O tomate ( pronunciación ) ( do náhuatl tomatl ) é a froita da tomateira (Solanum lycopersicum; Solanaceae), aínda que impropiamente tratado como legume, amplamente cultivada e consumida polos pobos da América do Sur e central precolombianas, e hoxe coñecida en todo o mundo.
Rajčica (česti nazivi paradajz, pomidor; Solanum lycopersicum) jednogodišnja biljka iz por. pomoćnica (Solanaceae); potječe iz Južne Amerike; uzgaja se u toplijim dijelovima svih kontinenata radi jestivih plodova koji se upotrebljavaju svježi, kuhaju, konzerviraju ili prerađuju.[1] Naziva se još pomidor, paradajz, paradižnik, zlatna jabuka, tomat, poma i jabučica. Botanički rajčica je voće, dok se trgovački i kulinarski smatra povrćem.
Dlakava i ljepljiva biljka naraste otprilike 1 metar, listovi su rascijepani, listići duguljasti. Žuti cvjetovi skupljeni su u grozdove, plodovi su u početku zeleni, a sazrijevanjem poprimaju tamnocrvenu boju. Današnjim uzgojem dobilo se sorte rajčica raznih oblika i boja.
Rajčica potječe iz Južne Amerike. Imala je male sočne plodove. U Europu je uvezena 1493., a prvi ju je opisao liječnik i botaničar Mattioli 1554. godine.
Ljekovito djelovanje nalazi se prije svega u plodovima, koji su bogati vitaminom C, karotenom, vitaminom B1, a ima i vitamina E. Uz vitamine u plodovima su sadržane i značajne količine mangana, željeza i bakra. Sok od rajčice snižava krvni tlak, a povisuje izlučivanje želučanih i crijevnih probavnih sokova, olakšava probavu.
Preporučuje se u dijetama oboljelih od reumatičnih oboljenja, gihta, te srčanih i bubrežnih bolesti.
Oprez je potreban zbog alkaloida solanina, prirodnog pesticida/fungicida, koji je i za ljude otrovan. Solanin je prisutan i u drugim pomoćnicama, a posebno u krumpiru.
Nedovršeni članak Rajčica koji govori o biljkama treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima Wikipedije.
Rajčica (česti nazivi paradajz, pomidor; Solanum lycopersicum) jednogodišnja biljka iz por. pomoćnica (Solanaceae); potječe iz Južne Amerike; uzgaja se u toplijim dijelovima svih kontinenata radi jestivih plodova koji se upotrebljavaju svježi, kuhaju, konzerviraju ili prerađuju. Naziva se još pomidor, paradajz, paradižnik, zlatna jabuka, tomat, poma i jabučica. Botanički rajčica je voće, dok se trgovački i kulinarski smatra povrćem.
Tomat (Solanum lycopersicum syn. Lycopersicum esculentum) adalah tumbuhan dari keluarga Solanaceae, tumbuhan asli Amerika Tengah dan Selatan, dari Meksiko sampai Peru. Tomat merupakan tumbuhan siklus hidup singkat, dapat tumbuh setinggi 1 sampai 3 meter. Tumbuhan ini memiliki buah berawarna hijau, kuning, dan merah yang biasa dipakai sebagai sayur dalam masakan atau dimakan secara langsung tanpa diproses. Tomat memiliki batang dan daun yang tidak dapat dikonsumsi karena masih sekeluarga dengan kentang dan Terung yang mengadung Alkaloid.
Cara menanam tanaman tomat adalah disemai lebih dahulu, setelah tumbuh 4 daun sejati kemudian ditanam (dijadikan bibit terlebih dahulu). Panen dimulai usia 9 minggu setelah tanam selanjutnya setiap 5 hari.
Kata "tomat" berasal dari kata dalam bahasa Nahuatl, tomatl (diucapkan: /tɔ.matɬ/).
Menurut tulisan karangan Andrew F. Smith "The Tomato in America", tomat kemungkinan berasal dari daratan tinggi pantai barat Amerika Selatan. Setelah Spanyol menguasai Amerika Selatan, mereka menyebarkan tanaman tomat ke koloni-koloni mereka di Karibia. Spanyol juga kemudian membawa tomat ke Filipina, yang menjadi titik awal penyebaran ke daerah lainnya di seluruh benua Asia. Spanyol juga membawa tomat ke Eropa. Tanaman ini tumbuh dengan mudah di wilayah beriklim Mediterania.
Terdapat ratusan kultivar tomat yang dibudidayakan dan diperdagangkan. Pengelompokan hampir selalu didasarkan pada penampilan atau kegunaan buahnya.
Terdapat buah tomat dengan kisaran warna dari hijau ketika masak, kuning, jingga, merah, ungu (hitam), serta belang-belang.
Dari ukuran dan bentuk[1], tomat dikelompokkan sebagai berikut:
Orang mengenal tomat buah, tomat sayur, serta tomat lalapan. Berdasarkan hal ini, fungsi tomat merupakan klasifikasi dari buah maupun sayuran, walaupun struktur tomat adalah struktur buah.
Perkembangan pengetahuan, sekarang tomat tidak hanya sebagai pelengkap untuk makanan melainkan juga sudah dikenal luas untuk kecantikan. Manfaat tomat untuk kecantikan antara lain adalah untuk mengecilkan pori-pori dan mencerahkan kulit karena tomat kaya dengan kandungan vitamin C.
Tomat (Solanum lycopersicum syn. Lycopersicum esculentum) adalah tumbuhan dari keluarga Solanaceae, tumbuhan asli Amerika Tengah dan Selatan, dari Meksiko sampai Peru. Tomat merupakan tumbuhan siklus hidup singkat, dapat tumbuh setinggi 1 sampai 3 meter. Tumbuhan ini memiliki buah berawarna hijau, kuning, dan merah yang biasa dipakai sebagai sayur dalam masakan atau dimakan secara langsung tanpa diproses. Tomat memiliki batang dan daun yang tidak dapat dikonsumsi karena masih sekeluarga dengan kentang dan Terung yang mengadung Alkaloid.
Cara menanam tanaman tomat adalah disemai lebih dahulu, setelah tumbuh 4 daun sejati kemudian ditanam (dijadikan bibit terlebih dahulu). Panen dimulai usia 9 minggu setelah tanam selanjutnya setiap 5 hari.
Kata "tomat" berasal dari kata dalam bahasa Nahuatl, tomatl (diucapkan: /tɔ.matɬ/).
Il pomodoro (Solanum lycopersicum, L. 1753) - identificato secondo il Codice Internazionale di Nomenclatura Botanica (ICBN) Lycopersicon esculentum (L.) Karsten ex Farw. (cfr. classificazione botanica), della famiglia delle Solanaceae, è una pianta perenne[1]. Le sue bacche, dal caratteristico colore rosso, sono largamente utilizzate in ambito alimentare in molti Paesi del mondo.
Il termine pomodoro è da attribuire al botanico senese Pietro Andrea Mattioli che per primo documentò l'ortaggio in Italia nel suo Medici Senensis Commentarii del 1544, dove lo definì mala aurea. Lo stesso botanico lo ha tradotto letteralmente in italiano come "pomo d'oro" (per il suo caratteristico colore giallo oro prima dell'ultima fase di maturazione) prima nel suo Commentario a Dioscoride (1574)[2] e poi nel suo Herbarius[3]
Il pomodoro è una bacca nativa della zona dell'America centrale, del Sudamerica e della parte meridionale dell'America Settentrionale. Gli Aztechi lo chiamarono xitomatl. La salsa di pomodoro era parte integrante della cucina azteca. Si affermava anche che il pomodoro avesse proprietà afrodisiache e sarebbe questo il motivo per cui i francesi originariamente lo definivano pomme d'amour, "pomo d'amore". Si dice, inoltre, che, dopo la sua introduzione in Europa, sir Walter Raleigh avrebbe donato una pianta di pomodoro carica dei suoi frutti alla regina Elisabetta, battezzandola con il nome di apples of love ("pomi d'amore").
La data del suo arrivo in Europa è il 1540, quando il condottiero spagnolo Hernán Cortés rientrò in patria con alcune piantine, la cui coltivazione diffusa si ebbe tuttavia solo nella seconda metà del XVII secolo.
In Italia la storia documentata del pomodoro inizia a Pisa il 31 ottobre 1548, quando Cosimo de' Medici ricevette dalla sua tenuta fiorentina di Torre del Gallo un cesto dei pomodori nati da semi regalati alla moglie, Eleonora di Toledo, dal padre, Viceré del Regno di Napoli[4]. Appare verosimile, però, che la prima regione italiana a conoscere la nuova pianta fu la Sicilia, per la diretta influenza della Spagna sull'isola; sembra infatti che da lì provengano le ricette italiane a base di pomodoro più antiche[4].
Tuttavia, già nel 1572 in una lettera di Costanzo Felici a Ulisse Aldrovandi si fa riferimento ad una varietà di colore "rosso gagliardamente", che poi venne selezionata nel tempo e divenne prevalente.
Inizialmente si pensò che fosse una pianta velenosa, in quanto somigliava all'erba morella. Difatti, di fronte al dubbio, venne adottata assieme alla patata e a quella americana, come pianta decorativa. I più ricchi situavano questi vegetali stranieri in bei vasi che ornavano le finestre e i cortili. I primi pomodori che arrivarono in Spagna furono piantati nell'orto del medico e botanico Nicolàs Monardes Alfaro, autore del libro Delle cose che vengono portate dall'Indie Occidentali pertinenti all'uso della medicina (1565-1574): per la prima volta il pomodoro viene inteso come coltura con proprietà curative. Gradualmente si comprese che poteva avere un utilizzo farmacologico e gastronomico.
Il frutto della pianta di pomodoro in Perù veniva mangiato, mentre in Europa all'inizio della sua introduzione aveva valore ornamentale, viste le bacche color oro[5][6]. Nel 1640 la nobiltà di Tolone regalò al cardinale Richelieu, come atto di ossequio, quattro piante di pomodoro, e sempre in Francia era usanza per gli uomini offrire piantine di pomodoro alle dame, come atto d'amor gentile. Così, la coltivazione del pomodoro, come pianta ornamentale, dalla Spagna, forse attraverso il Marocco o più probabilmente attraverso il Regno di Napoli, allora di monarchia spagnola, si diffuse in tutto il bacino del Mediterraneo, trovando il clima adatto per il suo sviluppo, soprattutto in Italia.
Scarsissima è, inoltre, la documentazione relativa all'uso alimentare: le prime sporadiche segnalazioni di impiego del suo frutto come alimento commestibile simile alla melanzana[7], fresco o spremuto e bollito per farne un sugo, si registrano in varie regioni dell'Europa meridionale del XVII secolo. Antonio Latini, nel suo Lo scalco alla moderna del 1692, descrive la ricetta della «salsa di pomodoro alla spagnuola» diffusa nella cucina napoletana. Soltanto alla fine del Settecento la coltivazione a scopo alimentare del pomodoro conobbe un forte impulso in Europa. In Francia veniva consumato soltanto alla corte dei re. Nel 1762 ne furono definite le tecniche di conservazione in seguito agli studi di Lazzaro Spallanzani, che, per primo, notò come gli estratti fatti bollire e posti in contenitori chiusi non si alterassero. In seguito, nel 1809, un cuoco parigino, Nicolas Appert, pubblicò l'opera L'art de conserver les substances alimentaires d'origine animale et végétale pour pleusieurs années, dove fra gli altri alimenti era citato anche il pomodoro.
La prima classificazione botanica fu a cura di Carl von Linné nel 1753, in genere Solanum, come Solanum lycopersicum (lyco-persicum deriva dal greco λύκος e πϵρσικός, letteralmente pesca dei lupi).
Nel 1768, tuttavia, Philip Miller cambiò il nome, sostenendo che le differenze dalle altre piante del genere Solanum, quali patata e melanzana, erano sostanziali, tali da giustificare la creazione di un nuovo genere: da qui il nuovo nome scientifico di Lycopersicon esculentum. Questo nome ebbe notevole successo, sebbene fosse contrario alle regole di nomenclatura vegetale, secondo cui, se si sposta la specie in un nuovo genere, non deve essere cambiato l'epiteto specifico (lycopersicum), ma solo il nome del genere: Hermann Karsten corresse l'errore nel 1881 e pubblicò il nome formalmente corretto Lycopersicon lycopersicum.
La controversia sul nome scientifico del pomodoro non è tuttavia finita. Innanzitutto, il nome di Miller era fino a poco fa il più usato, nonostante l'errore indicato prima. Poi, le moderne tecniche di biologia molecolare hanno permesso di creare precisi alberi filogenetici che hanno indicato come il pomodoro in realtà faccia parte veramente del genere Solanum, dando sostanzialmente ragione a Linneo. Il nome ufficiale è oggi quindi Solanum lycopersicum, sebbene il nome di Miller rimanga ancora in uso in molte pubblicazioni.
Tutte le parti verdi della pianta sono tossiche, in quanto contengono solanina, un glicoalcaloide steroidale che non viene eliminato nemmeno per mezzo dei normali processi di cottura; per tale motivo, il fusto e le foglie non vengono utilizzati a scopo alimentare.
Anche il frutto contiene solanine (α-tomatina e deidrotomatina), ma in quantità molto basse: il frutto maturo rosso ne contiene da 0,03 a 2,3 mg/100 gr di peso fresco, il pomodoro giallo-rossastro per insalata ne contiene mediamente 6 mg/100 gr di peso fresco, mentre il pomodoro verde per insalata ne contiene mediamente 9 mg/100 gr di peso fresco[8][9]. Va precisato che il pomodoro verde per insalata si trova in realtà all'inizio della maturazione e contiene una quantità di solanine assai inferiore al frutto verde completamente immaturo, dove il contenuto di solanine può superare i 50 mg/100 gr di peso fresco[10].
Il frutto maturo è ricco di principi nutritivi, soprattutto di potassio, fosforo, vitamina C, vitamina K e folati. Il colore rosso dei pomodori è dovuto ad un antiossidante, il licopene, la cui azione è adiuvata da altri due antiossidanti ossia luteina e zeaxantina. Seppure a basso contenuto calorico, è comunemente utilizzato a scopi alimentari, in insalata o come ingrediente nella preparazione di salse e piatti cotti, come la pizza. Il succo o il centrifugato di pomodoro, assunti come bevanda rendono disponibile all'organismo una quantità significativa di licopene, un antiossidante che si ritiene possa svolgere una certa funzione protettiva rispetto al rischio di tumori alla prostata[11][12]. Il succo di pomodoro costituisce anche, con l'aggiunta di vodka, tabasco, limone, sale e pepe, la base di un cocktail Bloody Mary, solitamente servito come aperitivo (viene talora chiamata Virgin Mary la versione analcolica dello stesso cocktail, che si riduce a succo di pomodoro condito come sopra).
Per la presenza di diverse proteine allergizzanti: (Lyc e 1; Lyc e 2; 2Apoligalatturonasi; alfa-fructofuranosidase; superossido dismutasi; pectinesterasi; chitinosi), il pomodoro può essere causa di allergia alimentare anche grave.[13][14][15] Sono anche segnalate dermatiti da contatto al pomodoro[16] oltre a orticaria ed angioedema,[17] insieme a fenomeni di anafilassi.[18] Il fusto, le foglie e i frutti delle piante di pomodoro contengono tomatina, una sostanza che secondo una ricerca ha effetti positivi sulla salute.[19]
Nelle zone temperate, la pianta del pomodoro non sopravvive al clima invernale, e quindi è coltivata come annuale.
Per i pomodori da tavola si preferisce la semina in semenzaio, con successivo trapianto sul terreno.
In generale la pianta ha andamento strisciante. Nei climi mediterranei, come molte colture orticole di origine esotica, il pomodoro può soffrire gli effetti dell'accumulo di umidità, dei parassiti, e di diverse fitopatologie. Per questo la coltivazione a terra può causare deterioramento delle bacche e della pianta in generale ed è necessaria normalmente l'installazione di sostegni. Alcune varietà, più basse e robuste, non hanno tuttavia bisogno di essere sostenute, e i frutti più robusti non sono danneggiati dal contatto con il suolo; naturalmente tali frutti (a buccia dura), non sono adatti per il consumo fresco, ma sono ottimi per la produzione di derivati. I frutti maturi possono piegare i rami portandosi a contatto con il terreno, fattore che ne velocizza il deterioramento. È quindi consigliabile posizionare uno strato di paglia o di materiale isolante alla base delle piante[20].
I pomodori gradiscono esposizione piuttosto assolata, anche se nelle ore più calde questo può causare sofferenza sia alla pianta che ai frutti; per alcune varietà con clima molto soleggiato è consigliabile un leggero ombreggiamento. Il terreno deve essere ben fertilizzato; moderata ma regolare irrigazione.
Come è ovvio, per un frutto composto in gran parte da acqua, la natura del suolo e dell'acqua di irrigazione influisce in modo sensibile circa la qualità del frutto stesso; la temperatura dell'acqua di irrigazione non deve mai essere molto diversa dalla temperatura ambiente per evitare shock termici. Per questo motivo si consiglia l'irrigazione alla mattina, o al tramonto.
Per aumentare la produttività ed evitare che l'eccessivo sviluppo della parte verde sottragga risorse alla pianta, le varietà indeterminate vanno sottoposte alla "sfemminellatura" o "scacchiatura", che consiste nell'eliminazione dei germogli cosiddetti "ascellari". Questi sono riconoscibili perché nascono alla base di una ramificazione già esistente e danno luogo allo sdoppiamento del fusto della pianta. Nella coltivazione vengono usualmente eliminati con le dita non appena si presentano. Se lasciati crescere tuttavia anche questi producono fiori e frutti, al pari del corpo principale della pianta.
La raccolta è fatta prevalentemente a mano. Molte qualità di pomodoro, quando giungono a maturazione, modificano la base del picciolo, che diventa fragile; il distacco della bacca risulta quindi molto agevole. Alcune varietà industriali sono selezionate per la raccolta meccanizzata, con accentuata caratteristica di distacco della bacca e buccia particolarmente robusta; all'estirpazione della pianta e al suo scuotimento i frutti cadono senza danneggiarsi al suolo, dove sono raccolti.
Spesso le varietà adatte alla raccolta meccanizzata sono a sviluppo "determinato", ossia, una volta raggiunto un certo iniziale grado di produzione dei frutti esse smettono di svilupparsi; in tal modo la cessata produzione di altri fiori ed altri frutti in varie fasi di maturazione, permette la quasi completa raccolta in un'unica soluzione dei frutti presenti.
In condizioni normali invece la pianta è a sviluppo "indeterminato"; ciò deriva dal fatto che naturalmente la pianta tende ad avere uno sviluppo pluriennale e quindi continua, in clima sufficientemente caldo, a produrre fiori e frutti in diverse fasi di sviluppo.
Nonostante le cultivar rosse siano più diffuse in commercio, le bacche del pomodoro possono assumere colorazioni differenti.
Si va dalle cultivar di colore bianco (white queen, white tomesol) a quelle di colore giallo (douce de Picardie, wendy, lemon), rosa (thai pink), arancioni (moonglow), verdi anche a maturazione (green zebra), e persino nere violacee (nero di Crimea, purple perfect). Alcune varietà scure sono state appositamente selezionate, con tecniche tradizionali (ma anche OGM), per ottenere una pigmentazione del frutto da antocianine (pomodoro nero, blu, o viola per usufruire delle proprietà antiossidanti associate a tali pigmenti[21] (nomi commerciali: Indigo Rose, Sunblack, ecc.).
In alcune cultivar la buccia è leggermente pelosa, simile alla pelle di una pesca.
Esistono pomodori lunghi (San Marzano), rotondi e molto grossi (cuore di bue o beefsteak), a forma di ciliegia, riuniti in grappoli (reisetomaten), e persino cavi all'interno (tomate à farcir). Fra le varietà più semplici da coltivare vi sono:
A seconda delle cultivar, la raccolta può avvenire da 40-50 giorni a oltre 120 giorni dal trapianto.
Esistono circa 15.000 diverse cultivar di pomodoro in tutto il pianeta[23], sono quasi 300 le varietà di pomodori prodotti e venduti[24]
L'industria del pomodoro è creatura tipicamente italiana. La sua culla sarebbe stata Parma, nelle cui campagne dopo la metà dell'Ottocento i contadini producevano pani di polpa essiccata, al sole, e non per nulla chiamati "pani neri". Avrebbe imposto la svolta il professor Rognoni, docente all'Istituto tecnico di Parma, che avrebbe sperimentato la coltura, nei propri poderi, dal 1865, e sarebbe stato protagonista della diffusione, prima del 1895, dei primi processi razionali, presto adottati da numerosi laboratori artigianali.
In seguito al successo della propria industria conserviera piemontese, nel 1875 l'astigiano Francesco Cirio creò a Torino la prima industria conserviera italiana.
I laboratori che dichiarano la propria attività, a Parma, alla Camera di Commercio, sono 4 nel 1893, 5 nel 1894, 11 nel 1896. L'industria parmense acquisisce un autentico primato europeo dopo l'importazione dalla Francia, nel 1905, delle apparecchiature per la condensazione del concentrato di pomodoro sottovuoto. Le imprese parmensi sono, l'anno medesimo, 16, tutte dotate di apparecchiature moderne, quando da Parma l'industria inizia a dilatarsi alla finitima Piacenza. Insieme le due province conseguiranno l'indiscusso primato mondiale del "concentrato", mentre la grande industria di Cirio nel Mezzogiorno si specializzerà piuttosto nei "pelati", ottenuti dal tipico pomodoro campano, il San Marzano[27].
Le malattie e i parassiti che colpiscono il pomodoro sono parecchi. Si elencano di seguito i più importanti.
[{nottua gialla del pomodoro}]
Il pomodoro (Solanum lycopersicum, L. 1753) - identificato secondo il Codice Internazionale di Nomenclatura Botanica (ICBN) Lycopersicon esculentum (L.) Karsten ex Farw. (cfr. ), della famiglia delle Solanaceae, è una pianta perenne. Le sue bacche, dal caratteristico colore rosso, sono largamente utilizzate in ambito alimentare in molti Paesi del mondo.
Solanum lycopersicum (binomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum), Latinitate communi pomum aureum[1] seu amoris[2] est planta florens familiae Solanacearum, affinis tabaci, capsicorum, patatarum, et melongenarum. Quae planta e regione Andina Americae Australis orta est, ubi silvestres species cognatae fere duodecim hodie florent. Ibidem fortasse sed praesertim in Mexico aevo satis recenti domesticata est. Nostro tempore per orbem terrarum sub climatibus tropico, subtropico, temperato colitur.
Usus pomorum aureorum coquinarius sic apud antiquiores describitur: "Facultate tamen haec mala aurea, cum universa ipsa planta, refrigerant, aliquanto tamen minus quam mandragoras. Poma a nonnullis cum pipere, sale & oleo praeparata ac cocta eduntur. Praebent autem corpori alimenti quidem perquam exiguum, & hoc ipsum prauum ac vitiosum."[3] "Pomo d'oro, così detto volgarmente dal suo intenso colore, ovvero pomo del Perù, quale o è giallo intenso ovvero è rosso gagliardamente – e questo o è tondo equalmente ovvero è distinto in fette come il melone - ancora lui da ghiotti et avidi de cose nove è desiderato nel medemo modo et ancora fritto nella padella como l'altro, accompagnato con succo de agresto, ma al mio gusto è più presto bello che buono."[4] "Nos querían matar e comer nuestras carnes, que ya tenían aparejadas las ollas, con sal e ají e tomates!"[5] "Los [...] europeos que han conocido algunos de estos frutos, los han llamado frutos de amor [...] Se hace de ellos, molidos y mezclados con chilli, una salsa muy agradable que mejora el sabor de casi todas las viandas y alimentos."[6]
Solanum lycopersicum (binomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum), Latinitate communi pomum aureum seu amoris est planta florens familiae Solanacearum, affinis tabaci, capsicorum, patatarum, et melongenarum. Quae planta e regione Andina Americae Australis orta est, ubi silvestres species cognatae fere duodecim hodie florent. Ibidem fortasse sed praesertim in Mexico aevo satis recenti domesticata est. Nostro tempore per orbem terrarum sub climatibus tropico, subtropico, temperato colitur.
Usus pomorum aureorum coquinarius sic apud antiquiores describitur: "Facultate tamen haec mala aurea, cum universa ipsa planta, refrigerant, aliquanto tamen minus quam mandragoras. Poma a nonnullis cum pipere, sale & oleo praeparata ac cocta eduntur. Praebent autem corpori alimenti quidem perquam exiguum, & hoc ipsum prauum ac vitiosum." "Pomo d'oro, così detto volgarmente dal suo intenso colore, ovvero pomo del Perù, quale o è giallo intenso ovvero è rosso gagliardamente – e questo o è tondo equalmente ovvero è distinto in fette come il melone - ancora lui da ghiotti et avidi de cose nove è desiderato nel medemo modo et ancora fritto nella padella como l'altro, accompagnato con succo de agresto, ma al mio gusto è più presto bello che buono." "Nos querían matar e comer nuestras carnes, que ya tenían aparejadas las ollas, con sal e ají e tomates!" "Los [...] europeos que han conocido algunos de estos frutos, los han llamado frutos de amor [...] Se hace de ellos, molidos y mezclados con chilli, una salsa muy agradable que mejora el sabor de casi todas las viandas y alimentos."
Šiam straipsniui ar jo daliai trūksta šaltinių ar nuorodų į juos.Pomidoras (lot. Solanum lycopersicum) – notreliažiedžių (Lamiidae) poklasio bulvinių (Solanaceae) šeimos augalų rūšis.
Daržinis augalas, vedantis raudonos (yra veislių vedančių geltonos, juodos) spalvos, mėsingus, sultingus uogos tipo vaisius.
Nors biologine prasme pomidorai yra vaisiai, kasdieniniame kontekste priskiriami daržovėms.
Pomidorų vaisiai naudojami garnyrams, salotoms, mišrainėms, konservuojami, naudojami gaminant pomidorų kečupą.
Pomidorų tėvynė – Pietų Amerika, Andų aukštikalnės. Pradžioje jie auginti Senovės Peru civilizacijų, vėliau pateko į Mezoameriką. Actekai juos vadino nah. tomatl – „išsipūtusiais vaisiais“. Šiuo žodžiu pomidorai dabar vadinami daugelyje pasaulio kalbų. Kas pomidorus atgabeno į Europą nėra žinoma – vieni sako, kad Kortesas, kiti – kad Kolumbas. Europos literatūroje pirmą kartą minimi 1544 m. botaniniame žinyne, kur vadinami pomo d’oro (italų kalba – „auksinis obuolys“). Iš šio žodžio kilo lietuviškas žodis pomidoras. Palaipsniui pomidorai pradėti auginti visame pasaulyje, išvesta įvairių veislių – nuo nedidelių uoginių pomidorų (panašių į augintus Meksikoje) iki sveriančių virš 0,5 kg.
Maži vyšniniai pomidorai Korėjoje.
Neprinokęs pomidoras
Auginami pomidorai
Pomidorų šakelė
100 gramų pomidoro yra: 18 kalorijų, 0,2 g riebalų (iš jų 0 g sočiųjų), 3,9 g angliavandenių (iš jų 1,2 g pluoštinių ir 2,6 g cukrus) ir 0,9 g baltymų. [1]
Kinija 33911 
JAV 13718 
Turkija 10985 
Indija 10303 
Egiptas 9204 
Italija 5976 
Iranas 4826 
Ispanija 3922 
Brazilija 3867 
Meksika 2936 
Lietuva 1,3 Pomidoras (lot. Solanum lycopersicum) – notreliažiedžių (Lamiidae) poklasio bulvinių (Solanaceae) šeimos augalų rūšis.
De tomaat is een vrucht, afkomstig van de tomatenplant (Solanum lycopersicum, synoniem: Lycopersicon esculentum). De populaire vrucht is culinair gezien een groente.
De rijpe vrucht is dan wel gezond, maar dit is in tegenstelling tot de rest van de plant, die giftig is: de plant hoort tot het geslacht nachtschade. De gifstof in deze plant heet tomatine; het is een glycoalkaloïde. De stof wordt door de plant geproduceerd als afweerstof tegen allerlei ziekteverwekkers en is ook giftig voor de mens. Bij het rijpen van de vrucht verdwijnt de gifstof hieruit, hierdoor wordt de vrucht eetbaar maar ook gevoeliger voor schimmels en bacteriën.
Tomaten zijn afkomstig uit Meso-Amerika, waar de voorvaderen van de Inca's en de Maya's kleine varianten kweekten. Toen de Spanjaarden Mexico veroverden was de plant daar al ingeburgerd. De Spaanse conquistadores stuurden planten met kleine gele vruchten, die in het Nahuatl, de taal van de Azteken xitomatl, werden genoemd, naar Spanje (het woord is verwant aan een ander Azteeks woord, namelijk xipotatl, de aardappel - vergelijk het Engelse potato en tomato). De als giftig beschouwde planten werden als sierplant geteeld. Rond 1750 kwam men er in Italië en de Provence achter dat de gele vruchtjes, "pomo d'oro"( Italiaans voor "gouden appel"), eetbaar waren. Door kruisen en selecteren kreeg de tomaat de rode kleur en vanaf 1850 is het een veelgebruikte groente in de Europese keuken.
De tomaat is een meerjarige, kruipende plant, die als eenjarige wordt gekweekt. Het blad en de stengel zijn giftig, net zoals bij aardappel-, aubergine- en paprikaplanten. De bloemen vormen lange trossen die bij kerstomaten lange tijd kunnen doorbloeien. De groene bessen (tomaten) die door de plant worden gevormd zijn licht giftig. De bladeren zijn bezet met haartjes, waarop kliertjes staan die bij aanraking de typische tomatengeur verspreiden.
De tomatenplant wordt in de moderne teelt klimmend gekweekt en heeft een trosvormige bloeiwijze. De tomatenplant is een warmteminnende en gulzige plant wat de bemesting betreft. Bij tomaat worden de kleur en de stevigheid van de vruchten beïnvloed door de bemesting. In de gangbare teelt kan men deze tijdens de teelt gemakkelijk bijsturen met behulp van kunstmest. Meer voedingszouten zorgen voor meer zuren en suikers wat een sterkere smaak oplevert; bovendien smaakt de tomaat zo minder melig en sappiger. Minpunt voor de teler is echter de geringere vruchtomvang en licht dalende oogst.
Tomaten worden in West-Europa voornamelijk op steenwol in de kassen geteeld door glastuinbouwbedrijven. Tomaten die in Nederlandse kassen worden geteeld veroorzaken gemiddeld anderhalf maal meer CO2-uitstoot dan tomaten uit Spanje. Biologische tomaten uit Nederland veroorzaken ruim twee keer zoveel CO2-uitstoot omdat de productie minder efficiënt is. Een alternatieve energiebron voor Nederlandse kassen is aardwarmte. Dit wordt al toegepast voor vleestomaten.[1]
De uiteindelijke smaak hangt af van de samenstelling van de tomaat. Een tomaat bestaat voor het overgrote deel uit water en bevat slechts 5 tot 7% droge stof. Van die droge stof is de helft suikers, 9% appelzuur, 4% citroenzuur en de rest bestaat uit aminozuren, mineralen en zouten. Hoewel een tomaat meer dan 400 aromatische stoffen bevat, maken deze slechts 0,1% van de tomaat uit.
De twee belangrijkste smaakmakers zijn het niveau en de verhouding tussen zuur en zoet. Bij een zowel laag zoet- als zuurgehalte is het resultaat een waterachtige tomaat, terwijl veel suiker en weinig zuur leidt tot een flauwsmakende tomaat, vergelijkbaar met een overrijpe tomaat. Meer zuur en minder suiker daarentegen geeft een scherpe smaak. Extra zout bevordert de zoetheid en zachtheid, extra kalium voor een zuurdere smaak maar dan neemt ook de kans op neusrot toe.
De afstand tussen de tomatenplanten vergroten leidt tot grovere, zoetere tomaten: de planten vangen zo meer licht en produceren meer suiker. Gewoonlijk plukt men bladeren boven een rijpe tros om het oogsten te vergemakkelijken met als gevolg een lagere suikerproductie. Laat de teler dit achterwege dan levert ook dit zoetere vruchten op.[2]
Tomaten verliezen hun smaak bij een lagere temperatuur dan 8 °C, dus ook als ze in de koelkast bewaard worden.[3]
De tomaat wordt als groente gegeten, dit kan zowel rauw als gekookt. Er kunnen salades, tussendoortjes, snacks of borrelhapjes mee worden gemaakt. Tomaten zijn ook geschikt voor soepen, sauzen en koude bereidingen. Ook worden tomaten verwerkt tot tomatensap.
In Amerika worden groene tomaten verwerkt in een chutney; hiervan mag men niet te veel eten wegens het giftige tomatine in onrijpe tomaten.
Het werpen van (rotte) tomaten is daarnaast een traditioneel wapen van protest tegen slechte prestaties van bijvoorbeeld podiumkunstenaars. Hiervan komt de naam van de filmrecensiewebsite Rotten Tomatoes, en het gebruik van de tomaat als symbool van de Nederlandse Socialistische Partij.
Tomaten bevatten veel vitamine C, carotenen, vitamine B1, vitamine B2 en vitamine B6 en de mineralen kalium, fosfor en magnesium. De tomaat bevat een kleurstof, namelijk lycopeen, die de menselijke cellen kan beschermen tegen de nadelige invloeden van stikstofdioxiden. Stikstofdioxiden zitten onder meer in tabaksrook en in uitlaatgassen. Lycopeen speelt mogelijk ook een rol bij bescherming tegen kanker.[bron?] Het behoort tot de plantenkleurstoffen die bekendstaan als de zogenaamde carotenoïden.
Tomaten werden als afrodisiacum aangeprezen, vandaar de bijnaam "pommes d'amour" in het Frans.[bron?]
In groene tomaten is de gifstof tomatine nog aanwezig; dit is evenals solanine welke in aardappels voorkomt een glycoalkaloïde.
In 1893 besliste het Hooggerechtshof in de Verenigde Staten dat de tomaat voor de Amerikaanse wet als groente (en niet als fruit) moet worden beschouwd. Het proces was aangespannen in verband met de verschillende belastingtarieven die golden voor fruit en groenten. In België en Nederland wordt de tomaat vaak gezien als groente omdat ze meestal als dusdanig bereid wordt[4], maar zie ook de uitleg in verschil tussen groente en fruit.
De belangrijkste schimmelziekten zijn aardappelziekte ( Phytophthora infestans), blad-, stengel- en nat vruchtrot (Phytophthora nicotiana), bladvlekkenziekte (Cladosporium fulvum), meeldauw (Oidium lycopersici), grauwe schimmel (Botrytis cinerea), kurkwortel (Pyrenochaeta lycopersici), kanker (Didymella lycopersici), sclerotiënrot (Sclerotinia sclerotiorum), fusarium-verwelkingsziekte (Fusarium oxysporum f.sp. lycopersici), fusarium voet- en wortelrot (Fusarium oxysporum f.sp. racidis-lycopersici), slaapziekte of verwelkingsziekte (Verticillium albo-atrum) en voetziekte (Rhizoctonia solani).
De bekendste dierlijke belagers zijn bladluizen, bonenspintmijt, kaswittevlieg, mineervlieg en het wortelknobbelaaltje.
Grauwe schimmel
Vlekken door grauwe schimmelinfectie
Bladvlekkenziekte
Phytophthora
Meeldauw (Oidium lycopersici)
Meeldauw op stengel
Neusrot door zoutschade
Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Solanum lycopersicum op Wikimedia Commons. De tomaat is een vrucht, afkomstig van de tomatenplant (Solanum lycopersicum, synoniem: Lycopersicon esculentum). De populaire vrucht is culinair gezien een groente.
De rijpe vrucht is dan wel gezond, maar dit is in tegenstelling tot de rest van de plant, die giftig is: de plant hoort tot het geslacht nachtschade. De gifstof in deze plant heet tomatine; het is een glycoalkaloïde. De stof wordt door de plant geproduceerd als afweerstof tegen allerlei ziekteverwekkers en is ook giftig voor de mens. Bij het rijpen van de vrucht verdwijnt de gifstof hieruit, hierdoor wordt de vrucht eetbaar maar ook gevoeliger voor schimmels en bacteriën.
Tomat (Lycopersicon lycopersicum)[1][2] er et bær som i dag er spredt over hele verden,[3] og har en sentral plass i mange kulturers matlaging. Selv om tomat i norske husholdninger oppfattes som en grønnsak er den botanisk sett en frukt, med ett stort og saftig bær.
Tomatplanten er ettårig[omstridt – diskuter][4] og blir opptil 12 meter lang i dagens veksthus for produksjon av tomat, med en hårete grønn stengel. Tomatplanten har en karakteristisk sterk lukt, og alt unntatt bærene er giftig. Man deler den inn i to hovedtyper; Vanlig tomat har kraftig lengdevekst med mange sideskudd, og en stand med blomster for hvert tredje ledd på stengelen. Planten må bindes opp. Busktomaten har svakere lengdevekst og greier seg uten oppbinding fordi stengelen avsluttes naturlig med en blomsterklase. På denne arten sitter blomsterklasene tett, adskilt med ett eller to ledd. Tomatfrukten er et saftig grønt bær som blir rødt eller gult når det er modent. Det finnes mange forskjellige sorter av tomaten, for eksempel cherrytomater (kirsebærtomater) og bifftomater. Tomatens popularitet har medført omfattende eksperimentering med nye sorter.
Planten er varmekrevende og trenger mye næring og sterkt lys for å trives. Her til lands kan den dyrkes på friland, men dette er et sjansespill fordi planten krever stabile forhold for å utvikles maksimalt. Problemet løses best ved å la tomatene vokse beskyttet under glass eller i drivhus. I Norge foregår det en omfattende kommersiell dyrking av tomater, men fremdeles importeres det mer enn det landet produserer selv (ifølge SSB).
Dyrkingen i Norge foregår i all hovedsak i drivhus hvor bruken av sprøytemidler er minimal. I drivhus har man hatt problemer med for dårlig bestøvning. Dette gir ujevne tomater og redusert avling. Derfor har man benyttet manuell bestøvning ved hjelp av luftblåsere og vibratorer som får pollenet til å løsne. I de senere år har man i brukt humler til å bestøve tomatplantene. Dette har gitt større og jevnt runde tomater, samt større avlinger. Man har også prøvd med honningbier, men de har en tendens til å trekke på andre planter enn tomatplantene via luftelukene.
Tomaten, som kan være utsatt for skadedyr, beskyttes her av rovmidd som ikke rører frukten, men isteden tar de parasittene som tiltrekkes av den.
Tomaten kommer opprinnelig fra Sør-Amerika. Derfra ble den importert til Mexico, hvor den ble dyrket og spist av mesoamerikanske kulturer. Tomaten kom på 1500-tallet til Europa fra de spanske koloniene sammen med mange andre «nye» planter som mais, potet og tobakk. Det er kjent at planten ble dyrket i middelhavsområdet etter 1540. Den er i dag spredd over hele verden.
Ordet tomat er kommet til norsk fra fransk og tysk via spansk som igjen har det fra et meksikansk urspråk,[5] nahuatl, aztekernes språk. På nahuatl kalles den røde tomaten xitomatl, mens det fins en grønn variant som kalles tomatl. Det norske ordet tomat stammer altså fra navnet på den grønne tomaten. På meksikansk-spansk heter den røde tomaten jitomate, mens den grønne heter tomate.
Fruktens størrelse, saftighet og gode smak har gitt den innpass i de fleste av verdens matkulturer. Tomaten er anvendelig i en rekke retter, og er lett å tilberede. Den kan spises rå eller foredlet enten gjennom steking eller koking. Det er en utbredt oppfatning hos forbrukere at høstede tomater skal oppbevares i kjøleskap. Man bør da være klar over at ved temperaturer under 12,5 celsius stopper modningsprosessen, hvilket betyr at umodne tomater som legges kaldt ikke utvikler optimal smak. Fordi tomaten fortsetter å modnes også etter at den er blitt rød (eller gul), bør den av kvalitetshensyn alltid oppbevares i romtemperatur.
Frukten har et høyt innhold av vitamin A og vitamin C. Den har et vanninnhold på over 90 %. Forskning har avdekket at tomater er en viktig kilde til antioksidanter, og det antas at et høyt inntak av tomatprodukter kan ha en viss hemmende effekt på utvikling av kreft[trenger referanse]. Selve tomatplanten er giftig, men er ifølge tradisjonen effektiv mot fluer som skyr lukten av planten.
Friske tomater anvendes i salater og som pålegg. Stekte tomater brukes til de fleste middagsretter. Saften brukes som tomatjuice, tomatpure eller drinkene Bloody Mary eller Virgin Mary.
Tomat (Lycopersicon lycopersicum) er et bær som i dag er spredt over hele verden, og har en sentral plass i mange kulturers matlaging. Selv om tomat i norske husholdninger oppfattes som en grønnsak er den botanisk sett en frukt, med ett stort og saftig bær.
Hasło w Wikisłowniku Pomidor zwyczajny, psianka pomidor, pomidor[4] (Solanum lycopersicum L.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492 roku, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.
W strefie międzyzwrotnikowej rośnie jako bylina, jednak z powodu wrażliwości na mróz w strefie klimatu umiarkowanego gatunek uprawiany jest jako roślina jednoroczna. Kwiaty są samopylne[5].
Występują m.in. następujące odmiany pomidora zwyczajnego[6]:
Gatunek przez długi czas znany był jako Lycopersicum esculentum, która to nazwa naukowa ustalona została przez Philipa Millera w 1768 r.[7] Autor ten adoptował jednak wcześniejsze nazewnictwo – pierwszym, który zastosował nazwę lykopérsikon w nowożytnej literaturze botanicznej był Joseph Pitton de Tournefort w 1696 r. Opisał on pomidora w publikacji „Elements de botanique” pod nazwą zaczerpniętą z prac Galena, który z kolei określał w ten sposób niezidentyfikowaną roślinę używając złożenia z dwóch terminów greckich: lýcos (=wilk) i persiké (=pochodzący z Persji), co tłumaczone jest na „wilczą brzoskwinię”[8]. Nazwa gatunkowa esculentus oznacza „jadalny” i pochodzi od łacińskiego słowa esca (=pokarm, pożywienie)[8]. Karol Linneusz w publikacji „Species Plantarum” (1753) opisał gatunek pod nazwą Solanum lycopersicum zaliczając pomidora do rodzaju psianka, co współcześnie uznawane jest za rozwiązanie poprawne[3].
Pierwsze zachowane nazwy zwyczajowe pomidora w językach europejskich pojawiają się w podpisie rysunku z roku 1553 w pracy Remberta Dodoensa, który podpisał rycinę z tym gatunkiem określeniem Poma amoris (=jabłka miłości). Późniejsi autorzy używali także odmiennych wariantów nazw, takich jak Poma aurea (=złote jabłka) i Pomi del Peru (=jabłka z Peru). Nazwa zwyczajowa utrwalona w języku włoskim „pomi d'oro” (dosłownie tłumaczona na „złote jabłka”) stała się źródłem dla określenia używanego w języku polskim[9]. W starszych publikacjach w języku polskim używane były jednak określenia „jabłko miłości” (u Syreniusza) i „jabłko złote” (słownik języka polskiego z 1861 r.). Nazwa „pomidor” rozpowszechniła się w piśmiennictwie dopiero w XIX wieku (wówczas też czasem w formie plurale tantum jako „pomidory”)[10]. Gatunek określany był początkowo nazwą „pomidor”, także w pracach botanicznych[10][11]. Jednowyrazowe określenie gatunku jest często nadal spotykane, zwłaszcza w literaturze z zakresu warzywnictwa[9][12][13][14]. W publikacjach stosujących binominalne nazewnictwo także w nazwach zwyczajowych (polskich) gatunek określany jest najczęściej jako „pomidor zwyczajny”[15][16] i „pomidor jadalny”[17][18]. Czasem wskazywane jako nazwa poboczna jest określenie „psianka pomidor” nawiązujące do ujęcia systematycznego Linneusza[15].
Warzywo. Owoce pomidorów spożywane są pod różnymi postaciami: w stanie surowym, jako składnik zup, sosów, sałatek, kanapek, potraw z ryżu. Pomidory są też przetwarzane na soki, przeciery i koncentraty.
Pomidory są bogate w likopen – przeciwutleniacz, który, jak podejrzewano do niedawna, przeciwdziała zachorowaniom na nowotwory (zwłaszcza na raka prostaty). Likopen jest szczególnie przyswajalny dla człowieka w formie poddanej termicznej obróbce (przetwory pomidorowe). Dlatego też więcej tego związku będzie przyswojone w sosie pomidorowym czy sałatce z oliwą niż w surowych pomidorach. Badania epidemiologiczne na dużych populacjach wskazują, że spożywanie przetworów z pomidorów chroni komórki przed uszkodzeniami, obniża ryzyko zachorowania na raka prostaty, płuc, piersi, nowotwory układu pokarmowego oraz białaczkę, a przy dużym stężeniu ok. 40 µM, także raka wątroby i jajnika. Wyższe stężenie likopenu we krwi stwierdzano u osób spożywających przetworzone pomidory. Jest to związane z faktem, że w produktach poddanych obróbce termicznej wzrasta ilość cis-likopenu. Ryzyko rozwoju nowotworu prostaty w grupie osób, u których stężenie likopenu w surowicy mieści się w przedziale 24,8–57,4 µg/dl jest o 45% niższe niż u osób ze stężeniem 0,5–10,7 µg/dl. W ciężkiej postaci raka jest ono niższe nawet o 63%. Zależności takiej nie obserwuje się dla innych karotenoidów, co wskazuje na specyficzność i skuteczność działania likopenu. Badania wskazują również, że spożywanie dużych ilości pomidorów zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia. W grupie osób z dietą bogatą w likopen, obserwuje się wolniejsze odkładanie płytek miażdżycowych w naczyniach[19][20].
Owoce pomidora zawierają m.in.: sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod, karoten, witaminy: K, B1, B2, B6, C, PP; kwasy: pantotenowy, foliowy, szczawiowy; biotynę, a także śladowe ilości innych substancji, m.in. nikotyny.
Wartość energetyczna 82 kJ (20 kcal) Białka 0,9 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,0% 2,0% 2,0% 2,0% M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% Węglowodany 4,1 g szczegółowe informacje Przyswajalne 2,9 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,2% 2,2% 2,2% 2,2% M 2,2% 2,2% 2,2% 2,2% Jednocukry Glukoza 1,2 g Fruktoza 1,5 g Dwucukry Sacharoza 0,1 g Laktoza 0,0 g Skrobia 0,1 g Błonnik 1,2 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 5,7% 5,7% M 3,2% 3,2% 4,0% 4,0% Tłuszcze 0,2 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,05 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,02 g Wielonienasycone 0,12 g omega-3 0,01 g α-Linolenowy (ALA) 0,01 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,9% 0,9% 0,9% 0,9% M 0,6% 0,6% 0,6% 0,6% omega-6 0,11 g Linolowy (LA) 0,11 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,9% 0,9% 1,0% 1,0% M 0,6% 0,6% 0,8% 0,8% Woda 94,3 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,5% 3,5% 3,5% 3,5% M 2,6% 2,6% 2,6% 2,6% Witaminy Witamina C 23,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 31% 31% 31% 31% M 26% 26% 26% 26% Tiamina (B1) 0,064 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,8% 5,8% 5,8% 5,8% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Ryboflawina (B2) 0,042 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,8% 3,8% 3,8% 3,8% M 3,2% 3,2% 3,2% 3,2% Niacyna (B3) 1,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,1% 7,1% 7,1% 7,1% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% Witamina B6 0,15 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 10% 10% M 12% 12% 8,8% 8,8% Foliany 0,039 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,8% 9,8% 9,8% 9,8% M 9,8% 9,8% 9,8% 9,8% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,107 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 12% 12% 12% 12% Witamina D 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 1,22 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,1% 8,1% 8,1% 8,1% M 8,1% 8,1% 8,1% 8,1% Makroelementy Fosfor 21 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,0% 3,0% 3,0% 3,0% M 3,0% 3,0% 3,0% 3,0% Wapń 9 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,9% 0,9% 0,8% 0,8% M 0,9% 0,9% 0,9% 0,8% Magnez 8 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,6% 2,5% 2,5% 2,5% M 2,0% 1,9% 1,9% 1,9% Potas 282 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% M 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% Sód 8 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% M 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% Mikroelementy Jod 0,0011 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% M 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% Żelazo 0,5 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,8% 2,8% 6,3% 6,3% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% Miedź 0,06 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% M 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% Cynk 0,26 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% Mangan 0,06 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,6% 2,6% 2,6% 2,6% Dane liczbowe na podstawie: [21]Przechowywanie pomidorów w lodówce może spowodować ich przemrożenie, bowiem temperatury poniżej 7 °C im nie sprzyjają. Takie przemrożenie prowadzi do wielu negatywnych skutków, m.in. utraty smaku, koloru i konsystencji oraz zwiększa prawdopodobieństwo gnicia i występowania drobnoustrojów, które je powodują[23].
Uprawiany jest powszechnie dla soczystych owoców. Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. Wymaga gleb przepuszczalnych, ciepłych i zasobnych w próchnicę oraz miejsc osłoniętych od wiatru i nasłonecznionych.
Początkowo, do XIX w., przez wielu Europejczyków pomidor był uważany za roślinę trującą[24]. Uprawiano go w ogrodach w celach dekoracyjnych.
Tomatina to hiszpańskie święto, podczas którego uczestnicy obrzucają się nawzajem pomidorami.
Pomidor zwyczajny, psianka pomidor, pomidor (Solanum lycopersicum L.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492 roku, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.
O tomate é o fruto[1] do tomateiro (Solanum lycopersicum; Solanaceae). Da sua família, fazem também parte as berinjelas, as pimentas e os pimentões, além de algumas espécies não comestíveis. A palavra portuguesa tomate vem do castelhano tomate, derivada do náuatle (língua asteca) tomatl. Esta apareceu pela primeira vez na imprensa em 1595.[2]
As espécies são originárias das Américas Central e do Sul; sua utilização como alimentos teve origem no México,[3] espalhando-se por todo o mundo depois da colonização das Américas pelos europeus.
Suas muitas variedades são agora amplamente cultivadas, às vezes em estufas em climas mais frios. As plantas crescem tipicamente entre 1-3 metros (3-10 pés) de altura e desenvolvendo hastes fracas que se estendem sobre o chão ou trepam pelas outras plantas. É uma planta perene no seu habitat nativo, embora seja muitas vezes cultivada em climas temperados como anual. Um tomate comum médio pesa cerca de 100 gramas (4 oz).
"Tomate" tem origem do náuatle tomatl, através do castelhano tomate. A palavra aparece pela primeira vez na imprensa em 1595.[2]
Os Astecas e outros povos da Mesoamérica usavam o fruto em sua cozinha. A data exata da domesticação é desconhecida: sabe-se que em 500 AC já era cultivada no sul do México[3][4] e, provavelmente, outras áreas:. É uma crença popular entre o povo pueblo que aqueles que experimentaram a ingestão de sementes de tomate são abençoados com poderes de adivinhação.
Há evidências arqueológicas que mostram que o tomate verde (tomatillo), uma espécie que produz um ácido verde e que ainda é consumido no México, foi utilizado como alimento desde tempos pré -hispânicos. Isto sugere que o tomate também foi cultivado e utilizado pelos povos indígenas mesoamericanos antes da chegada dos espanhóis. É possível que, após a chegada do tomate espanhol foi cultivado e consumido mais de tomate verde por sua aparência colorida e vida mais longa após ser cosechado.[5]
Os maias e outros povos da região utilizada para consumo, e foi cultivado no sul do México, e provavelmente em outras áreas ao século XVI. Entre as crenças das pessoas que testemunharam a ingestão de sementes de tomate que foram abençoados com poderes de adivinhação. O grande, tomate irregular, uma mutação de um mais suave, frutos menores, originou e foi incentivado na Mesoamérica. Smith indica que este é o ancestral direto de alguns tomates cultivados modernos.
O conquistador espanhol Hernán Cortés pode ter sido o primeiro a transferir o tomate pequeno amarelo para a Europa[6] depois que ele capturou a cidade asteca de Tenochtitlan, agora Cidade do México, em 1521, apesar de Christopher Columbus, um trabalho genoveses para a monarquia espanhola, pode tê-los levado de volta já em 1493. a primeira discussão do tomate na literatura europeia apareceu em um erval escrito em 1544 por Pietro Andrea Mattioli, um médico italiano e botânico, que sugeriu que um novo tipo de berinjela tinha sido trazido para a Itália que era vermelho sangue ou cor dourada quando maduro e poderia ser dividido em segmentos e comido como uma berinjela, isto é, preparados e temperado com sal, pimenta preta e óleo. No entanto não foi até dez anos mais tarde que os tomates foram nomeados na impressão por Mattioli como pomi d' oro, ou " maçã dourada".
Após a colonização espanhola da América, os espanhóis distribuíram o tomate pelas suas colônias no Caribe. Eles também o levaram para as Filipinas, de onde se espalhou para o sudeste da Ásia e, em seguida, para todo o continente asiático. Os espanhóis também trouxeram o tomate para a Europa. Cresceu facilmente no clima mediterrânico, e cultivo começou na década de 1540. Provavelmente foi comido logo depois que foi introduzido, e foi certamente a ser utilizado como alimento no início do século XVII na Espanha.[7] O mais antigo descoberto livro com receitas de tomate foi publicada em Nápoles em 1692, embora o autor tinha aparentemente obtido estas receitas a partir de fontes espanholas. Em certas áreas de Itália, como Florença, no entanto, a fruta foi usada apenas como uma tabletop decoração antes de ser incorporada a cozinha local no final do século XVII ou início do século XVIII.
O tomateiro é uma planta espermatófita, angiosperma e dicotiledônea. Trata-se de um fruto, uma vez que é o produto do desenvolvimento do ovário e do óvulo da flor, formando o pericarpo e as sementes, respectivamente, após a fecundação.
O tomate é rico em licopeno e contém vitamina C.
Apesar de constantemente associado à culinária italiana, dado seu largo uso na sua culinária italiana, o tomate já era primordialmente consumido nas civilizações inca, maia e asteca antes de ser levado para a Europa. Pertence a um extenso rol de alimentos da América pré-colombiana desconhecidos do Velho Mundo antes das grandes navegações, do qual fazem parte o milho, vários tipos de feijões, batatas, frutas como abacate e o cacau (de cujas sementes se faz o chocolate), afora artigos de uso nativo que se difundiram, como o chicle (seiva de Sapota (ou sapoti)) e o tabaco.
Inicialmente, o tomate era tido como venenoso pelos europeus e cultivado apenas para efeitos ornamentais, supostamente por causa de sua conexão com as mandrágoras, variedades de Solanáceas usadas em feitiçaria.
Os primeiros registros apontam para a sua chegada em Sevilha, na Espanha, no século XVI, que era um dos principais centros de irradiação comercial para toda a Europa, principalmente Itália e Países Baixos. Os italianos logo chamaram os primeiros frutos de pomo d'oro (pomo de ouro).
A literatura culinária espanhola antiga (1599 - 1611) não registra o uso do tomate. Na Itália, Antonio Latine escreveu, entre 1692 e 1694, o livro de cozinha napolitana Lo Scalco alla Moderna, em que uma das suas receitas recomendava levar ao lume pedaços de tomate, sem pele ou sementes, temperando com salsinha, cebola e alho picados, salpicados com sal e pimenta, acrescidos de azeite e vinagre, para obter um molho de tomate "de estilo espanhol". Em 1745, o livro do espanhol Juan Altamiras descrevia duzentas receitas, dentre as quais treze tinham tomate em seus ingredientes. Já na Inglaterra, a partir de 1750, se tem evidências de seu uso pelas famílias judias, que já o consumiam, muito embora permanecesse suspeito ao restante dos cidadãos até o século XIX.
Somente no século XIX é que o tomate passou a ser consumido e cultivado em escala cada vez maior, inicialmente na Itália, depois na França e na Espanha, ganhando popularidade depois que os povos do sul da Europa declinaram sobre aquela suspeita, tornando-o um dos principais ingredientes da culinária mediterrânea. Alla bolognesa, à espanhola, à mexicana, à marselhesa, alla napolitana, alla parmigiana, à la orientale, à la niçoise, à portuguesa e à la provençale são apenas algumas das infinitas receitas que adotaram o fruto como ingrediente; uma lista que não para de se renovar.
Os tomates podem ser divididos em diversos grupos, de acordo com seu formato e sua finalidade de uso:
Além de diferirem em seu formato, os tomates também podem ter variações em sua coloração. Apesar de ser bem mais comum encontra-lo na coloração vermelha, atualmente, novos tipos de tomate podem ser encontrados na cor rosada, amarela e laranja. Os dois últimos são mais difíceis de serem encontrados no Brasil.
O consumo do tomate é recomendado pelos nutricionistas por ser um alimento rico em licopeno (média de 3,31 miligramas em cem gramas), vitaminas do complexo A e complexo B e minerais importantes, como o fósforo e o potássio, além de ácido fólico, cálcio e frutose. Quanto mais maduro, maior a concentração desses nutrientes.
O tomate é composto principalmente de água, possuindo, aproximadamente, catorze calorias em cem gramas, somente. Alguns estudos comprovam sua influência positiva no tratamento de câncer, pois o licopeno, pigmento que dá cor ao tomate, é considerado eficiente na prevenção do câncer de próstata e no fortalecimento do sistema imunológico.
De 1986 a 1998, a Universidade de Harvard, nos Estados Unidos, analisou os hábitos de 50 000 homens. Segundo os resultados da pesquisa, os homens que consumiam molho de tomate duas vezes por semana tiveram 23 por cento menos incidência de câncer do que outros. A pesquisa concluiu, ainda, que os benefícios podem ser maiores caso o tomate seja cozido, acompanhando um pouco de azeite.
No Brasil, a colheita do tomate é feita predominantemente de maneira manual. Os frutos, retirados das plantas são colocados em cestas de bambu ou sacolas plásticas, semelhantes às utilizadas para a colheita de laranjas. Logo após, os frutos são transportados para galpões, em caixas plásticas, onde são classificados. Já na etapa de colheita, toma-se cuidado para que os frutos não sejam danificados, dando-se especial atenção para evitar que batam uns sobre os outros. Outros danos podem ser provenientes das estacas de bambu, ou dos sistemas de amarrilho utilizados. As sacolas plásticas também costumam causar mais danos ao fruto, na hora da colheita. Durante o transporte, os tomates novamente são submetidos a estragos e possíveis perdas, mesmo que transportados de forma protegida. Estima-se que o mercado brasileiro perde anualmente 30% de sua produção do tomate para mesa.
O tomate é um dos produtos mais contaminados por agrotóxicos em decorrência de sua suscetibilidade a pragas.[8]
A produção agrícola de tomate no Brasil é bastante desenvolvida, tendo maior importância na economia do Sudeste e Centro-Oeste. Nesta região estão localizadas as maiores empresas de processamento do fruto.[10]
A partir de 1995, a produção industrial de tomate saltou 29 por cento, com o desenvolvimento de novos derivados como sopas, sucos, tomates dos mais diversos tipos, molhos e o desenvolvimento das redes de fast-food, com crescimento baseado na busca de maior qualidade, o que trouxe boas oportunidades ao setor.
A produção brasileira de tomate no ano de 2018 foi de aproximadamente 4,1 milhões de toneladas, com valor total de produção de R$ 5 bilhões, sendo o país o 9º maior produtor do mundo. Em volume de produção, os principais estados produtores em 2018 foram Goiás (1,3 milhões de toneladas), São Paulo (870 mil toneladas) e Minas Gerais (539 mil toneladas).[11]
Portugal produziu em 2012 cerca de 1,2 milhões de toneladas de tomate, registando uma produtividade recorde da ordem das 92 toneladas por hectare. Em 2015 totalizou uma produção de 1,8 milhões de toneladas, a maior dos últimos trinta anos.[12]
Este índice de produção por hectare será o segundo melhor do Mundo, superado apenas pelo do estado norte-americano da Califórnia.
Cerca de 95% desta produção (já transformada) acaba por seguir para exportação e representa um volume de negócios anual da ordem dos 250 milhões de euros, com um valor acrescentado bruto (VAB) de 80%.
A indústria transformadora de tomate – mais desenvolvida nas zonas de regadio do Ribatejo – exporta para 42 países e Portugal é o quinto maior exportador mundial, num sector que é responsável por 6 500 postos de trabalho, directos e indirectos.
Uma guerra de tomates costuma acontecer na Espanha, toda última quarta-feira de agosto. Desde 1940, durante a festa, os moradores da cidade de Buñol atiram tomates uns sobre os outros, pintando uns aos outros e as fachadas das casas da cidade com o vermelho da polpa do tomate. Durante a festa, a população desta pequena vila mediterrânea quadruplica e participam da Tomatina em torno de 38 000 pessoas, dentre moradores da cidade e turistas de todas as regiões do mundo. A origem do festival vem de uma brincadeira de crianças, quando algumas crianças usaram seus almoços para guerrear na praça da cidade.
O tomate é o fruto do tomateiro (Solanum lycopersicum; Solanaceae). Da sua família, fazem também parte as berinjelas, as pimentas e os pimentões, além de algumas espécies não comestíveis. A palavra portuguesa tomate vem do castelhano tomate, derivada do náuatle (língua asteca) tomatl. Esta apareceu pela primeira vez na imprensa em 1595.
As espécies são originárias das Américas Central e do Sul; sua utilização como alimentos teve origem no México, espalhando-se por todo o mundo depois da colonização das Américas pelos europeus.
Suas muitas variedades são agora amplamente cultivadas, às vezes em estufas em climas mais frios. As plantas crescem tipicamente entre 1-3 metros (3-10 pés) de altura e desenvolvendo hastes fracas que se estendem sobre o chão ou trepam pelas outras plantas. É uma planta perene no seu habitat nativo, embora seja muitas vezes cultivada em climas temperados como anual. Um tomate comum médio pesa cerca de 100 gramas (4 oz).
Clasificare științifică Regn: Plantae Subregn: Tracheobionta Încrengătură: Magnoliophyta Clasă: Magnoliopsida Subclasă: Asteridae Ordin: Solanales Familie: Solanaceae Gen: Solanum Specie: S. lycopersicum Nume binomial Solanum lycopersicumLycopersicon lycopersicum
Lycopersicon esculentum
Roșia (pătlăgica roșie sau mai rar tomata), numită științific Solanum lycopersicum, este o plantă din familia Solanaceae, apropiată pe linie genetică de următoarele plante, de asemenea originare din "Lumea Nouă": tutun, ardei, cartof, vânătă și physalis alkekengi. Roșia este o plantă nativă a sudului Americii de Nord și nordului Americii de Sud, având un areal natural de extindere din centrul Mexicului până în Peru.
Este o plantă perenă, crescută adesea în climate temperate ca o plantă anuală, atingând frecvent între 1 și 3 m înălțime, cu un trunchi mai mult ierbos, care crește de cele mai multe ori, ca orice altă plantă cățărătoare, pe tulpinile altor plante, pe bețe sau garduri.
Este cultivată la aproape toate latitudinile, ocupând o suprafață de aproximativ 3 milioane de hectare, adică o treime din terenul consacrat legumelor.[necesită citare]
Frunzele plantei sunt lungi de 10–25 cm, de formă penat-compusă, având 5–9 frunzulițe, fiecare dintre acestea având până la 8 cm lungime, cu margini serate. Atât trunchiul cât și crenguțele, respectiv frunzele sunt acoperite cu excrescențe asemănătoare părului animalelor. Florile sunt mici, de circa 1–2 cm, galbene, având corola formată din cinci sepale și cinci petale, fiind grupate în inflorescențe de 3 până la 12 flori. Rosia are un pH acid de 5,5.
Cuvântul tomată, respectiv toate variantele sale din spaniolă, engleză și alte limbi, este un cuvânt derivat din limba populațiilor mezo-americane Nahua: tomatl. Numele științific al plantei, care provine din latină, lycopersicum, semnifică "piersică-lup", conform lyco - lup și persicum - piersic(ă).
Din punct de vedere botanic roșia este un fruct.[1] În anul 1893 Curtea Supremă a Statelor Unite ale Americii în mod unanim a decis că la colectarea taxelor vamale roșiile trebuie considerate legume (deși curtea a trecut în revistă faptul că din punct de vedere botanic, roșiile sunt fructe).[2] În anul 2001 Uniunea Europeană a decis oficial că roșia este fruct, și nu legumă.[3]
Floare
Fructe
Cultură hidroponică
Materiale media legate de roșie la Wikimedia Commons
Carte · 
Categorie · 
Portal · 
WikiProiect Roșia (pătlăgica roșie sau mai rar tomata), numită științific Solanum lycopersicum, este o plantă din familia Solanaceae, apropiată pe linie genetică de următoarele plante, de asemenea originare din "Lumea Nouă": tutun, ardei, cartof, vânătă și physalis alkekengi. Roșia este o plantă nativă a sudului Americii de Nord și nordului Americii de Sud, având un areal natural de extindere din centrul Mexicului până în Peru.
Este o plantă perenă, crescută adesea în climate temperate ca o plantă anuală, atingând frecvent între 1 și 3 m înălțime, cu un trunchi mai mult ierbos, care crește de cele mai multe ori, ca orice altă plantă cățărătoare, pe tulpinile altor plante, pe bețe sau garduri.
Este cultivată la aproape toate latitudinile, ocupând o suprafață de aproximativ 3 milioane de hectare, adică o treime din terenul consacrat legumelor.[necesită citare]
Frunzele plantei sunt lungi de 10–25 cm, de formă penat-compusă, având 5–9 frunzulițe, fiecare dintre acestea având până la 8 cm lungime, cu margini serate. Atât trunchiul cât și crenguțele, respectiv frunzele sunt acoperite cu excrescențe asemănătoare părului animalelor. Florile sunt mici, de circa 1–2 cm, galbene, având corola formată din cinci sepale și cinci petale, fiind grupate în inflorescențe de 3 până la 12 flori. Rosia are un pH acid de 5,5.
Cuvântul tomată, respectiv toate variantele sale din spaniolă, engleză și alte limbi, este un cuvânt derivat din limba populațiilor mezo-americane Nahua: tomatl. Numele științific al plantei, care provine din latină, lycopersicum, semnifică "piersică-lup", conform lyco - lup și persicum - piersic(ă).
Din punct de vedere botanic roșia este un fruct. În anul 1893 Curtea Supremă a Statelor Unite ale Americii în mod unanim a decis că la colectarea taxelor vamale roșiile trebuie considerate legume (deși curtea a trecut în revistă faptul că din punct de vedere botanic, roșiile sunt fructe). În anul 2001 Uniunea Europeană a decis oficial că roșia este fruct, și nu legumă.
Tomat (Solanum lycopersicum) är en potatisväxt som bär ätlig frukt. Den röda frukten kategoriseras i livsmedelssammanhang som en grönsak (vilket inte är en botanisk term). Botaniskt sett kategoriseras tomatens frukter som bär. Tomater är oftast röda, men de kan även vara gröna, gula och orange.
Tomaten härstammar från Peru i Sydamerika och nyttjades av Inkafolket. Ordet tomat kommer av det aztekiska språket nahuatls tōmatl, och det finns belägg för att tomat har odlats i Mexiko sedan år 700 f.Kr. Till Norden kom tomaten på 1600-talet, men det var först mot slutet av 1700-talet som den blev allmänt känd.
På 1700- och 1800-talen trodde många i Europa att tomater var giftiga. Man trodde också att tomat var ett afrodisiakum och den kallades bland annat för pomme d'amour (franska för ”kärleksäpple”).
Den tyngsta tomaten som finns beskriven (3,81 kg) har odlats av Dan MacCoy 2014 i USA. Den största tomatplantan täckte en yta på 85,46 m2 på Tomato-no-mori på Hokkaido, Japan den 10 november 2013. Den mättes 350 dagar efter att fröet hade såtts, enligt Guinness Rekordbok 2016.
Tomat i olika former innehåller stora mängder av en karotenoid, som finns i blodplasman, vars namn är lykopen. Det är just lykopenet som gör att tomaten är röd. Detta näringsämne återfinns bland annat i aprikoser, blodgrape, vattenmelon, skär guava, papaya, röd paprika, havtorn, gojibär, nypon, gac och just tomat. I studier har det dessutom visat sig en positiv inverkan på karotenoid-absorptionen genom värmebehandling, det vill säga att exempelvis kokt tomatsås ger en högre åtkomst av lykopen än färska tomater. Skillnaden är ganska markant: tomater råa 3025, tomater kokade 4400, tomatjuice på burk 9318 µg lykopen per 100g. Det finns även gula tomater och dessa kan ofta ätas av allergiker eftersom det är det röda färgämnet som de flesta inte tål.
Tomat är huvudingrediens då man lagar gazpacho, som är en spansk tomatsoppa med färsk basilika, selleri, vitlök och som serveras kall. Tomat används också till tomatsåsen på pizzan, i ketchup och är en av de vanligaste ingredienserna i en svensk grönsallad [källa behövs].
Enligt en studie med 400 personer vid Sveriges lantbruksuniversitet fick de tomater som förvarades två dygn i ett kylskåp sämre smakbetyg än de som förvarades i rumstemperatur. Den rekommenderade temperaturen vid förvaring är +14°C.[1]
1753 placerades tomat i släktet skattor (Solanum) av Carl von Linné och arten kallades Solanum lycopersicum L. (Lyco betyder varg och persicum persika, alltså "varg-persika".) Men 1768 omplacerades tomaten till ett eget släkte av Philip Miller, som kallade växten Lycopersicon esculentum. Detta namn blev vida spritt, men bröt mot botaniska namngivningsregler. Rent tekniskt vore kombinationen Lycopersicon lycopersicum korrekt och detta namn publicerades år 1881 av H. Karst. Namnet har dock nästan aldrig använts. Istället bestämdes att det välkända Lycopersicon esculentum skulle vara det korrekta namnet för tomat, när växten placeras i släktet Lycopersicon.
Nyare genetisk forskning (till exempel Peralta & Spooner, 2001) har dock visat att Linné hade rätt när han placerade tomaten i släktet skattor. Om Lycopersicon tas bort från skattorna så bli skattorna ett parafyletiskt släkte. Trots detta är det sannolikt att tomatens exakta taxonomiska placering kommer att vara omdiskuterad ytterligare en tid, och båda namnen förekommer i litteraturen.
Tomatplantans frukter kan ha olika färger, men den vanligaste färgen hos en mogen tomatfrukt är röd. Frukterna kategoriseras i livsmedelssammanhang ofta som grönsaker.
Alternativa, äldre namn på tomat är paradisäpple (jämför Paradeisapfel från österrikisk tyska[2]) och kärleksäpple[3] (se ovan om pomme d'amour).
Wikimedia Commons har media som rör Tomat.
Tomat (Solanum lycopersicum) är en potatisväxt som bär ätlig frukt. Den röda frukten kategoriseras i livsmedelssammanhang som en grönsak (vilket inte är en botanisk term). Botaniskt sett kategoriseras tomatens frukter som bär. Tomater är oftast röda, men de kan även vara gröna, gula och orange.
Tůmata (Lycopersicon esculentum) – to grincojg prziwjeźůny ze Połedńowyj abo Strzodkowyj Ameriki. Do Ojropy trefjůła po 1492 roku, po uoddekńyńću Ameriki bez Krzisztofa Kolůmba.
Domates (Solanum lycopersicum), patlıcangiller (Solanaceae) ailesinden, anavatanı Güney ve Orta Amerika olan, meyvesi yenebilen otsu bitki türü. Domatesin eş anlamlısı kızanak sözcüğüdür.[1][2]
10 veya 15 cm boya sahip olan domates bitkisinin hafif odunsu bir gövdesi vardır. 10–25 cm uzunluğunda olan yapraklarının[çiçekleri bir sap üzerinde 3-12 adettir. Genellikle kırmızı, yenilebilen meyvesi yabani bitkilerde 1–2 cm çapında iken, kültür bitkilerinde daha büyüktür. Çoğu vitamin bu meyvede bulunur ve kanseri önleyici yapısı vardır. Bu vitamin ve önleyici mineraller domatesin kabuğunda bulunur.
ABD'de 1893 yılında mahkeme sebzelerle birlikte saklanıp yenildiğinden onu sebze diye sınıflandırmıştır fakat gerçekte meyvedir. Domatesin ilginç bir tarihi vardır. Bolivya ve Peru'da yabani sarı renkli bir domates türü bulunmuş ve sonra Meksika'da yetiştirilip, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar sarı renginden ötürü onu altın elma olarak adlandırdı, ama çok geçmeden kırmızı türleri ortaya çıktı. Domates ABD'de ilk defa Thomas Jefferson tarafından yetiştirildi. Ama pek çok insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900'e kadar. Uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için aşk elmasıydı, çünkü insanları romantik yaptığına inanılıyordu. Domates adı İspanyolca tomateden, gelmektedir, bu isim de Nahuatl dilinde tomatotldan alınmıştır.[3]
Halk dilinde domates manasında alaganta, azak, banadura (banader), cırtatan, cırtlavuk, domatiz, dongurak, eyrim, firek (fıreng), frenk elması, gafete (kafete), gırmuzu, gille, göğ baldırcan, hambalcan, herim, hülek, kalmi, kardoş, kavanez, kıldır, lalik (lolik), mamador (manator), mamya (maye, mamye, maniya), menize, misir, mülye, solik, şamik, tevris, tıkıl (tıhıl), tomat (tomati, domat), topalak ve topul gibi sözler de kullanılmaktadır.[4]
2012 yılı verilerine göre dünyada 57,2 milyon ha alanda, 162 milyon ton domates üretilmiştir. En büyük üretimi yapan ülkeler; 50 milyon ton Çin, 17,5 milyon ton Hindistan, 13,2 milyon ton ABD, 11,3 milyon ton Türkiye. Çin tek başına dünya üretiminin 1/3'ünü üretirken, Türkiye'nin payı %7'dir[5].
Domates üreten ülkeler-2012 (milyon ton) Çin 50,0 Domates (Solanum lycopersicum), patlıcangiller (Solanaceae) ailesinden, anavatanı Güney ve Orta Amerika olan, meyvesi yenebilen otsu bitki türü. Domatesin eş anlamlısı kızanak sözcüğüdür.
Однорічна (у тропічних зонах — багаторічна) трав'яниста або напівкущова рослина заввишки 40—120 см. Цвіте в червні — вересні. Листки непарноперисторозсічені, з довгасто-яйцеподібними листочками. Квітки двостатеві, дрібні, жовті, на довгих ніжках, зібрані півзонтиками. Плід — велика куляста або видовжена, соковита, м'ясиста, дво- чи багатокамерна ягода.
Відомо 7 видів, що дико ростуть у тропічній Америці. Найважливіше господарське значення має 1 вид: Помідор звичайний або їстівний (L. esculentum) — овочева культура. Плоди містять велику кількість вітамінів (B1, B2, C, P, PP), провітамін A, цукри (2.1—8.8 %), яблучну і цитринову кислоту та мінеральні речовини. Помідори споживають сирими, вареними, соленими, маринованими; з них виготовляють томатний сік, томат-пюре. Іноді рід помідор об'єднують із родом паслін (лат. Solanum).
Батьківщина помідорів — Центральна й Південна Америка, де й досі зустрічаються дикі й напівкультурні форми помідорів. В 1498 році Христофор Колумб вперше привіз помідори в Іспанію і Португалію. Перші описи рослини походять з Італії першої половини 16 століття. В 1544 році П'єтро Андреа Матіолі (Pietro Andrea Matthioli) в своєму описі рослини назвав її «Pomi d'oro» (золоте яблуко), а в 1554 році він ввів латинський термін Mala aurea, що має такий же переклад.
В XVII й XVIII століття ці рослини використовувалися перш за все як декоративні. У Північній Америці помідори тривалий час вважалися смертельно отруйними. Так, в історії відомий курйоз, коли зі згоди англійського короля Георга III цими «червоними ягодами» намагалися «отруїти» борця за незалежність США Джорджа Вашингтона, який, звичайно, вдало пережив «замах». Були також відомі окремі випадки медичного використання — в англійському перекладі книги Турнафорта (Tournafort) «The Complete Herbal» (1719) згадується, що вже в той час плоди помідорів їли в Італії. А вже в кінці 18 століття, згідно з енциклопедією «Британіка», вживання плодів помідорів в їжу стало звичним і буденним.
Сіянці помідорів починають розсаджувати, щойно виростуть два листочки. Найкраще пікірувати у півлітрові пластикові стаканчики[1]. Щоби корінь краще прийнявся, наступні п'ять днів розсаду не поливають.[2]
Добрими насінням вважаються взяті з дозрілих плодів. Насіння з недозрілих томатів мають велику вологість і при висиханні втрачають свою схожість. Про якість судять за зовнішніми ознаками. Насіння повинні бути з округлими краями, повні, зберігати своє забарвлення. Незрілі при висиханні покриваються зморшками. Насіння обов'язково потрібно просушити і впорядкувати,щоб виростити гарні томати.
Як починає скручуватися листя — хвороба впала на розсаду. Півсклянки молока розводять у літрі води. Обприскують розсаду вранці. При світлі рослина краще вбирає розчин.[3]. Ще краще скористатися сироваткою, як сепараторною, так і від кислого молока. Розсаду не підгортають, але якщо при пророщуванні ґрунт був неоднорідний, буває що паросток ніби «викидає» на поверхню. Тоді можна підсипати кілька міліметрів. Можна мульчувати ґрунт навколо уже висаджених кущів торфом або хвойними голками, що дуже неприємно жукам. Аби не переборщити із кислотністю.
Помідорну розсаду не можна тримати з баклажанами. Це згубно для обох, але якщо помідор просто гальмує розвиток, то найбільша біда для баклажана: він не росте, а листя стає багрове.
Помідори легко переопилюються з деякими своїми родичами із родини пасльонових.
Картопляні гени сорту "Мікадо" видає форма листя. (У народі кажуть: "бараболяна помідора").
Садити помідори вперемішку з перцем - популярна практика у домогосподарствах. Втім, не варто дивуватися помідорам з порожнинами, типовим для перцю розташуванням насіння, пряним смаком і навіть "ребристістю". Найбільше переопилюються жовті сорти. При цьому, смак гібридів непоганий, лише своєрідний.
Рідше трапляється переопилення з баклажанами. Плоди рожеві, довгуваті, своєрідна схема розташування насіння.
Переопилюються помідори і між собою. Щоб штучно отримати гібрид двох помідор, потрібно видалити пилок з квітки вручну і потерти квіткою потрібного сорту
Уникнути переопилення можна лише в теплиці без доступу комах або зав'язувати китиці квітів, зав'язь яких піде на насіння, агроволокном.
Cà chua (danh pháp hai phần: Solanum lycopersicum), thuộc họ Cà (Solanaceae), là một loại rau quả làm thực phẩm. Quả ban đầu có màu xanh, chín ngả màu từ vàng đến đỏ. Cà chua có vị hơi chua và là một loại thực phẩm bổ dưỡng, giàu vitamin C và A, đặc biệt là giàu lycopeme tốt cho sức khỏe.
Cà chua thuộc họ cây Bạch anh, các loại cây trong họ này thường phát triển từ 1 đến 3 mét chiều cao, có những cây thân mềm bò trên mặt đất hoặc dây leo trên thân cây khác ví dụ nho. Họ cây này là một loại cây lâu năm trong môi trường sống bản địa của nó, nhưng nay nó được trồng như một loại cây hàng năm ở các vùng khí hậu ôn đới.
Cà chua có nguồn gốc từ Nam Mỹ. Bằng chứng di truyền cho thấy cà chua được tiến hóa từ loài cây nhỏ quả màu xanh phổ biến ở vùng cao nguyên Peru [4]. Một loài có tên Solanum lycopersicum được vận chuyển đến México, nơi nó được trồng và tiêu thụ bởi dân cư Trung Mỹ. Loại cà chua được thuần hóa đầu tiên có thể là trái cây màu vàng, tương tự như cà chua anh đào, được trồng bởi người Aztec miền Trung México[5]. Từ cà chua bắt nguồn từ tomatl trong tiếng Nahuatl, có nghĩa trái cây sưng.[6]
Nhà thám hiểm người Tây Ban Nha Cortés có thể là người đầu tiên chuyển loại cà chua nhỏ màu vàng tới Châu Âu sau khi ông chiếm được thành phố Aztec của người Tenochtitlan, tại México vào năm 1521. Christopher Columbus có thể đưa chúng đến châu Âu sớm hơn nhưng ông không làm được. Cuộc thảo luận đầu tiên của các nhà khoa học về cà chua vào năm 1544. Pietro Andrea Mattioli, một bác sĩ và là nhà thực vật học người Italia đã đặt tên cho loại quả mới này là pomo d'oro hay táo vàng [7].
Người Aztec và các dân tộc khác trong khu vực sử dụng cà chua trong việc nấu ăn của mình, nó đã được trồng ở miền nam México và có thể ở nhiều vùng khác vào khoảng 500 năm trước Công Nguyên. Người ta cho rằng đột biến ừ một loại trái cây nhỏ nguồn gốc Trung Mỹ là tổ tiên trực tiếp của loài cà chua canh tác hiện tại.
Người Tây Ban Nha phổ biến
Sau khi thực dân Tây Ban Nha thuộc địa hóa châu Mỹ, Người Tây Ban Nha đã đem giống cà chua đi phân phối ở khắp các thuộc địa của họ trong vùng biển Caribbean. Họ cũng mang đến Philippines, từ đó lây lan sang Đông Nam Á và toàn bộ lục địa Á châu. Người Tây Ban Nha đem cà chua đến châu Âu, nó sinh trưởng một cách dễ dàng ở vùng khí hậu Địa Trung Hải, việc trồng trọt ở đây bắt đầu trong năm 1540. Cà chua được sử dụng làm thực phẩm ngay sau khi nó được giới thiệu. Sách dạy nấu ăn đầu tiên với công thức có cà chua xuất bản ở Naples vào năm 1692.[7]:17 Một số vùng ở Ý chỉ mới dùng cà chua vào mục đích trang trí trong bàn ăn trước khi nó được kết hợp với các món ăn địa phương vào cuối thế kỷ XVII hoặc đầu thế kỷ XVIII.
Cà chua được phát triển trên toàn Thế giới do sự tăng trưởng tối ưu của nó trong nhiều điều kiện phát triển khác nhau. Các loại cà chua được trồng trọt phổ biến nhất là loại quả đường kính khoảng 5–6 cm. Hầu hết các giống được trồng đề cho ra trái cây màu đỏ, nhưng một số giống cho quả vàng, cam, hồng, tím, xanh lá cây, đen hoặc màu trắng. Đặc biệt có loại cà chua nhiều màu và có sọc.
Cà chua là một trong các loại trái cây vườn phồ biến nhất tại Hoa Kỳ, cùng với quả bí xanh được người trồng ưa thích.
Một vài thương gia tạo ra ngân hàng cung cấp hạt giống thuần chủng. Định nghĩa về cà chua thuần chủng là mơ hồ, nhưng không giống với các giống thương mại, chúng được côn trùng thụ phấn vào được lai tạo trong 40 năm hoặc lâu hơn.
Khoảng 150 triệu tấn cà chua đã được sản xuất ra trên Thế giới trong năm 2009. Trung Quốc là nước sản xuất cà chua lớn nhất, chiếm khoảng một phần tư sản lượng toàn cầu, tiếp theo là Hoa Kỳ và Ấn Độ. Các khu vực chế biến tại California chiếm 90% lượng sản xuất ở Mỹ và 35% lượng sản xuất thế giới.[8]
Theo FAO, Những quốc gia sản xuất cà chua nhiều nhất thế giới năm 2009 là:[9]
Sàn xuất cà chua – 2009 Ấn Độ 11.148.800 Ai Cập 10.000.000 Tổng cộng toàn cầu 152.956.115 Hiện có khoảng 7.500 giống cà chua trồng cho các mục đích khác nhau. Cà chua thuần chủng đang ngày càng trở lên phổ biến, đặc biệt giữa các người vườn và nhà sản xuất khi học có xu hướng sản xuất các loại cây trồng có hương vị thú vị hơn, tăng khả năng kháng bệnh và năng suất.
Cây lai vẫn còn phổ biến, kể từ khi có mục đích sản xuất lớn, người ta kết hợp các đặc điểm tốt của các loại cà chua thuần chủng với độ ổn định của các loại cà chua thương mại thông thường.
Giống cà chua được chia thành nhiều loại, chủ yếu dựa vào hình dạng và kích thước.
Hầu hết các giống cà chua hiện đại đều mịn bề mặt, nhưng một số giống cà chua hiện đại như beefsteak thường có khía rõ rệt. Hầu hết các giống trái cây thương mại màu đỏ, nhưng nhiều giống cà chua thuần chủng có màu sắc đa dạng. Có một sự khác biệt giữa cà chua trồng cho thương mại so với cà chua do những người làm vườn sản xuất tại gia. Giống sản xuất do người làm vườn thường được chú trọng đến hương vị, còn giống do các cơ sở sản xuất thương mại hướng đến hình dạng, kích thước, kháng sâu bệnh, phù hợp cho việc cơ giới hóa thu hái và vận chuyển.
Cà chua phát triển tốt với 7 giờ chiếu sáng mỗi ngày từ ánh sáng mặt trời. Một phân bón NPK với tỷ lệ 5-10-10 thường được bán làm phân bón cà chua hoặc phân bón rau, cả phân hữu cơ cũng được sử dụng.
Các giống cà chua khác nhau có khả năng kháng bệnh khác nhau. Các phương pháp lai hiện đại tập trung vào việc cải thiện khả năng kháng bệnh của thực vật thuần chủng. Một bệnh cà chua thông thường là bệnh do virus khảm thuốc lá gây ra.[10] Nhiều hình thức của nấm mốc và bệnh bạc lá cũng ảnh hưởng đến cà chua, đó là lý do các giống cà chua thường được đánh dấu với khả năng kháng bệnh cụ thể. Bằng cách sử dụng các chữ cái, phổ biến nhất là: V - héo Verticillium, F - Fusarium héo chủng I, FF - Fusarium héo chủng I và II, N - tuyến trùng, T - virut khảm thuốc lá, và A - Alternaria.
Một bệnh đặc biệt nguy hiểm với cà chua là bệnh curly top, làm gián đoạn vòng đời. Như tên gọi của nó, nó có những triệu chứng làm cho ngọn lá của cây xuất hiện nếp nhăn và phát triển bất thường. Một số loài gây hại phổ biến là sâu cà chua, bọ cánh cứng, nhện đỏ, sên và loại bọ khoai tây Colorado.
Khi bị côn trùng tấn công, cây cà chua sản xuất hormone peptide và systemin kích hoạt cơ chế phòng thủ, chẳng hạn như sản xuất các chất ức chế protease để làm chậm sự phát triển của côn trùng. Loại hormon này lần đầu tiên được xác định trong cà chua, nhưng những protein tương tự cũng đã được xác định có trong các loài khác.[11]
Cà chua đã được biến đổi bằng cách sử dụng kỹ thuật di truyền. Việc biến đổi gen cà chua cho mục đích thương mại tạo ra loại cà chua Flavr Savr, được thiết kế để có tuổi thọ dài hơn.[12] Các nhà khoa học đang tiếp tục phát triển cà chua với những đặc điểm mới không tìm thấy trong các giống trồng tự nhiên, như tăng khả năng kháng sâu hại và thích nghi môi trường. Các dự án khác nhằm mục đích làm phong phú thêm các chất có lợi trong cà chua tốt cho sức khỏe hoặc cung cấp dinh dưỡng cao.
Cà chua được trồng và ăn trên khắp thế giới. Nó được sử dụng bằng nhiều cách khác nhau, bao gồm cả nguyên liệu trong món salad, và chế biến thành nước sốt cà chua hoặc súp cà chua. Cà chua chưa chín màu xanh lá cây cũng có thể được tẩm bột và chiên, được sử dụng để làm cho salsa, hoặc ngâm. Nước ép cà chua được bán như là một thức uống, và được sử dụng trong cocktail như Bloody Mary.
Cà chua có nhiều axit, giúp cho nó dễ dàng bảo quản và đóng hộp. Cà chua cũng được bảo quản bằng cách phơi dưới ánh nắng mặt trời.
Trong cà chua có chứa rất nhiều chất dinh dưỡng có lợi cho cơ thể như carotene, lycopene, vitamin và kali. Tất cả những chất này đều rất có lợi cho sức khoẻ con người. Đặc biệt cái loại vitamin B, vitamin C và beta carotene giúp cơ thể chống lại quá trình oxy hoá của cơ thể, giảm thiểu nguy cơ tử vong do bệnh tim mạch và ung thư.
Cà chua đỏ, còn sốngGiá trị dinh dưỡng cho mỗi 100 g (3,5 oz)Năng lượng75 kJ (18 kcal)Lycopen được chứng mình có thể bảo vệ cơ thế chống lại quá trình oxi hóa trong nhiều nghiên cứu dịch tễ học. Cà chua là nguồn nhiều Lycopen, tiêu thụ cà chua có thể làm giảm nguy cơ ung thư vú, ung thư đầu và cổ, có thể chống lại rất mạnh các bệnh thoái hóa thần kinh.[13] Uống nước sốt cà chua xay nhuyễn là giúp trị các triệu chứng bệnh tiểu đường. Tiêu thụ cà chua còn giúp mang lại lợi ích cho việc giảm nguy cơ tim mạch và bệnh liên quan đến tiểu đường loại 2.[14]
Lá và thân cây cà chua có chứa atropine, tomatine và alkloid tropane là độc hại nếu nuốt phải. Trái cà chua chín không chứa các hợp chất này. Việc sử dụng lá cà chua làm trà (tisane) từng là nguyên nhân của ít nhất một cái chết.[15] Tuy nhiên, mức độ của tomatine nói chung quá nhỏ để có thể gây nguy hiểm.[16]
Cà chua có thể gây hại cho những con chó nếu nó ăn quá nhiều trái cà chua.[17]
Ngày 30 tháng 10 năm 2006, Trung tâm Kiểm Soát và Phòng Ngừa Dịch Bệnh Hoa Kỳ (CDC) công bố cà chua có thể là nguồn gốc của một dịch bệnh bùng phát gây ra 172 bệnh nhân trong 18 tiểu bang.[18] Cà chua có liên quan đến bảy dịch salmonella từ năm 1990.[19] Năm 2008 dịch này bùng phát khiến nhà chức trách loại bỏ cà chua ra khỏi sạp hàng tạp hóa và nhà hàng trên khắp Hoa Kỳ[20]
Lợi ích sức khoẻ của cà chua có thể là do sự giàu có của họ về các chất dinh dưỡng và vitamin, bao gồm một lượng vitamin A, vitamin C và vitamin K ấn tượng, cũng như lượng vitamin B6, folate và thiamin đáng kể. Chúng cũng là nguồn kali, mangan, magiê, phốt pho và đồng. Họ cũng có chất xơ và protein, cũng như một số hợp chất hữu cơ như lycopene cũng góp phần vào lợi ích sức khoẻ tổng thể mà cà chua có thể mang lại cho sức khoẻ của chúng ta!
Lợi ích sức khoẻ của cà chua đã được nhân loại biết đến từ thời cổ đại. Họ là những nguồn chất chống oxy hoá phong phú đã được chứng minh là có hiệu quả chống lại nhiều dạng ung thư. Một số lợi ích sức khoẻ khác của cà chua như sau:
Cà chuaNguồn chứa nhiều chất chống oxy hoá: Cà chua có chứa một lượng lớn lycopene, một chất chống oxy hoá có hiệu quả cao trong việc thu nhặt ung thư gây ra các gốc tự do. Lợi ích này thậm chí có thể thu được từ các sản phẩm cà chua được xử lý nhiệt như ketchup. Lycopene trong cà chua phòng chống ung thư và có hiệu quả đặc biệt trong việc chống lại ung thư tuyến tiền liệt, ung thư cổ tử cung, ung thư dạ dày và trực tràng, cũng như ung thư họng và thực quản. Nó cũng bảo vệ chống ung thư vú và ung thư miệng, theo các nghiên cứu của Trường Y tế Công cộng Harvard.
Nguồn giàu vitamin và khoáng chất: Một loại cà chua đơn có thể cung cấp khoảng 40% nhu cầu vitamin C hàng ngày. Vitamin C là một chất chống oxy hóa tự nhiên ngăn ngừa các gốc tự do gây ung thư làm hư hại hệ thống của cơ thể. Nó cũng chứa nhiều vitamin A và kali, cũng như sắt. Kali đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khoẻ thần kinh và sắt là điều cần thiết để duy trì sức khoẻ máu bình thường. Vitamin K, rất cần thiết cho máu đông máu và kiểm soát chảy máu, cũng rất phong phú trong cà chua.
Giảm Cholesterol và bảo vệ tim: Các lycopene trong cà chua ngăn ngừa huyết thanh quá trình oxy hóa lipid, do đó việc gây một tác dụng bảo vệ chống lại bệnh tim mạch bệnh. Mức tiêu thụ đều đặn đã được chứng minh là làm giảm mức cholesterol LDL và triglyceride trong máu. Những lipid này là những thủ phạm chính trong các bệnh tim mạch và dẫn đến sự lắng đọng chất béo trong các mạch máu.
Chống tác động của khói thuốc lá: Hai thành phần chính của cà chua, axit coumaric và axit chlorogenic, chống lại nitrozamin được sản xuất trong cơ thể và là chất gây ung thư chính được tìm thấy trong thuốc lá. Sự hiện diện của vitamin A với số lượng lớn như vậy cũng đã được hiển thị để giảm tác động của chất gây ung thư và có thể bảo vệ bạn chống lại ung thư phổi.
Cải thiện Tầm nhìn: Vitamin A, có trong cà chua, giúp cải thiện thị lực, cũng như trong việc phòng ngừa mù mắt ban đêm và thoái hóa điểm vàng. Vitamin A là một chất chống oxy hóa mạnh mẽ có thể được hình thành từ sự dư thừa beta-carotene trong cơ thể. Rất nhiều vấn đề về thị giác xảy ra do những tác động tiêu cực của các gốc tự do, và vitamin A là một chất chống oxy hoá mạnh mẽ.
Sức khoẻ tiêu hóa: Cà chua giữ cho hệ tiêu hóa lành mạnh bằng cách ngăn ngừa táo bón và tiêu chảy. Nó cũng ngăn ngừa chứng vàng da và loại bỏ độc tố khỏi cơ thể một cách hiệu quả. Hơn nữa, chúng có một lượng lớn chất xơ, có thể lên đến nhiều phân và giảm triệu chứng táo bón. Một lượng chất xơ bổ dưỡng giúp kích thích sự chuyển động của cơ bắp trong cơ bắp trơn, và cũng giải phóng các chất lỏng dạ dày và tiêu hóa. Điều này có thể điều chỉnh chuyển động ruột của bạn, do đó cải thiện sức khỏe tiêu hóa tổng thể của bạn và giúp bạn tránh những điều kiện như ung thư đại trực tràng.
Giảm huyết áp: Tiêu thụ cà chua hàng ngày làm giảm nguy cơ phát triển bệnh cao huyết áp, hay còn gọi là cao huyết áp. Điều này một phần là do mức độ ấn tượng của kali được tìm thấy trong cà chua. Kali là chất làm giãn mạch, có nghĩa là nó làm giảm sự căng thẳng trong mạch máu và động mạch, do đó tăng tuần hoàn và giảm căng thẳng lên tim bằng cách loại bỏ cao huyết áp.
Quản lý bệnh tiểu đường: Một nghiên cứu được tiến hành bởi Tạp chí Hiệp hội Y khoa Hoa Kỳ cho thấy việc tiêu thụ cà chua hàng ngày làm giảm căng thẳng oxy hoá của bệnh đái tháo đường týp 2.
Da khỏe mạnh: Cà chua hỗ trợ duy trì răng khỏe mạnh, xương, tóc và da. Việc sử dụng nước ép cà chua ở chỗ thậm chí còn được biết đến để chữa bệnh cháy nắng nghiêm trọng. Tiêu thụ hàng ngày bảo vệ da chống lại đỏ da do tia UV gây ra. Họ xếp hạng cao trong việc chuẩn bị các sản phẩm chống lão hóa.
Ngăn ngừa Nhiễm trùng đường tiểu: Uống cà chua cũng làm giảm tỷ lệ mắc bệnh nhiễm trùng đường tiểu, cũng như ung thư bàng quang. Điều này là bởi vì cà chua có hàm lượng nước cao, có thể kích thích tiểu tiện, vì vậy chúng là thuốc lợi tiểu theo những cách nhất định. Điều này làm tăng việc loại bỏ chất độc ra khỏi cơ thể, cũng như lượng nước dư thừa, muối, acid uric, và một số chất béo nữa!
TomatoinfographicNgăn ngừa bệnh sỏi mật: Tiêu thụ cà chua thường xuyên cũng có thể giúp giảm bớt các bệnh túi mật như sỏi mật.
Đã có nhiều nghiên cứu chứng minh hiệu quả của cà chua đối với nhiều bệnh mãn tính và các loại ung thư. Các đặc tính chống oxy hóa của cà chua cũng có thể được lấy từ thực phẩm chế biến, bao gồm cả cà chua được tìm thấy trong sốt cà chua và puree. Tiêu thụ cà chua hàng ngày đáp ứng yêu cầu hàng ngày của vitamin và khoáng chất và có tác dụng bảo vệ tổng thể trên cơ thể.
Cây cà chua non.
Hoa cà chua.
Cà chua nguyên quả và đã cắt đôi
Hình chọn lọc về quả cà chua
Một loại cà chua anh đào
(tiếng Anh)
Cà chua (danh pháp hai phần: Solanum lycopersicum), thuộc họ Cà (Solanaceae), là một loại rau quả làm thực phẩm. Quả ban đầu có màu xanh, chín ngả màu từ vàng đến đỏ. Cà chua có vị hơi chua và là một loại thực phẩm bổ dưỡng, giàu vitamin C và A, đặc biệt là giàu lycopeme tốt cho sức khỏe.
Cà chua thuộc họ cây Bạch anh, các loại cây trong họ này thường phát triển từ 1 đến 3 mét chiều cao, có những cây thân mềm bò trên mặt đất hoặc dây leo trên thân cây khác ví dụ nho. Họ cây này là một loại cây lâu năm trong môi trường sống bản địa của nó, nhưng nay nó được trồng như một loại cây hàng năm ở các vùng khí hậu ôn đới.
Томат имеет сильно развитую корневую систему стержневого типа. Корни разветвлённые, растут и формируются быстро. Уходят в землю на большую глубину (при безрассадной культуре до 1 м и более), распространяясь в диаметре на 1,5-2,5 м. При наличии влаги и питания дополнительные корни могут образовываться на любой части стебля, поэтому томат можно размножать не только семенами, но также черенками и боковыми побегами (пасынками). Поставленные в воду, они через несколько суток образуют корни.
Стебель у томата прямостоячий или полегающий, ветвящийся, высотой от 30 см до 2 м и более. Листья непарноперистые, рассечённые на крупные доли, иногда картофельного типа. Цветки мелкие, невзрачные, жёлтые различных оттенков, собраны в кисть. Томат — факультативный самоопылитель: в одном цветке имеются мужские и женские органы.
Плоды — сочные многогнёздные ягоды различной формы (от плоско-округлой до цилиндрической; могут быть мелкими (масса до 50 г), средними (51-100 г) и крупными (свыше 100 г, иногда до 800 г и более). Окраска плодов от бледно-розовой до ярко-красной и малиновой, от белой, светло-зелёной, светло-жёлтой до золотисто-жёлтой.
По строению куста, толщине стебля и характеру листьев различают 3 разновидности томатов: нештамбовый, штамбовый, картофельный[источник не указан 1855 дней].
Плоды томата отличаются высокими питательными, вкусовыми и диетическими качествами. Калорийность спелых плодов (энергетическая ценность) — 19 ккал. Они содержат 4,5—8,1 % сухого вещества, в котором половину представляют сахара, в основном глюкоза и фруктоза, а также органические кислоты (3,5—8,5 %), клетчатка (0,87—1,7 %)[4]. Плоды также содержат белки (0,6—1,1 %), пектиновые вещества (до 0,3 %), крахмал (0,07-0,3 %), минеральные вещества (0,6 %). В плодах томата высокое содержание каротиноидов (фитоен, неуроспорин, ликопин, неаликопин, каротин (0,8—1,2 мг/100 г сырой массы), ликосантин, ликофилл), витаминов (В1, В2, В3, В5), фолиевой и аскорбиновой кислоты (15—45 мг/100 г сырой массы), органических (лимонная, яблочная, щавелевая, винная, янтарная, гликолевая), высокомолекулярных жирных (пальмитиновая, стеариновая, линолевая) и фенолкарбоновых (п-кумаровая, кофейная, феруловая) кислот. В плодах найдены антоцианы, стеарины, тритерпеновые сапонины, абсцизировая кислота.
Имеющийся в томатах холин понижает содержание холестерина в крови, предупреждает жировое перерождение печени, повышает иммунные свойства организма, способствует образованию гемоглобина[источник не указан 721 день].
Содержание микроэлементов в 1 кг плодов: натрий — 40 мг, калий — 2680 мг, кальций — 110 мг, магний — 120 мг, железо — 6 мг, меди — 0,97 мг, фосфор — 270 мг, сера — 140 мг, хлор — 400 мг, марганец — 1,89 мг[4].
В настоящее время существует несколько классификаций томатов. В России принята[5] традиционная классификация Брежнева. В традиционной классификации[4] томаты рассматриваются как представители рода Lycopersicon Tourn. В 1964 году советским растениеводом-селекционером Д. Д. Брежневым в роде Lycopersicon было выделено[6] три вида:
Наиболее полной классификацией рода Lycopersicon является[5] классификация американского профессора Ч. Рика (C.M.Rick; 1915—2002), описавшего 9 видов томатов:
Современные ботаники, придерживающиеся филогенетического подхода, считают род Lycopersicon парафилетическим, на основании чего томаты приписывают к роду Паслён (Solanum). В связи с таким подходом одни и те же растения имеют синонимичные названия:
Русское название Традиционная классификация Классификация APG II Томат обыкновенный Lycopersicon esculentum Solanum lycopersicum Томат перуанский Lycopersicon peruvianum Solanum peruvianum Томат смородинный Lycopersicon esculentum ssp. pimpinellifolium Solanum pimpinellifoliumНа практике, садоводы продолжают пользоваться традиционными названиями, тогда как в строго ботанической литературе употребляется второй вариант.
Сорта томата характеризуют по различным критериям:
Наиболее распространены сорта нештамбового томата, имеющего тонкие стебли, полегающие под тяжестью плодов, и крупные, слабогофрированные листья; кусты могут быть как карликовыми, так и высокорослыми. Сорта штамбового томата достаточно многочисленны. Стебли у растений толстые, листья среднего размера, с короткими черешками и сближенными долями, сильногофрированные; пасынков образуется мало. Кусты компактные — от карликовых до среднерослых. Выведены полуштамбовые сорта томата, занимающие промежуточное положение между указанными группами. Сортов картофельного типа, получившего название за сходство его листьев с картофельными, очень мало.
По типу роста куста сорта томата делятся на детерминированные (слаборослые) и индетермированные (высокорослые). У детерминированных сортов основной стебель и боковые побеги прекращают рост после образования на стебле 2-6, иногда более кистей. Стебель и все побеги заканчиваются цветочной кистью. Пасынки образуются только в нижней части стебля. Куст небольшой или средних размеров (60-180 см). Кроме типично детерминированных выделяют также супердетерминированные сорта, у которых растения прекращают рост после формирования на основном стебле 2-3 кистей (все побеги оканчиваются соцветиями и образуют сильноразветвлённый небольшой куст; вторая волна роста отмечается после созревания большей части плодов; первое соцветие образуется на высоте 7-8-го листа), а также полудетерминированные, растения которых отличаются более сильным, почти неограниченным ростом — формируют на одном стебле 8-10 кистей. У индетермированных сортов томатов рост растений неограничен. Основной стебель заканчивается цветочной кистью (первая кисть образуется над 9-12 листом), а пасынок, растущий из пазухи листа, ближайшего к верхушечной кисти, продолжает рост основного стебля. После образования нескольких листьев пасынок заканчивает свой рост заложением цветочного бутона, а рост растения продолжается за счёт ближайшего пасынка. Так происходит до конца вегетации, которая обычно завершается первым осенним заморозком. Куст высокорослый (2 м и более), но темп цветения и плодообразования ниже, чем у томатов детерминированных сортов, растянутый.
В России, среди неспециалистов, широко известны такие сорта помидоров, как: «бычье сердце», «дамские пальчики», другие. В последнее десятилетие получили распространение томаты «Черри»[источник не указан 1855 дней].
Томат сегодня — одна из самых популярных культур благодаря своим ценным питательным и диетическим качествам, большому разнообразию сортов, высокой отзывчивости на применяемые приёмы выращивания. Его возделывают в открытом грунте, под плёночными укрытиями, в теплицах, парниках, на балконах, лоджиях и даже в комнатах на подоконниках.
Плоды томата употребляют в пищу свежими, варёными, жареными, консервированными, из них готовят томат-пасту, томат-пюре, томатный сок, кетчуп и другие соусы, лечо. В Испании популярны холодные томатные супы — гаспачо, сальморехо. В бывшем СССР томаты принято мариновать на зиму (см. маринованные томаты).
Наиболее богаты ликопином и другими питательными веществами сушёные томаты[en], которые добавляют в супы (как, например, чернослив). За 4-10 дня сушки на солнце томаты черри теряют 88 % своего веса, а крупноплодные помидоры — до 93 %. Чтобы получить килограмм сушёных томатов, требуется от 8 до 14 кг свежих плодов.
Родина помидоров — Южная Америка, где до сих пор встречаются дикие и полукультурные формы томата.
В произведении «Общая история дел Новой Испании» (1547—1577) Бернардино де Саагун, опираясь на сведения ацтеков о свойствах растений, привёл различные сведения о томате (шитоматль), в частности, о том, что:
Болезнь глазного бельма, образующуюся у детей, нужно лечить икрой мелкой ящерицы, и перемешать её с сажей или водой, и прокапать внутрь глаз несколько капель этой смеси, или взять ярь-медянку матлали и перемешать с томатом, и прокапать несколько капель в них… Насморк у новорождённых детей нужно лечить утренней росой, капая несколько капель в нос упомянутых детей, или молоко их матерей, или сок особого корня, который на местном языке называется симатль, или провести пальцем, смоченным в томате, или в соли[7].
Первое применение помидоров в пищу связано с каннибализмом ацтеков. Они использовались при тушении человеческого мяса с солью и перцем[8].
В середине XVI века томат попал в Испанию и Португалию, а затем во Францию, Италию и другие европейские страны. Долгое время томаты считались несъедобными и даже ядовитыми. Европейские садоводы разводили их как экзотическое декоративное растение. Самый ранний рецепт блюда из помидоров опубликован в кулинарной книге в Неаполе в 1692 году, при этом автор ссылался на то, что этот рецепт родом из Испании.
В XVIII веке томат попал в Россию, где также вначале возделывался как декоративное растение, так как ягоды не созревали полностью. Овощной продовольственной культурой растение было признано благодаря русскому учёному-агроному А. Т. Болотову, которому удалось добиться полной спелости томатов с помощью рассадного способа выращивания и метода дозаривания[9].
Крупнейшим производителем томатов в мире является Китай. Он производит более 30 % всех томатов в мире (56,3 из 177 миллионов тонн) и опережает Индию, второго по величине производителя в мире, почти в 3 раза[10].
Крупнейшие производители томатов в тоннах[10]
Номер Страна 2014 2016 1 КНРТомат — теплотребовательная культура, оптимальная температура для роста и развития растений 22-25 °C: при температуре ниже 10 °C пыльца в цветках не созревает и неоплодотворенная завязь отпадает. Томат плохо переносит повышенную влажность воздуха, но требует много воды для роста плодов. Растения томата требовательны к свету. При его недостатке задерживается развитие растений, листья бледнеют, образовавшиеся бутоны опадают, стебли сильно вытягиваются. Досвечивание в рассадный период улучшает качество рассады и повышают продуктивность растений.
При внесении органических и минеральных удобрений и поддержания грунта в рыхлом состоянии томат может расти на любых (кроме очень кислых) почвах. Основные элементы минерального питания для томатов, как и для других растений — азот, фосфор и калий. В азоте томат особенно нуждается в период интенсивного роста плодов, однако переизбыток азота нежелателен, поскольку это приводит к сильному нарастанию вегетативной массы (т. н. жирование растений) в ущерб плодоношению, а также интенсивному накоплению в плодах нитратов. При недостатке фосфора растения томатов слабо усваивают азот, вследствие чего прекращается их рост, задерживается формирование и созревание плодов, листья приобретают сине-зелёную, затем сероватую, а стебли лилово-коричневую окраску. Фосфор особенно необходим томатам в начале вегетации. Усвоенный растениями в этот период, он идёт затем на формирование плодов. Калия томат потребляет больше чем азота и фосфора. Он особенно нужен растениям в период роста плодов. При недостатке этого элемента по краям листьев появлются жёлто-коричневые точки, они начинают скручиваться, а затем отмирают. Томатам также необходимы микроэлементы, влияющие на рост и развитие растений: марганец, бор, медь, магний, сера и др. Их вносят в виде микроудобрений[источник не указан 1855 дней].
Семена мелкие, плоские, заострённые у основания, светло- или тёмно-желтые, обычно опушённые, вследствие чего имеют серый оттенок. Физиологически зрелыми становятся уже в зелёных, сформированных плодах. Всхожесть сохраняют 6-8 лет. При благоприятных температурных условиях и наличии влаги семена прорастают через 3-4 суток. Первый настоящий лист появляется обычно через 6-10 суток после всходов, последующие 3-4 листа — ещё через 5-6 суток, в дальнейшем каждый новый лист образуется через 3-5 суток. Начиная с молодого возраста в пазухах листьев отрастают боковые побеги (пасынки). Продолжительность периода от всходов до цветения растения 50-70 суток, от цветения до созревания плода 45-60 суток.
Посев томатов производят в парники ещё зимой, с таким расчётом, что через месяц после 2-й пикировки можно было высадить их прямо в грунт, не боясь заморозков, или в полухолодные парники. При очень ранней посадке растения могут быть готовыми к пересадке в грунт ещё в то время, когда земля не готова к этому, и оставшиеся в парнике растения, будучи тесно расположены, начинают вытягиваться и бледнеть, делаясь слишком чувствительными к изменениям температуры. Ввиду этого время посадки должно быть строго согласовано с местными климатическими условиями. В случае заморозков растения необходимо покрывать старыми ящиками, рогожами или матами.
В первое время роста всходов в тёплом парнике приходится наблюдать лишь за проветриванием парника и за ограждением всходов от сорных трав и вредителей. Недели через 3—4 после посева, когда появится вторая пара листьев с зубчиками, приступают к первой пикировке, пересаживая в тёплый же парник, но с большим слоем земли; самая пикировка производится так же, как и с капустой, причём под раму высаживают до 300 растений, если предстоит вторая пикировка, или только до 200, если впоследствии растения будут высажены прямо в грунт, без 2-й пикировки. Во втором парнике наблюдают за проветриванием последнего не только во избежание сырости и плесени, но и в видах закаливания растений.
Через месяц после первой пикировки, когда растения станут слишком теснить друг друга, приступают ко второй пикировке, перемещая растения уже более свободно (не более 200 растений под раму), поднимая парниковый ящик и все менее и менее прикрывая растения рамами, с тем чтобы приучить растения к наружному воздуху. Окончательную пересадку в грунт производят приблизительно через месяц после 2-й пикировки, когда нет уже опасности перед заморозками. В тех случаях, когда желают получить более ранние плоды, например — в начале или середине июня, посев в парниках производят возможно раньше и перед посадкой в грунт производят три пикировки.
Пересадку растений из парников производят в горшки, причём их держат в открытых парниковых ящиках, прикрывая рогожами лишь на ночь и при понижении температуры. Окончательную пересадку грунт из горшков производят, не нарушая кома земли и закапывая его в заранее приготовленные ямки. Пользование горшками позволяет садовнику не торопиться с пересадкой и выждать наверняка благоприятного времени, так как в горшках растения продолжают правильно развиваться. Что же касается месторасположения для томатов, то они любят освещённый, сухой, хорошо орошаемый грунт. Свежего удобрения томат не выносит, подвергаясь картофельной болезни; хорошо удаётся томат после капусты, получившей богатое удобрение. Высаживают томаты рядами, тесная посадка вредна во всех отношениях. Немедленно после посадки растения поливают, и эту поливку продолжают до тех пор, пока растения не примутся.
В начале периода после посадки, когда ночи ещё прохладные, следует избегать поливки после захода солнца, так как это вызвало бы ещё большее охлаждение земли. Вдоль всей плантации проводят бороздки для орошения растений. Томаты довольствуются орошением, и поливку из лейки самых растений необходимо производить лишь при крайне сильных засухах, да и то раза два в лето. При дальнейшем росте растений необходимо подвязывать и подрезать растения (шпалерный способ разведения), что содействует равномерному освещению растений, лучшему проветриванию, а следовательно, и более обильному, и более раннему созреванию плодов. После обрезания растения таким образом, что остаются лишь 2—3 сильных побега, промежуточные же удаляются, томаты подвязываются или к шпалерам (решёткам, проволокам и т. п.), или к кольям, причём должно быть наблюдаемо, чтобы каждый стебель развивался вполне свободно. Дальнейший уход заключается в удалении жировых побегов и поправке подпорок.
Уборку томатов завершают до наступления холодных ночей. Температура +8° уже губительна для плодов. Если же температура опускается ещё ниже, плоды загнивают даже сорванные, не успев дозреть. Поэтому снимать их с кустов лучше бурыми и даже зелёными. Этим ускоряется налив оставшейся завязи. Дозаривание ведут в ящиках, куда плоды укладывают в 2— 3 слоя. Полезно положить в ящик и несколько красных помидоров: они выделяют газ этилен, ускоряющий созревание зелёных томатов. Выбирая же из ящиков красные плоды, оттягивается срок дозаривания остальных плодов (при длительном хранении именно так и поступают). Собирают плоды раз в неделю[11].
Вредителями томатов являются медведка, комарики-сциариды чёрного цвета, тепличная белокрылка, картофельные тли и некоторые другие насекомые: (хлопковая совка, колорадский жук).
В 2000-х годах в Европе стал распространяться опасный чужеродный вредитель томатов — томатная минирующая моль[12]. В России эта моль появилась в 2010 году[13] Родина этоговида — Южная Америка[14].
Болезни томатов могут быть вызваны избытком или недостатком азота, калия, фосфора или же грибками и вирусами:
Также встречаются болезни разной природы, проявляющиеся в растрескивании плодов, скручивании листьев томатов.
Различие между научным и бытовым (кулинарным) представлением о плодах, ягодаx, фруктах, овощах в случае томата (как и некоторых других растений, например, огурцов) приводит к путанице. Плоды томата — с точки зрения ботаники — многогнёздные синкарпные ягоды. В английском языке не существует разницы между терминами фрукт и плод. В 1893 году Верховный суд США единогласно признал, что при взимании таможенных сборов помидоры, по способу их использования, следует считать овощами, поскольку они подавались на обед, а не на десерт (хотя суд отметил, что с ботанической точки зрения томаты — это ягоды[15]).
В Каменке-Днепровской Запорожской области (Украина) установлен памятник «Слава помидору»
Томат имеет сильно развитую корневую систему стержневого типа. Корни разветвлённые, растут и формируются быстро. Уходят в землю на большую глубину (при безрассадной культуре до 1 м и более), распространяясь в диаметре на 1,5-2,5 м. При наличии влаги и питания дополнительные корни могут образовываться на любой части стебля, поэтому томат можно размножать не только семенами, но также черенками и боковыми побегами (пасынками). Поставленные в воду, они через несколько суток образуют корни.
Стебель у томата прямостоячий или полегающий, ветвящийся, высотой от 30 см до 2 м и более. Листья непарноперистые, рассечённые на крупные доли, иногда картофельного типа. Цветки мелкие, невзрачные, жёлтые различных оттенков, собраны в кисть. Томат — факультативный самоопылитель: в одном цветке имеются мужские и женские органы.
Плоды — сочные многогнёздные ягоды различной формы (от плоско-округлой до цилиндрической; могут быть мелкими (масса до 50 г), средними (51-100 г) и крупными (свыше 100 г, иногда до 800 г и более). Окраска плодов от бледно-розовой до ярко-красной и малиновой, от белой, светло-зелёной, светло-жёлтой до золотисто-жёлтой.
По строению куста, толщине стебля и характеру листьев различают 3 разновидности томатов: нештамбовый, штамбовый, картофельный[источник не указан 1855 дней].
關於番茄的其他意思，請見“番茄 (消歧義)”。番茄（学名：Solanum lycopersicum）、港台地区俗写蕃茄，在中國大陸也可称為西红柿、洋柿子，是茄科番茄属的一种植物。番茄原产于中美洲和南美洲，现作为食用蔬菜已被全球性广泛种植，同時具醫療效用，是茄科开花植物的模型生物之一[1]。
在所有华人地区，正字写法均为番茄，异体字写法为蕃茄[2]，草字头的蕃茄在港台地区的日常生活中亦为常见，而在中国大陆则比较少有这样的情况。
番茄的“番”這個字源自其外来之义（同“番石榴”等），但亦作草字头的“蕃”（《國語辭典》在「蕃」字條下云：來自外國或外族的。通「番」。如：「蕃茄」、「蕃薯」）。換言之「番茄」就是「外來的茄」，「西紅柿」則是「西方來的紅色柿」（但並非柿樹科柿屬植物）。天津稱「火柿子」，而在澳門又稱為「大孖地」，是從葡語“tomate”音轉以來。[3][4]
番茄的英语单词“tomato”源自西班牙语“tomate”，西班牙语词源于納瓦特爾語词“tomatl”[ˈtomat͡ɬ]。该词最早出现于1595年。[來源請求]
墨西哥原生的酸漿果（“tomatillo”）在納瓦特爾語语中叫作“tomātl”，意思是“肥胖的水”或“肥胖的东西”。[5][6] 当阿兹特克人开始种植这种大一些的红色的安第斯山脉果实时，他们叫这些新的品种为“xitomatl”（或“jitomates”）（發音：[ʃiːˈtomatɬ]），（“有肚脐的丰满的东西”或“有肚脐的肥胖的水”）。当西班牙人征服特諾奇提特蘭后，他们使用名字“tomate”将其（“jitomates”）输送到世界其它地方，所以许多语言使用与“tomato”（“tomate”）类似形式的词汇来指代红色的番茄，而不是绿色的“tomatillo”。[來源請求] 该词最早出现于1595年。[5]生物学二名法中， 在1753年林奈氏 的書「植物種志」（Species Plantarum）中，番茄拉丁語被解釋為「wolfpeach」，其中狼來自lyco，而桃子來自persicum。現今仍把野生未馴化的番茄稱為狼桃，如日本高知縣十萬四川的農特產即為狼桃。 其种的名称“lycopersicum”意思是“狼桃”，源自日耳曼狼人传说。传说中，巫师和巫婆在药水中使用致命的茄子把他们自己变成狼人，番茄是一种近似的但是大一些的果实，所以当番茄来到欧洲的时侯被叫作“狼桃”。[7]
16世紀到17世紀，刚被引进欧洲（西班牙）时曾被当成食物，番茄與歐洲以其毒性及致幻剂而聞名的顛茄同屬一個家族，其果實並不被「科學家」認為是可食用的。直到18世紀歐陸發生飢荒才改變。[8]在英國最早由植物學家和醫生約翰·傑勒德在16世紀90年代種植番茄[9]。他認為番茄為有毒的植物，包括果實，他對番茄的負面觀點影響英國和英國殖民地，在北美等地流傳了兩個世紀。
但是当时人们所食用的部分并非果实，而是作為迷幻药物的叶子，由于番茄叶子中的毒素导致食用者中毒。也有另一個説法就是傳說它是因為果實顏色鮮豔，被印地安人認為 其是有毒的植物，以致于在很长的一段时间里人们只当做观赏植物，18世紀開始才作為蔬菜在南歐種植。[來源請求]
祕魯人在初識番茄時視其為毒果子，稱為「狼桃」，16世紀,英國俄罗达拉里公爵見番茄外皮鮮美紅豔，帶回英國送給情人，從此，歐洲人稱其為「愛情蘋果」。
產銷量最大宗的美國，早期大部分民眾以為番茄有毒，也有視其具有性功能，視為「愛情蘋果」，到18世紀中葉，開始有人種植，食者自然是一些需要催情者，而傳教士被禁止食用。1820年番茄還被認為是有毒食品，在紐約禁止食用。[10]百年後，美國人敢吃番茄了，卻得花上幾個鐘頭烹煮，認為經長時間煮會消除番茄中的“毒性”。
一年生草本，通常分为：普通、樱桃、大叶、梨形、直立番茄五变种。按植株分有限生长和无限生长两类型。
半蔓形或半直立的茎，密被腺毛，散发特殊气味，叶片为羽状复叶深裂；总状或聚伞花序，黄色花；扁圆、圆或樱桃形浆果，红、黄或粉红色；灰黄色肾形种子，有毛茸。
番茄肉质多汁液。
番茄的品种众多。多数品种的果实是红色的，也有一些是橙、黄、绿、紫、粉红、白色，甚至还有带彩色条纹的番茄。小到樱桃小番茄，大到直径有十几公分的牛排番茄。
根据美国植物学家 Charles Rick 的分类方法，番茄属可以分为以下九个品种：
其中农业栽培主要为普通番茄。
一般種植番茄可分為三種用途：煮食用、鮮食用和加工用。
英國《每日邮报》在2015年1月24日報導稱，美國與英國的科學家經過20年的研究，成功培育出了名為「Gigantomo」的巨無霸蕃茄，單個果實平均為1.5至2公斤左右。
今天我们所种植的番茄是进行过筛选的，其未熟果及叶中毒素少[11]。现在番茄主要作为蔬菜食用。由于内含酸性物质，番茄容易罐装保存，番茄酱、番茄汁、番茄沙司也是常见的加工品。
番茄种子内含脂肪，可以提炼食用油。还含有糖、有机酸、维生素等营养成分。糖主要是葡萄糖和果糖，酸主要是柠檬酸和苹果酸。
現在有研究指出，番茄內含有抗氧化物番茄红素，能有效預防前列腺癌以及抵抗皮肤被紫外线晒伤，加熱烹煮後番茄會釋出更多茄紅素。一些研究人員還從番茄中提煉出物質治療高血壓。
红色番茄既含番茄红素又含胡萝卜素；而橙色的番茄番茄红素含量偏少，胡萝卜素含量更高，口感偏甜，更适宜作为水果食用[12]。
番茄更可烹饪出许多美味佳肴，最常见的有番茄炒蛋、番茄汤、番茄沙律、醋漬蕃茄等[13]。
番茄（学名：Solanum lycopersicum）、港台地区俗写蕃茄，在中國大陸也可称為西红柿、洋柿子，是茄科番茄属的一种植物。番茄原产于中美洲和南美洲，现作为食用蔬菜已被全球性广泛种植，同時具醫療效用，是茄科开花植物的模型生物之一。
「トマト」のその他の用法については「トマト (曖昧さ回避)」をご覧ください。 
分類 界 : 植物界 Plantae 階級なし : 被子植物 Angiosperms 階級なし : 真正双子葉類 Eudicots 階級なし : キク類 Asterids 目 : ナス目 Solanales 科 : ナス科 Solanaceae 属 : ナス属 Solanum 種 : トマト S. lycopersicum 学名 Solanum lycopersicumトマト（学名：Solanum lycopersicum、英語: Tomato）は、南アメリカのアンデス山脈高原地帯（ペルー、エクアドル）原産のナス科ナス属の植物。また、その果実のこと。多年生植物で、果実は食用として利用される。緑黄色野菜の一種である。日本語では唐柿（とうし）[1]、赤茄子（あかなす）[2]、蕃茄（ばんか）[3]、小金瓜（こがねうり）、珊瑚樹茄子（さんごじゅなす）[4]などの異称もある。
トマトは長らく独自の属（トマト属 Lycopersicon）に分類されてきたが、1990年代ごろからの様々な系統解析の結果、最近の分類ではナス属 (Solanum) に戻すようになってきている。元々リンネはトマトをナス属に含めてlycopersicum（ギリシャ語lycos '狼' + persicos '桃'）という種小名を与えたが、1768年にフィリップ・ミラーがトマト属を設立して付けたLycopersicon esculentumが学名として広く用いられてきた。この学名は国際藻類・菌類・植物命名規約上不適切な（種小名を変えずにLycopersicon lycopersicumとすべき）ものであったが、広く普及していたため保存名とされてきた。しかし系統解析によりトマト属に分類されてきた植物がナス属の内部に含まれることが明らかとなったため、ナス属を分割するか、トマト属を解消してナス属に戻すかの処置が必要になった。したがってリンネのやり方に戻して、学名もSolanum lycopersicumとするようになっている。
植物学において近年、トマトはナス科のモデル植物として注目されている。Micro Tom は矮性で実験室でも育成が可能な系統として利用されている。また、国際的なゲノムプロジェクトも行われ、ゲノム（約3万5千個の遺伝子の位置・構造、7億8千万の塩基配列）を解読した[5]。
日本では冬に枯死する一年生植物であるが、熱帯地方などでは多年生であり適切な環境の下では長年月にわたって生育し続け、延々と開花と結実を続けることができる。1本仕立てで1年間の長期栽培を行うと、その生長量は8メートル - 10メートルにも達する。
通常の栽培品種（支柱に誘引するタイプ）では発芽後、本葉8葉から9葉目に最初の花房（第一花房）が付き、その後は3葉おきに花房を付ける性質をもつ。地這栽培用の品種では2葉おきに花房をつける品種も多い。
また、各節位からは側枝が発生する。側枝では5葉目と6葉目に花房が付き、その後は3葉おきに花房を付けるが、側枝は栽培管理上、除去される事が多い。株がストレスを受けると正常な位置に花が付かない（花飛び）現象が発生するため、株が適切に生育しているかどうかを示す指針となる。
芽を出して7日目のトマト
トマトの花
実をつけ出したトマト（52日目）
ミニトマト（またはプチトマト）は一度に10個以上実をつけることも珍しくない。地植えにして支柱を立ててやると1本の株から100個以上は収穫できる。
ミニトマト。付け合せやお弁当用のトマトとして日本でも広く普及している。
適温は昼温20 - 25 ℃、夜温10 - 20 ℃とされる。気温が30 ℃を超えた環境では花粉稔性の低下により着果障害や不良果が増加し、最低気温が5 - 10 ℃を下回ると障害を受ける。適湿度は65 - 85 %でありこれ以下では生育が劣り、これ以上では病気が発生しやすくなる。
潅水量が多すぎると果実が割れ、少ないと障害果が発生するため、高品質な果実を作るためには潅水量の細かい制御を必要とする作物である。潅水量を減らすことで高糖度な果実を生産することができるが、収量は減少する。水耕栽培では養液の浸透圧を制御する事で高糖度化を行うことができる。
トマトにはアルカロイド配糖体（トマチン）が含まれる。その含量は品種や栽培方法によって異なるが、かずさDNA研究所による測定例では、花（1100 mg/kg）、葉（975 mg/kg）、茎（896 mg/kg）、未熟果実（465 mg/kg）、熟した青い果実・グリーントマト（48 mg/kg）、完熟果実（0.4 mg/kg）という報告がされている。トマチンには幾つかの菌に対する抗菌性[6] と昆虫への忌避性[7]があるが、トマトを食害する害虫は存在する。野生種においては完熟果実においてもトマチンが相当量残留する。通常食用にされている品種の完熟果実のトマチン量はごく微量であり、人への健康被害は無視できるものと思われる。
トマトの実
縦断面
横断面
色による分類ではピンク系と赤系と緑系に大別される。ピンク系トマトの果実はピンク色を呈し、赤系トマトの果実は濃い赤やオレンジ色を呈する。
日本ではピンク系トマト（‘桃’系）が生食用として広く人気を博し、赤系トマトはもっぱら加工用とされた。しかし近年になって赤系トマトには、抗酸化作用を持つとされる成分リコピンが多量に含まれていることから、利用が見直されている。その他に白、黄、緑色、褐色、複色で縞模様のものがある。果実にはゼリー状物質が満たされているが、一部の品種ではピーマンのように中空である。他に、実が細長いイタリアントマトや、実が極めて小ぶりで凹凸の少ないミニトマトがある。葉の形は、ニンジン葉（葉の切れ込みが特に深い）やジャガイモ葉（切れ込みが少なく、浅い）の葉を付ける品種では、トマトと気づかれない事も多い。
世界では多くの品種が赤系トマトであるが、国産の品種は生食用として栽培されるものはピンク系のものが殆どであり、加工用品種、台木用品種やミニトマトに赤系のものが見られる。
世界では、8,000種を超える品種があるとされ、日本では120種を超えるトマトが品種登録されている（農林水産省、2008年5月時点）[8]。これは、野菜類の登録品種数の中でも、目立って多い。一方で一代雑種のF1品種は登録されないことが多く、桃太郎などの有名な品種の登録はない。
世界には日本で流通しているピンク系トマトの桃太郎に代表される桃色、丸型のトマト以外のトマトが非常に多く、むしろ、桃色以外の品種の方が圧倒的に多い。これらの品種を栽培する愛好家が増えているようである。
本来、皮の色が黄色いため果肉と合わさって赤色に見えるのが赤系トマト、皮が透明の場合は桃色系トマトとなる。他にも、黒、緑、白、オレンジ、黄色、2色混合などのカラーバリエーションがある。
また、形も日本では見られない、プリーツと呼ばれるヒダが大きく入ったものが数多くあったり、トマトソースにするための細長い形の品種も各色揃ったりしている。これらの品種でトマトソースやジュースを作ると、何色もトマトソースを作ることが可能である。
世界のトマトの味は、日本の大玉品種のように甘さに重点を置いたものばかりではない。旨味、香り、酸味、食感、見た目を楽しませてくれる品種が数多く存在する。また、これらの品種は固定種であり、自家採種可能であり、代々種を引き継いで育種することができる。
果実の大きさによる分類では大玉トマト（200 g以上）、ミニトマト（20 - 30 g）、中玉（ミディ）トマト（前2者の中間）、に分類される。ただし、栽培方法によって果重は変化するため、品種とは関係ない分類である。もっとも、それぞれの果実の大きさに適した品種というものは存在し、例えばミニトマトに適した品種としてパキーノ地方原産のパキーノトマト（チェリートマト）も生産されている。マイクロトマトと称して流通しているのはSolanum pimpinellifoliumであり、Solanum lycopersicum（Lycopersicon esculentum）とは別種である。水を極力与えず高糖度化をはかると、大玉に適した品種であっても、果実が小さくなる。
小さく甘みの強いフルーツトマトとは、高糖度化をはかったトマトのことであり、品種名を示すものではない。例えばフルーツトマトの代表的なものに高知県高知市一宮（いっく）地区の徳谷トマトがある。これは一宮地区の、特に徳谷地区の塩分を含む土壌で、あえて成長を遅く、実が小ぶりになるように栽培し、糖度を高めたものを指す。つまり地域と栽培法に由来する命名であり、特定のトマトの品種を指しての命名ではない。この地区で糖度が高くなるように栽培されたトマトは、品種に関係無く全てが徳谷トマトとなる。また、塩トマトは、熊本県八代地域の干拓地など塩分の多い土壌で育成されたトマトのうち、特別に糖度が高いものを指す。品種は主に「桃太郎」であるが、特に品種が指定されている訳ではない。
農林水産省の野菜生産出荷統計によれば、トマトの作付け面積は、1985年頃から減少傾向にあり、ピーク時の75 %程度にまで落ち込んでいる。これは飛躍的な増加を見せた1960年代後半以前のレベル（15,000ヘクタール以下）である。収穫量ベースでも、ピーク時の1980年代の80 %程度、700,000トン - 800,000トン程度を推移している。近年、加工用トマトとミニトマトは、作付面積、収穫量ベースでそれぞれ10 %程度を占める。また、生産量のトップは熊本県でありシェアは13.0 %（平成21年度）を占める。続いて、北海道、茨城県が共に7.0 ％となっている[9]。
総務省の2000年家計調査によれば1世帯当たりの年間購入量（重量ベース）では、トマトは生鮮野菜類中5位に位置する。これは一般消費者家庭でダイコン、ジャガイモ、キャベツ、タマネギに次いでトマトが多く消費されることを示唆するものである。出荷量、収穫量ベースで見ても、トマトはこれらの野菜に次いで5位を占めている（平成13年野菜生産出荷統計）。
また、家計調査によれば、野菜の主要品目が10年前と比べて軒並み減少または横ばい傾向にある中、ネギと並んで目立った増加を見せている数少ない野菜類のひとつである。
収穫量上位10都道府県（2012年）[10]
収穫量順位 都道府県 収穫量（t） 作付面積（ha） 1 熊本県 104,300 1,150 2 北海道 58,000 791 3 茨城県 48,700 892 4 愛知県 45,600 529 5 千葉県 44,400 834 6 栃木県 36,300 391 7 岐阜県 26,600 311 8 福島県 26,100 398 9 群馬県 25,500 320 10 長野県 22,700 399 ― 全国計 722,400 12,000冬春トマト収穫量上位10市町村（2012年）[10]
収穫量順位 市町村 所属都道府県 収穫量（t） 作付面積（ha） 1 八代市 熊本県 38,900 352 2 玉名市 熊本県 24,400 178 3 田原市 愛知県 12,800 131 4 豊橋市 愛知県 11,400 119 5 宮崎市 宮崎県 6,100 68 6 豊川市 愛知県 5,280 61 7 南島原市 長崎県 5,220 48 8 都農町 宮崎県 5,150 43 9 宇城市 熊本県 4,790 71 10 平取町 北海道 4,550 46 ― 全国計 369,800 3,920夏秋トマト収穫量上位10市町村（2012年）[10]
収穫量順位 市町村 所属都道府県 収穫量（t） 作付面積（ha） 1 鉾田市 茨城県 14,000 313 2 高山市 岐阜県 12,000 129 3 八代市 熊本県 10,100 106 4 平取町 北海道 7,150 62 5 竹田市 大分県 4,500 64 6 美瑛町 北海道 3,730 35 7 山都町 熊本県 3,580 61 8 行方市 茨城県 3,500 53 9 阿蘇市 熊本県 3,410 42 10 松本市 長野県 3,350 42 ― 全国計 352,600 8,100世界のトマトの収穫量上位10か国（2012年）[11]
収穫量順位 国 収穫量（t） 作付面積（ha） 1 中華人民共和国 50,000,000 1,000,000 2 インド 17,500,000 870,000 3 アメリカ合衆国 13,206,950 150,140 4 トルコ 11,350,000 300,000 5 エジプト 8,625,219 216,395 6 イラン 6,000,000 160,000 7 イタリア 5,131,977 91,850 8 スペイン 4,007,000 48,800 9 ブラジル 3,873,985 63,859 10 メキシコ 3,433,567 96,651 ― 世界計 161,793,834 4,803,680日本の収穫量は26位で722,300t、作付面積は43位で12,000haである[11]。
16世紀以前、メキシコのアステカ族がアンデス山脈からもたらされた種からトマトを栽培し始めた。新大陸の中でもトマトを栽培植物として育てていたのは、この地域に限られる。16世紀にアステカに入ったサアグン修道士の記録から、当時から複数種類の栽培種が開発されていたと見られる[12]。
ヨーロッパへは、1519年にメキシコへ上陸したエルナン・コルテスがその種を持ち帰ったのが始まりであるとされている。当時トマトは「poison apple」（毒リンゴ）とも呼ばれていた。なぜなら裕福な貴族達が使用していたピューター（錫合金）食器には鉛が多く含まれ、トマトの酸味で漏出して鉛中毒になっていたためである[13]。鉛中毒の誤解が解けた後も、有毒植物であるベラドンナに似ていたため、毒であると信じる人も多く、最初は観賞用とされた[13]。
しかし、イタリアの貧困層で食用にしようと考える人が現れ、200年にも及ぶ開発を経て現在の形となった。これがヨーロッパへと広まり、一般的に食用となったのは18世紀のことである。
一方、北アメリカではその後もしばらくは食用としては認知されなかった。フロリダ方面に定着したスペイン系入植者やカリブ海経由で連れてこられた黒人奴隷がトマトを食べえる習慣をゆっくりと広めていった。実験精神の旺盛なトーマス・ジェファーソンは自らの農園でトマトを栽培し、ディナーに供した。1820年、ニュージャージー州のロバート・ギボン・ジョンソンは、セイラムの裁判所前の階段でトマトを食べて人々に毒がないことを証明したとされるが、詳しい資料は残っていない[14]。
1893年当時のアメリカでは輸入の際に果物への関税がなく、野菜には関税が課せられていた。このため、トマトの輸入業者は、税金がかからないように「果物」と主張。これに対して農務省の役人は「野菜」だと言い張った。両者は一歩も譲らず、さらに果物派には植物学者も加わり、論争はエスカレート。とうとう、米国最高裁判所の判決を仰ぐことになってしまった。判決は「野菜」。裁判長は随分悩んだと思われ、判決文には「トマトはキュウリやカボチャと同じように野菜畑で育てられている野菜である。また、食事中に出されるが、デザートにはならない」と書かれていた（英語版記事）[15]。なお、裁判当時の記録としてローラ・インガルス・ワイルダーの小説『大草原の小さな家』では、トマトにクリームと砂糖をかけて食べる記載がある。なお、Pocket Oxford English Dictionary（2005年版）のtomatoは’a glossy red fruit, eaten as a vegetable or in salads.’とどちらとも取れる記述になっている。
日本には江戸時代の寛文年間頃に長崎へ伝わったのが最初とされる。貝原益軒の『大和本草』にはトマトについての記述があり、その頃までには伝播していたものと考えられている[16]。ただ、青臭く、また真っ赤な色が敬遠され、当時は観賞用で「唐柿」と呼ばれていた。中国では、現在も「西紅柿」（xīhóngshì）と呼んでおり、西紅柿炒鶏蛋（鶏卵との炒め物）などとして料理される。日本で食用として利用されるようになったのは明治以降で[17]、さらに日本人の味覚にあった品種の育成が盛んになったのは昭和に入ってからである。
トマトは米国で最初に認可を受けた遺伝子組み換え作物である。1994年5月、FDA（連邦食品医薬品局）が承認したFlavr Savrというトマトで、長期間の保存に適した品種であった。ただし、開発費用などを回収するために通常のトマトよりも高い価格に設定されたため、商業的にはそれほどの成功を収めなかった。
トマトは生食されるほか、サラダや焼きトマトなど、そのままを味わう料理も数多くある。手を加えた料理でよく知られているものにメキシコ料理のサルサ、イタリア料理の各種ピザ、パスタ用ソース、インドのカレーの一部、ヨーロッパのシチューの一部などがある。中華料理でもトマトと卵を合わせた炒め物（前述の西紅柿炒鶏蛋）やスープにされる。中央アジアではラグマンなどに利用されている。また、日本でトマトラーメンを出す店も増えている。
ケチャップ、トマトソース、ピザソースなどに用いられるためトマトの年間消費量は1億2000万トン以上と、野菜の中でも世界1位である[18][19]。また、グルタミン酸の濃度が非常に高いためうま味があること、酸味・水分があること、なども理由に挙げられる。
日本や上記の国の他には韓国でピンク系トマトが多く消費される。ちなみに韓国ではトマトは果物の一種と考えられることも多く、輪切りにしたものに砂糖をまぶして食べるのがありふれた食べ方のひとつである。中国や日本においても砂糖をまぶす場合がある。
品種によって酸味、甘みの度合いがかなり異なり、また皮の硬さも異なるので、用途に適したものを選んで使うのがコツとなる。例えば、酸味が強く皮が厚いイタリアントマトは加熱した料理に向いている。仮に、生食用として売られている品種（桃太郎など）を加熱調理に利用する場合は種子周辺のゼリー質を捨てずに利用するのがポイントである（生食用トマトはゼリー質を使わないと水っぽくパスタ等に絡まない上に旨味が出ない、イタリアントマトは種子を捨ててもよい）。
美味しいトマトの見分け方としてヘタがきれいで色の良いものが薦められているが、あまり当てにならない。トマトの味は品種や産地、栽培方法、栽培農家などによって味にかなりの差が出るためである。従って、スーパーなどで実験的に一度購入して、美味しいと感じたトマトの袋やラベルを覚えて次からはそれを購入するといった方法が確実である。また、緑色がかった未熟なトマトでも数日ほど常温で追熟させる事で少しは美味しくなる。
トマトの加工食品として、トマトジュース、トマトケチャップ、トマトソース、トマトピューレ、ドライトマト（乾燥トマト）などがある。また缶詰としてホールやカットやジュースが販売されている。
他の野菜類と同様に、トマトはビタミンCを多く含む。また、リコピンは1995年にがん予防の効果が指摘されて以来、注目を集めるようになったが、有効性に関しては「有効性あり」とするデータと「有効性なし」とする両方のデータがあり、科学的なデータの蓄積が必要である。
これはハーバード大学のGiovannucci らの研究チームが4万5千人以上の医療関係者を対象に6年間のコホート調査を行った結果から、様々な形態のビタミンAを含む食品の中でも、イチゴと並んでトマト関連食品3種（トマト、ピザ、トマトソース）が前立腺癌の罹患率の低さと相関しているとしたもの。その後の様々な関連研究の引き金ともなった。
京都大学大学院の河田照雄教授らの研究グループにより、トマトに含まれる13-オキソ-9,11-オクタデカジエン酸（13-oxo-ODA）に血液中の脂肪増加を抑える効果があることが発見され[20]、2012年2月10日付けの米科学誌PLoS one上で発表された[21]。研究段階である上、効果を得るには大量のトマトを食べる必要があるとされるが、日本では大きく報道されたことにより、トマトジュースが供給不足になるほどのブームが起きた[22]。
日本において、トマトジュースやサプリメントなど一部のトマト製品は血中コレステロールや血圧などの改善効果を謳う機能性表示食品として販売されている[23]、
トマトは夏の季語とされているが、冷涼で強い日差しを好み高温多湿を嫌うトマトの性質からして夏は旬の時期とは言えず、春 - 初夏と秋 - 初冬のトマトが美味とされる。夏が旬とされた理由は、日本でトマトの栽培が始まった頃は温室などの設備が不十分なために、春に種を播いて夏に収穫する作型が一般的であったためである。現在は高性能な設備が普及したこともあり、トマトの成長に適した季節に収穫できるようになっている。つまり、気温がまだ低く昼の時間が長い春と、気温が下がり始めて空気の澄んでいる秋の環境に合わせる形で育てている。
季節によっても味や食感が変わる。一般的な温室栽培を例に挙げると冬は光が少なく成長に時間がかかるため水っぽく皮が硬い、夏は成長が早すぎて味がのる前に赤くなるが皮は柔らかい。春と秋は旨味が強くなる。家庭菜園の場合は保温用のビニールをかけて秋まで栽培すると皮は硬いがメロン並みの糖度と旨味のあるトマトが得られる。
トマト（学名：Solanum lycopersicum、英語: Tomato）は、南アメリカのアンデス山脈高原地帯（ペルー、エクアドル）原産のナス科ナス属の植物。また、その果実のこと。多年生植物で、果実は食用として利用される。緑黄色野菜の一種である。日本語では唐柿（とうし）、赤茄子（あかなす）、蕃茄（ばんか）、小金瓜（こがねうり）、珊瑚樹茄子（さんごじゅなす）などの異称もある。
토마토(문화어: 도마도, 일년감, 영어: Tomato)는 가지목 가지과의 식물, 또는 그 열매를 말한다. 라틴아메리카가 원산지인 한해살이풀로, 키는 1 ~ 3m에 노란색 꽃이 핀다. 열매는 라이코펜에 의해 붉은색을 띠며 식용 목적으로 이용된다.
영어 Tomato 와 스페인어 tomate는 아즈텍어 tomatl에서 유래됐다. ,토마토를 뜻하는 이탈리아어 뽀모도로(pomodoro)는 '황금 사과'라는 뜻인데 그리스 신화 중 헤스페리데스 동산에서 자란다는 바로 그 황금 사과를 말했던 것이라고 추측된다. 이는 토마토의 원산지 남아메리카를 에덴동산이 있던 곳이라고 믿었던 것과도 관련이 있다.[1] 나무에서 자라지 않는 일년생 채소라는 의미에서 일년감이라고도 불리며, 한자이름인 남만시로도 알려져 있다.
앤드류 스미스의 저서 《아메리카의 토마토》에 따르면 토마토는 남아메리카 서쪽 해안의 고산지대에서 유래한 것으로 여겨진다. 스미스는 스페인 사람들이 도착하기 전에는 토마토가 재배되었거나 식용으로 사용된 증거가 없다고 지적한다.
많은 원예학적 지식들이 유럽인들의 도래 이후 사라졌다.
어쨌든 토마토는 중앙아메리카로 이주하게 되었다. 그 지역의 마야와 다른 민족들은 이 과일을 요리에 사용하였다. 16세기에 이르면 토마토는 남부 멕시코와 여타 지역에서 재배되고 있었다. 푸에블로들은 토마토의 씨를 섭취하는 것이 예지의 능력을 가져다 준다고 믿었다. 부드럽고 작은 토마토의 돌연변이인 크고 덩어리진 토마토는 중앙아메리카에서 유래했고 널리 재배되었다. 스미스는 이러한 다양함이 현재 재배되고 있는 토마토의 직접 조상이라고 기술하고 있다.
토마토가 맨드레이크와 닮았다는 이유와 토마토의 원산지 남아메리카가 에덴동산이며 선악과가 바로 토마토라는 인식이 더해져 최소한 150년간 기독교도들에게 냉대를 받아오다가, 1700년대 초반에 이르러서야 비로소 인정을 받기 시작했다. 특히 이탈리아에서는 토마토를 퓌레로 만들어 요리의 재료로 쓰거나 다른 음식에 소스로 곁들여 내가기도 했다. 그리고 스페인에서는 매년 토마토 축제를 벌이고 있다. 하지만 서구의 다른 지역에서는 미친다고 주장을 한다. 또 미국인들 가운데에는 너무 꺼림칙하게 생겨서 못 먹겠다는 이들도 많았다.[2] 심지어 토마토를 먹으면 죽는다는 미신도 있어서 1820년에 뉴저지주의 존슨 대령이 수많은 사람들 앞에서 24kg에 이르는 토마토를 한꺼번에 먹고 살아있음을 증명하면서 미신이 허구임을 증명하기도 했다.[3]
《지봉유설》(1614)에 이런 기록이 있다. “남만시(南蠻柿)는 풀에서 나는 감으로 봄에 심어 가을에 열매맺는다. 맛은 감과 비슷하다. 남만에서 온 것으로 사신이 중국과 조선에 종자를 가져왔다.”(南蠻柿者。草柿也。春生秋實。其味似柿。本出南蠻。近有一使臣得種於中朝以來。亦異果也。)[4]
토마토는 파란 것보다 빨간 것이 건강에 더 유익하므로 완전히 빨갛게 익혀 먹는 것이 좋다. 빨간 토마토에는 라이코펜이 많이 들어 있으나 그냥 먹으면 체내 흡수율이 떨어지므로 열을 가해 조리해서 먹는 것이 좋다. 열을 가하면 라이코펜이 토마토 세포벽 밖으로 빠져나와 우리 몸에 잘 흡수된다. 예를 들면, 토마토 소스에 들어 있는 라이코펜의 흡수율은 생토마토의 5배에 달한다.[5]
조리법에 따라서 영양학적으로 유리하기도, 불리하기도 하다. 특히, 설탕과 곁들이는 경우, 비타민 B1의 손실이 크므로 곁들이지 않는 것이 좋다고 하는 것을 볼 수 있으나 감미료를 넣는 것을 흔히 볼 수 있다.
건조하거나 통조림 형태로 가공하는 과정을 거쳐 맛을 더해 사용한다.
코르뉘 데 장드(cornue des Andes)
대추 방울 토마토 (datterino pour cocktail)
대추 토마토 (tomate longue claire)
산 마르자노 (san marzano)
노랑 대추 토마토 (téton de Vénus jaune)
쾨르 드 뵈프 (cœur de bœuf)
블랙 러시안 (black russia)
바나나 토마토 (banane lex)
블랙 체리 토마토 (tomate cerise noire)
그린 체리 토마토 (tomate cerise verte)
그린 토마토 (tomate verte mûre)
방울 토마토 (cherry tomato)
식물학적으로 토마토의 열매는 개화식물의 씨방이 발달한 것이다. 이에 따르면 토마토의 열매를 과일로 볼 수 있다. 하지만 서양에서는 식사의 주 요리에 쓰이기 때문에 채소로 볼 수 있다. 1887년 미국에서 과일에는 붙지 않고 채소에만 세금을 붙이는 관세법이 통과됨에 따라 이 문제가 중요한 법적 문제가 되었다. 1893년 미국 연방 대법원은 토마토가 저녁 식사에는 나오지만 후식으로는 나오지 않는다 하여 토마토를 채소로 판결했다.(닉스 대 헤든(Nix v. Hedden)사건)
목본성 식물의 씨방이 발달한 식용열매를 과일이라 한다.
초본성 식물의 씨방이 발달한 식용열매를 채소로 분류한다.
대한민국에서는 토마토를 식사와는 별도로 먹는 경우가 많으므로 일상적으로는 야채보다는 과일에 가깝게 인식된다.
토마토와 맨드레이크는 가지과 식물이며 선명한 붉은색이나 노란색 열매를 맺는다는 공통점이 있지만, 최면성의 토마토를 생산하기 위해 이 둘을 같이 번식시켜 본 결과 현재는 두 식물이 서로 다르다는 사실이 드러났다.[6]
토마토의 성분들은 영양소가 골고루 함유되어있어 서양 속담에 “토마토가 빨갛게 익으면 의사 얼굴이 파랗게 된다”는 말이 있을 정도이다.[7] 그러나 한편으로는 가지과에 속하는 종들이 갖는 씨의 성분인 솔라닌(Solanine)성분도 유의해야할 필요가 있다.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Crops.JPG)
.jpg)
.jpg)
(NRCS_Photo_Gallery).jpg)
.jpg)
_penetrates_a_tomato_root_-_USDA-ARS.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Logo.svg){kind=logo}
.JPG)
.jpg)
(NRCS_Photo_Gallery).jpg)
|date= (도움말) 
.jpg){kind=link}
