Olive Tree

Pokrój

Owoce

Marynowane oliwki zielone i czarne

Oliwka uprawiana jako bonsai

Pień starej oliwki

Oliwka europejska (syn. oliwnik europejski, oliwka uprawna, drzewo oliwne) Olea europaea L. – gatunek drzewa należący do rodziny oliwkowatych.

Rozmieszczenie geograficzne

Na naturalnych stanowiskach rośnie w niemal całej Afryce (z wyjątkiem jej środkowej części), na Półwyspie Arabskim, w śródziemnomorskich krajach Azji Zachodniej (Cypr, Izrael, Jordania, Turcja) oraz w Europie Południowej (Albania, Grecja, kraje byłej Jugosławii, Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia). Jako gatunek introdukowany rozprzestrzenił się w USA, na Hawajach, w Australii i Nowej Zelandii. Jest uprawiany w wielu krajach świata^[3], szczególnie w krajach Azji Południowej, Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej, w Europie, Australii, wyspach Oceanu Indyjskiego i innych^[4].

Morfologia

Pokrój

Wiecznie zielone, niezbyt wysokie drzewo, czasami krzew^[5]. Osiąga wysokość do 12 m^[6].

Pień

Zazwyczaj krzywy i sękowaty, szczególnie u starszych egzemplarzy, obfitujący w liczne odrosty. Ma zwisające gałęzie i jasną korę^[5]. Osiąga średnicę do 50 cm, do wysokości 3 m nie posiada sęków. Starsze pnie często składają się z kilku pozrastanych pni i pokryte są guzami^[6].

Liście

Małe, całobrzegie, szerokolancetowate do podłużnie owalnych, krótkoogonkowe. Z wierzchu ciemnozielone, spodem srebrzysto-popielate, pokryte podobnie jak gałązki włoskami. Ulistnienie naprzeciwległe^[5] Na roślinie liście utrzymują się od 2 do 3 lat.

Kwiaty

Zebrane w 10 do 40 kwiatowe wiechy. Kwiaty pachnące, małe, o czteroząbkowym kielichu, korona krótkorurkowa, biaława o czterech łatkach. Słupek jeden, pręciki dwa^[5].

Owoce

Podobny do śliwki pestkowiec o długości do 3,5 cm. Przed dojrzeniem ma barwę szarozieloną, po dojrzeniu niebieskawoczarną. Pestka jest brązowa, bruzdkowana. Zarówno mezokarp, jak i pestka, zawiera tłuszcz^[5].

Biologia i ekologia

Jest rośliną bardzo długowieczną, może żyć nawet 1000 lat^[5]. W Izraelu kwitnie od kwietnia do maja. Zaczyna owocować już w wieku 4-5 lat, największą wydajność osiąga w wieku 30-40 lat, owocuje do końca swojego życia. Roślina niewymagająca, rośnie i owocuje nawet na jałowych, kamienistych glebach na stokach wzgórz i gór. Możliwość przetrwania w klimacie ciepłym, na terenach o małych opadach, często w warunkach półpustynnych, zawdzięcza bardzo silnie rozbudowanemu systemowi korzeniowemu^[7][8].

Po ścięciu z pnia drzewa oliwkowego łatwo tworzą się odrosty powstające z pąków śpiących. Z czasem odrosty te przejmują funkcję pnia i drzewo rośnie dalej^[7].

Zmienność

Wyróżnia się następujące podgatunki^[9]:

• Olea europaea L. subsp. cerasiformis G. Kunkel & Sunding
• Olea europaea L. subsp. cuspidata (Wall. ex G. Don) Cif.
• Olea europaea L. subsp. guanchica P. Vargas et al.
• Olea europaea L. subsp. laperrinei (Batt. & Trab.) Cif.
• Olea europaea L. subsp. maroccana (Greuter & Burdet) P. Vargas et al.

Zastosowanie

Sztuka kulinarna

Osobne artykuły: Oliwka (owoc) i Olej oliwkowy.

• Owoce są jadalne nawet na surowo, są one jednak nietrwałe, dlatego konserwuje się je solą, solanką, suszy, marynuje w occie^[5] lub kwasie mlekowym. Przed konserwacją często są drylowane, a w miejsce pestki nadziewane kaparami, papryką, anchois, czosnkiem, migdałami i serem.
• Najważniejszym zastosowaniem oliwek jest otrzymywanie oleju zwanego oliwą. Na ten cel przeznacza się około 80% światowych zbiorów oliwek^[10]. Najlepsze rodzaje oliwy są używane jako doskonały tłuszcz spożywczy^[5].

Kosmetyka

Gorsze gatunki oliwy są wykorzystywane do produkcji mydeł i w przemyśle kosmetycznym (oliwka dla niemowląt, kremy itp.)^[5]. Oliwa z oliwek stosowana jest do mycia wrażliwej cery i ochrony suchej i wiotczejącej, zarówno w stanie nieprzetworzonym jak i w maseczkach, kremach i innych kosmetykach^[11].

Drewno

Biel drewna jest wąski, ma barwę od szarej do jasnożółtej, twardziel od żółtobrązowej do ciemno-oliwkowobrązowej. Gęstość drewna w stanie suchym – 852 kg/m³. Jest średniotrwałe, łatwe do polerowania, dość trudno łupliwe, nadające się do obróbki wszystkimi rodzajami narzędzi, szczególnie zaś do skrawania. Stosowane jest w snycerstwie, rzeźbiarstwie, do wyrobów tokarskich i frezowanych^[7]. W pierwszej Świątyni Jerozolimskiej wyrzeźbiono z niego np. cheruby (1 Krl 6,23-25) i inne przedmioty stolarskie (1 Krl 6,31-34)^[7].

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: liść oliwki – Oleae folium.

Inne zastosowania

• Gorsze gatunki oliwy są wykorzystywane jako materiał opałowy^[5]. W czasach biblijnych oliwa była na co dzień używana jako źródło światła w lampkach oliwnych (Mt 25,1-9), oraz w świeczniku w Świątyni Jerozolimskiej (Wj 27,20)^[7].
• Jest uprawiana jako roślina ozdobna^[12]. Nadaje się do uprawy również jako roślina pokojowa w formie bonsai^[10].

Historia uprawy

Jest bardzo prawdopodobne, że oliwkę zaczęto uprawiać już we wczesnym neolicie wraz ze zbożami^[7]. Różne źródła wskazują, że uprawiana jest już od 5000-6000 lat^[13]. Najstarsze dowody jej uprawy odkryto na wyspie Kreta, w Syrii i Palestynie^[14]. W jaskiniach nad Morzem Martwym znaleziono pestki oliwek i daktyli, ziarna zbóż i roślin strączkowych datowane na 3700-3500 lat p.n.e. W pochodzącym z okresu około 1400 lat p.n.e. grobowcu egipskim znaleziono dwa naczynia z kremem zrobionym z kwiatów lipy oraz oliwy. Liczne wykopaliska archeologiczne wskazują, że uprawiana była w Starożytnej Grecji. Np. w Knossos znaleziono glinianą tabliczkę z wizerunkiem oliwki i innych uprawianych gatunków roślin, przy oliwce była liczba 405 wskazująca na liczbę uprawianych drzew oliwki^[7].

Uprawa

W Polsce może być uprawiana tylko jako roślina pokojowa, również w formie bonsai. Warunki panujące w naszych mieszkaniach znosi dobrze. Należy jej zapewnić dobrze oświetlone stanowisko. W naturze rośnie na jałowej glebie, w doniczce lepiej jednak zapewnić jej żyzną, glebę wymieszaną z gruboziarnistym piaskiem i drenaż na dnie doniczki. Co roku na wiosnę przesadza się roślinę do większej doniczki. W okresie letnim można roślinę wystawiać na zewnątrz. Aby roślina zakwitła i zaowocowała, musi być w zimie przez jakiś czas przetrzymywana w niskiej temperaturze, nie powinna ona jednak spaść poniżej +4° C. Przez krótszy okres roślina może jednak wytrzymać przymrozki do -3° C^[10].

W okresie letnim podlewa się umiarkowanie. Nawozi się dwukrotnie; wczesną wiosna i w połowie lata rozpuszczonym w wodzie nawozem uniwersalnym^[10].

Jest odporna na choroby, może być jednak atakowana przez typowe w uprawach roślin doniczkowych szkodniki: miseczniki, tarczniki i wełnowce. Najczęściej niepowodzenia w jej uprawie wynikają z niewłaściwej pielęgnacji. Jeżeli latem zapomnimy podlewać, liście usychają i opadają, jednak gdy w miarę szybko roślinę podlejemy, po jakimś czasie zregeneruje się. Przyczyną zrzucania liści zimą może być zbyt wysoka temperatura i zbyt suche powietrze^[10].

Najłatwiej rozmnaża się przez nasiona wysiewane jesienią, można też przez odrosty lub przez sadzonki z piętką^[12].

Udział w kulturze

• W Biblii oliwka wymieniona jest aż 138 razy, począwszy od Księgi Rodzaju (Rdz) po Apokalipsę św. Jana (Ap). Świadczy to o jej wielkim znaczeniu w czasach biblijnych^[8].
• Jest jedną z kilku roślin obiecanych Żydom w Ziemi Obiecanej: „ Pan, Bóg twój, wprowadzi cię do ziemi pięknej, ... do ziemi pszenicy, jęczmienia, winorośli, drzewa figowego i granatowego – do ziemi oliwek, oliwy i miodu.” (Pwt 8,7-8)^[7].
• Jest przedstawiana jako symbol pokoju w postaci gołębicy trzymającej w dziobie gałąź oliwną. Symbol ten wzięty jest z opowieści o biblijnej Arce Noego (Rdz 8,11)^[7].
• Gałąź oliwna pojawia się często w herbach i godłach. Obecna jest na fladze Erytrei^[15], w godle Włoch, Armenii i Somalilandu, na Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych.
• W legendach biblijnych gałązkami oliwnymi zdobiono głowy zwycięzców, tak np. ozdobiono Judytę, gdy pokonała Holofernesa (Jdt 15,13)^[7]. Zwyczaj ten kontynuowany był także w Starożytnej Grecji, gdzie zwycięzców olimpiad dekorowano wieńcami z gałązek oliwnych^[8].
• Oliwą z oliwki namaszczano biblijnych proroków, królów i kapłanów, ale także chorych^[7].
• Łatwość tworzenia odrostów przez drzewo oliwkowe opisana jest w biblijnej Księdze Hioba (14,7): "Drzewo ma jeszcze nadzieję, bo ścięte na nowo wyrasta, świeży pęd nie obumrze". W chrześcijaństwie uznano tę perykopę za symbol zmartwychwstania^[7].

Przypisy