Pastinaca sativa L.

Zobacz w Wikibooks publikację
Uprawa pasternaku

Pasternak zwyczajny^[3] (Pastinaca sativa L.) – gatunek rośliny należący do rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl.).

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzimy obszar jego występowania to Europa i część Azji (Turcja, Kaukaz i Syberia Zachodnia). Rozprzestrzenił się jako gatunek zawleczony w Australii i Nowej Zelandii, Kanadzie, na niektórych rejonach Afryki, Ameryki Południowej i Azji tropikalnej^[4]. W Polsce jego status jest niejasny; uważany bywa za gatunek rodzimy^[5], lub archeofit i gatunek inwazyjny^[6]. Rośnie dziko i jest bardzo pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Jego odmiana jest także uprawiana jako warzywo^[5].

Morfologia

Pokrój

W pierwszym roku wytwarza odziomkową rozetę wyprostowanych liści o wys. ok. 40 cm. W drugim roku wytwarza łodygi kwiatostanowe o wys. do 100 cm, kanciasto bruzdkowane, u podstawy delikatnie owłosiona^[7].

Korzeń

U dzikich roślin cienki i wcześnie drewniejący, u odmian uprawnych gruby, jadalny o charakterze spichrzowym. Kształt wydłużony (do 35 cm), o białym, silnie pachnącym miąższu^[7].

Łodyga

Wzniesiona, o wysokości do 120 cm. Jest bruzdowana i dołem krótko owłosiona^[5].

Liście

Pojedynczo pierzaste; odziomkowe składające się z 4–7 par podługowatych listków o ząbkowanym brzegu, listek szczytowy trójklapowy. Liście łodygowe siedzące, pochwiaste^[7].

Kwiaty

Zebrane w baldach złożony o 5-20 szypułach. Pokryw i pokrywek w ogóle brak, lub składają się z 1-2 tylko listków. W kwiatostanie wszystkie kwiaty są obupłciowe, lub część z nich to kwiaty męskie (w bocznych baldaszkach. Kielich ma 5 niewyraźnych ząbków. Płatki korony żółte z łatką na szczycie. Pręcików 5^[5].

Owoc

Rozłupnia rozpadająca się na dwie spłaszczone, szerokoeliptyczne rozłupki. Mają 5 żeber, boczne są oskrzydlone, grzbietowe wystające^[5].

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina dwuletnia, geofit^[8]. Kwitnie od lipca do września, kwiaty przedprątne, zapylane przez muchówki, motyle, lub samopylne^[9].

Siedlisko

Roślina synantropijna. Rośnie na miedzach, łąkach, śmietniskach, przydrożach, nieużytkach, terenach kolejowych i przemysłowych, a także na polach uprawnych jako chwast^[5]. Często występuje w murawach pomiędzy polami i rzekami. Jest rośliną światłolubną, ciepłolubną^[5] i azotolubną. Wymaga gleb przepuszczalnych i żyznych^[10]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Arrhenatherion, Ass. Arrhenathereteum, gatunek wyróżniający dla Onopordetalia^[11].

Genetyka i zmienność

Liczba chromosomów 2n = 22^[8]. Występuje w 3 podgatunkach

• Pastinaca sativa L. subsp. sativa,
• Pastinaca sativa L. subsp. sylvestris (Mill.) Rouy & E. G. Camus,
• Pastinaca sativa L. subsp. urens (Req. ex Godr.) Čelak. (syn. Pastinaca urens Req. ex Godr)^[4].

Korelacje międzygatunkowe

Na liściach pasożytuje grzybopodobny lęgniowiec Plasmopara pastinacae wywołujący mączniaka rzekomego, mączniak Erysiphe heraclei wywołujący mączniaka prawdziwego, szpetczak Protomyces macrosporus, skoczkowiec Synchytrium aureum i grzyb Uromyces lineolatus. Żeruje na nim kilka gatunków owadów minujących, mszyc, owadów tworzących galasy i innych owadów^[12].

Zastosowanie

• Roślina uprawna: kultywar P. sativa subsp. sativa var. sativa jest uprawiany jako warzywo. Jadalny jest gruby, mięsisty i słodki korzeń, przypominający wyglądem korzeń pietruszki. Zawiera dużo białka, skrobię, pektyny i sporo witaminy C^[10]. Uprawiany był już przez starożytnych Greków i Rzymian. Na ucztach Rzymian podawany był przed innymi potrawami, w celu pobudzenia apetytu. Rzymianie wytwarzali też specjalne wino pasternakowe, olejki oraz soki i syropy z ziela i maści z pasternaku zmieszanego z oliwą lub miodem. Ma smak podobny do pietruszki, jest od niej jednak bardziej słodki, z tego też powodu był dawniej używany do słodzenia. Nie ma tak specyficznego i silnego aromatu, jak pietruszka, dzięki czemu może być używany nie tylko jako przyprawa, ale jako samodzielne danie. Można z niego gotować zupę, starty lub posiekany używać jako surówkę, jako pure zamiast ziemniaków, smażyć z innymi warzywami, robić z niego chipsy. Gotowany korzeń używa się do gulaszu i potrawek. Ze startych korzeni można wykonywać placki w taki sam sposób, jak placki ziemniaczane. Karmelizowany pasternak można podawać jako deser^[13].

Wartość energetyczna 272 kJ (65 kcal) Białka 1,6 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,5% 3,5% 3,5% 3,5% M 2,9% 2,9% 2,9% 2,9% Węglowodany 15,5 g szczegółowe informacje Przyswajalne 11,0 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,5% 8,5% 8,5% 8,5% M 8,5% 8,5% 8,5% 8,5% Jednocukry Glukoza 0,8 g Fruktoza 0,5 g Dwucukry Sacharoza 3,0 g Laktoza 0 g Skrobia 6,2 g Błonnik 4,5 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 18% 18% 21% 21% M 12% 12% 15% 15% Tłuszcze 0,6 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,09 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,03 g Wielonienasycone 0,36 g omega-3 0,03 g α-Linolenowy (ALA) 0,03 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,7% 2,7% 2,7% 2,7% M 1,9% 1,9% 1,9% 1,9% omega-6 0,33 g Linolowy (LA) 0,33 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,8% 2,8% 3,0% 3,0% M 1,9% 1,9% 2,4% 2,4% Woda 81,0 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,0% 3,0% 3,0% 3,0% M 2,2% 2,2% 2,2% 2,2% Witaminy Witamina C 17,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 23% 23% 23% 23% M 19% 19% 19% 19% Tiamina (B1) 0,09 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,2% 8,2% 8,2% 8,2% M 7,5% 7,5% 7,5% 7,5% Ryboflawina (B2) 0,18 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 16% 16% 16% 16% M 14% 14% 14% 14% Niacyna (B3) 0,7 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,0% 5,0% 5,0% 5,0% M 4,4% 4,4% 4,4% 4,4% Witamina B6 0,11 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,5% 8,5% 7,3% 7,3% M 8,5% 8,5% 6,5% 6,5% Foliany 0,059 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 15% 15% 15% 15% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,003 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,4% 0,4% 0,4% 0,4% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 0,8 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Makroelementy Fosfor 73 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 10% 10% 10% 10% Wapń 41 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,1% 4,1% 3,4% 3,4% M 4,1% 4,1% 4,1% 3,4% Magnez 25 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,1% 7,8% 7,8% 7,8% M 6,3% 6,0% 6,0% 6,0% Potas 490 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 10% 10% 10% 10% Sód 3 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% Mikroelementy Jod 0,0036 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% Żelazo 0,7 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,9% 3,9% 8,8% 8,8% M 8,8% 8,8% 8,8% 8,8% Miedź 0,14 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 16% 16% 16% 16% M 16% 16% 16% 16% Cynk 0,51 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% M 4,6% 4,6% 4,6% 4,6% Mangan 0,4 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 22% 22% 22% 22% M 17% 17% 17% 17% Dane liczbowe na podstawie: ^[14]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[15]

• Jadalny jest również dziko rosnący pasternak zwyczajny. Smakuje podobnie, jak ogrodowy, ma jednak cieńszy i twardszy korzeń. Można z niego gotować zupę. również młode liście są jadalne, a nasiona można używać jako przyprawę^[16].
• Roślina lecznicza: surowcem zielarskim jest korzeń pasternaku – Radix Pastinacae i owoc – Fructus Pastinacae. Wytwarza się z niego olejek pasternakowy – Oleum pastinacae. Zawiera furanokumaryny (izopimpinelina, sfondyna, bergapten, imperatoryna), flawonoidy (izoramnatyna, izokwertycyna, rutyna) oraz olejki eteryczne. Wykazuje działanie uspokajające, moczopędne, pobudza trawienie i reguluje krążenie. Używany jest pomocniczo w leczeniu chorób kobiecych ^[13].
• Jest surowcem do produkcji preparatów używanych w leczeniu chorób skórnych: łysienia plackowatego i bielactwa nabytego^[13].

Przypisy