Horsetail

Multimedia w Wikimedia Commons Zobacz hasło skrzyp w Wikisłowniku

Skrzyp (Equisetum L.) – jedyny współcześnie występujący rodzaj należący do typu (gromady) skrzypów. Obejmuje 16 gatunków, z których w Polsce występuje 10. Rodzaj znany jest ze wszystkich kontynentów z wyjątkiem Australazji oraz Antarktyki. Gatunkiem typowym jest Equisetum fluviatile L^[2].

Morfologia

Pokrój

Pędy nadziemne osiągają u większości gatunków do 1 m wysokości. Spośród gatunków występujących w Polsce, wyjątkowo wysoki jest skrzyp olbrzymi osiągający do 2 m wysokości, natomiast występujące w Ameryce Środkowej i Południowej gatunki E. giganteum i E. myriochaetum osiągają maksymalnie do 8 m^[3].

Pęd

Zbudowany jest z rozrastających się pod ziemią, rozgałęzionych kłączy i odchodzących od niego, pionowo wzniesionych pędów nadziemnych. Pędy tworzone są z na przemian ułożonych członów długich – międzywęźli i krótkich – węzłów. Z węzłów na pędach nadziemnych wyrastają okółkowo ułożone liczne pędy boczne (również członowane) i liście. Z węzłów części podziemnej wyrastają korzenie i bulwki pędowe. Bulwki są magazynami substancji zapasowych rośliny, wykorzystywanych podczas jej wiosennego rozwoju, przed rozpoczęciem fotosyntezy. Łodygi, a zwłaszcza gęste odgałęzienia boczne, pełnią funkcje asymilacyjne.

Liście

Ułożone okółkowo i zrośnięte bocznie w pochewkę otaczającą łodygę. Na spodzie odmiennie wykształconych, tarczowatych liści zarodnionośnych (sporofili) tworzą się zarodnie.

Zarodniki

Opatrzone wstęgowatymi wyrostkami ściany komórkowej, hapterami, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania zarodników ze względu na wykonywanie higroskopowych ruchów i ułatwianie roznoszenia zarodników przez wiatr (anemochoria)^[4][5].

Przedrośla

Drobne, zielone, ich płeć mogą określać niekiedy warunki środowiskowe.

Biologia i ekologia

Rozwój

Byliny, geofity. Dominującym pokoleniem u skrzypów jest sporofit. Do tego pokolenia należą pędy podziemne i nadziemne, zwieńczone kłosami zarodnionośnymi (sporofilostanami).

Pod względem sposobu wykształcania pędów nadziemnych skrzypy można podzielić na trzy typy:

• Wytwarzające wiosną niezielony (pozbawiony chlorofilu) i nierozgałęziony pęd zarodnionośny, zakończony kłosem zarodnionośnym. Po wyprodukowaniu zarodników pęd ten obumiera. Następnie wyrastają zielone i przeważnie rozgałęzione pędy asymilacyjne.
• Wytwarzające wiosną niezielony i nierozgałęziony pęd zarodnionośny, który nie obumiera, lecz zazielenia się i rozgałęzia.
• Wytwarzające pędy zarodnionośne i płonne równocześnie.

Siedlisko

Zależnie od gatunku, rosną w różnych, przeważnie wilgotnych i zacienionych środowiskach, np. na wilgotnych glebach piaszczystych (skrzyp polny), podmokłych łąkach (skrzyp błotny i skrzyp bagienny), w lasach (skrzyp leśny), nad brzegami potoków, w runie lasów liściastych. Niektóre mogą żyć w suchszych miejscach, np. nasypy kolejowe (skrzyp polny). W bardzo wielu przypadkach skrzypy są trudnymi do wytępienia chwastami polnymi i łąkowymi.

Systematyka

Synonimy taksonomiczne^[2]

Presla Dulac

Pozycja w systemie Reveala

Gromada skrzypy Equisetophyta B. Boivin, podgromada Equisetophytina Reveal, klasa skrzypowe Equisetopsida C. Agardh, podklasa Equisetidae Engl. & Gilg, rząd skrzypowce Equisetales Dumort., podrząd Equisetineae Rabenh., rodzina skrzypowate Equistaceae Michx. ex DC., podrodzina: Equisetoideae Eaton^[6].

Gatunki

W Polsce występuje 10 gatunków skrzypu (Equisetum), na całym świecie tylko 16 gatunków^[7][8][9]. Według analiz filogenetycznych przeprowadzonych przez Jean-Michela Guillona najbardziej bazalnym przedstawicielem rodzaju jest Equisetum bogotense. Włączanie go do podrodzaju Equisetum nieobejmującego Hippochaete czyni ten podrodzaj taksonem parafiletycznym^[1].

• Podrodzaj: Equisetum
  • skrzyp bagienny (Equisetum fluviatile L.)
  • skrzyp błotny (Equisetum palustre L.)
  • skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum L.)
  • skrzyp łąkowy (Equisetum pratense Ehrh.)
  • skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia Ehrh.)
  • skrzyp polny (Equisetum arvense L.)
  • skrzyp pośredni (Equisetum ×litorale Kühlew. ex Rupr.
  • Equisetum bogotense
  • Equisetum diffusum
• Podrodzaj: Hippochaete
  • skrzyp gałęzisty (Equisetum ramosissimum Desf.)
  • skrzyp pstry (Equisetum variegatum Schleich.)
  • skrzyp zimowy (Equisetum hyemale L.)
  • Equisetum giganteum
  • Equisetum myriochaetum
  • Equisetum laevigatum
  • Equisetum scirpoides

Ewolucja

Uważa się, że rodzaj skrzyp Equisetum wykształcił się w trzeciorzędzie, powstając ze znacznie starszego rodzaju Equisetites, pochodzącego z ery paleozoicznej – permu lub karbonu^[10]. Triasowy gatunek Equisetites arenaceus był początkowo zaliczany do rodzaju Equisetum^[11]. Niektóre kopalne gatunki z rodzaju Equisetites tak bardzo przypominają współczesne skrzypy, że kwestionowano rodzajową odrębność pomiędzy Equisetum a Equisetites i sugerowano, że Equisetum może być uznawany za najstarszą współczesną roślinę naczyniową^[1]. Przedstawiciele tego rodzaju osiągali do 10 m wysokości i 25 cm średnicy.

Zastosowanie

• Roślina lecznicza (głównie skrzyp polny)
  • Surowiec zielarski: ziele skrzypu polnego lub leśnego
  • Zbiór: przez całe lato.
  • Działanie: Skrzyp wykazuje działanie moczopędne, łagodnie odwadniające przy zapaleniach pęcherza. Używany jest w nieżytach dróg moczowych i w profilaktyce kamicy nerkowej, wykazuje również właściwości remineralizujące. W dolegliwościach reumatycznych i artretycznych oraz w zaburzeniach krążenia stosowane są kąpiele z dodatkiem wyciągu ze skrzypu. Odwar z ziela stosuje się w początkowym stadium cukrzycy, miażdżycy, pomocniczo w leczeniu gruźlicy płuc, chorobach serca, zbyt obfitym miesiączkowaniu gdyż tamuje krwawienia, żylakach odbytu oraz jako środek utrzymujący prawidłowy stan naczyń krwionośnych, kości, błon śluzowych, tkanki łącznej i poprawiający przemianę materii. Ponieważ skrzyp polny jest źródłem naturalnej krzemionki wyciąg ze skrzypu stosowany jest do wzmacniania włosów i paznokci, utrzymuje prawidłową elastyczność i odporność naskórka, ma działanie oczyszczające i odtruwające^[12][13][14].
• Skrzypy wykorzystywane były do barwienia tkanin, ze względu na wysoką zawartość krzemionki stosowano je do mycia metalowych naczyń i czyszczenia broni (silne własności polerskie), bulwki spożywano jako pokarm.

Przypisy