'n Donkie (Equus africanus asinus), ook 'n esel genoem, is 'n viervoetige perdagtige soogdier wat sedert per-historiese tye deur die mens makgemaak en as ry-, pak- en trekdier geteel is.

Donkies kan met gewone perde verbaster. Die vul van 'n vroulike perd (perdemerrie) en 'n manlike donkie (donkiehings) staan as 'n muil bekend. Die vul van 'n vroulike donkie (donkiemerrie) en 'n manlike perd (perdehings) word 'n botterkop genoem.^[1]

'n Donkie wat 3 weke oud is.

Verwysings

Eksterne skakels

• Wikispecies het meer inligting verwant aan: Donkie
• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Donkie.

Hierdie artikel is ’n saadjie. Voel vry om Wikipedia te help deur dit uit te brei.

El pollín (Equus africanus asinus)^[1][2] ye un animal domésticu de la familia de los équidos. Los ancestros monteses africanos de los pollinos fueron adomaos per primer vegada a principios del V mileniu e.C.,^[3] práuticamente coles mesmes que los caballos d'Eurasia, y dende entós fueron utilizaos pol home como animales de carga y como cabalgadura. L'apaición de la maquinaria agrícola supunxo un descensu considerable nes sos poblaciones.

Etimoloxía

La pallabra «pollín» procede del términu que designa a esti animal en llatín: asinus, y que tamién ye la usada nel so nome científicu pa designar a la subespecie doméstica. Los términos, tamién llatinos, que designen al so xéneru y especie, Equus africanus, signifiquen lliteralmente «caballu africanu».

La pallabra burru» o «burricu» son derivaos regresivos del llatín tardíu burricus, que significaba «caballu pequeñu», ente que caballus yera un caballu capáu usáu pa tirar o cargar.

Taxonomía

Relieve d'unos pollinos de la Necrópolis de Guiza, tumba de Seshemnefer IV, del Imperiu Antiguu, Muséu Exipciu de Berlín.

Los pollinos domésticos vienen de los pollinos africanos.

Nun principiu los pollinos domésticos fueron clasificaos como una especie, Equus asinus, y caltúvose mientres enforma tiempu esta clasificación. Al demostrase que los pollinos domésticos y los xavazs africanos, Equus africanus, pertenecíen a una mesma especie, teníen que tener el mesmu nome científicu. Xeneralmente en casos como esti aplicaríase'l principiu de prioridá usáu na nomenclatura científica, qu'establez que tien de permanecer como nome específicu'l primeru en ser rexistráu, siendo asinus el más antiguu. Pero la Comisión Internacional de Nomenclatura Zoolóxica determinó en 2003 na Opinión 2027 que los pollinos domésticos, al igual qu'otres 17 especies adomaes, teníen de nomase como la so variedá selvaxe, Equus africanus, y polo tanto los pollinos domésticos teníen de nomase como la subespecie Equus africanus asinus.^[2] Esta decisión tomar pa evitar la paradoxa de que llinaxes anteriores, los monteses, fueren nomaos como subespecies de los sos descendientes.

Los pollinos clasifíquense dientro del orde de los perisodáctilos, perteneciendo a la familia de los équidos, a la que tamién pertenecen el caballu (Equus ferus caballus), l'onagru o'l kulán (Equus hemionus), el kiang (Equus hemionus kiang) y les cebres, na que toos tán estrechamente emparentaos al pertenecer toos al únicu xéneru superviviente, Equus.

Descripción

Semental de pollín de raza andaluza-cordobesa.

Los pollinos varien considerablemente de tamañu. La mayoría de los pollinos domésticos tienen una talla que bazcuya ente 0,9 y 1,4 m hasta la cruz, anque hai variedaes mayores como les races andaluza-cordobesa, y zamoranu-lleonesa (que puede superar los 1,6 m), y el burru mamut (que'l so individuu más grande llegó a midir 1,73 m)^[4] o'l pollín catalán (que llega a los 1,65 m). La coloración y llargor del so pelo tamién ye bien variable. El so color más habitual ye'l gris en tolos sos tonos, llegando hasta'l blancu y el negru, y tamién son habituales les tonalidaes pardes. De cutiu tienen la pelame de tonos más claros o blancu alredor del morru, la zona periocular y el banduyu, y con frecuencia presenten dos franxes escures en forma de cruz nel so llombu. Les sos clines son más curties que les de los caballos, polo que permanecen encrespadas en llugar de cayer sobre'l pescuezu.

Pollín de tres semana.

Los pollinos son más llonxevos que los caballos, llegando a vivir hasta los 40 años. Algamen el maduror sexual ente los 2 y 2,5 años. El apareamiento puede producise en cualquier dómina del añu, anque xeneralmente produzse mientres la primavera. La xestación dura ente 12 y 14 meses, que va producir de normal una sola cría, raramente dos, que va ser tresllechada cuando tenga ente 6 y 9 meses.

Los pollinos afacer pa vivir nos marxes de los desiertos, y como resultáu d'ello tienen carauterístiques úniques ente los équidos. Los pollinos selvaxes viven separaos unos d'otros al contrariu que los caballos y cebres, que viven en menaes. Los pollinos son capaces d'emitir rebuznos a un volume bien alto que-yos dexa caltener se en contautu a distancia, hasta los trés kilómetros. Les sos llargues oreyes sírvenlu tantu pa percibir meyor los soníos como pa poder estenar meyor el so calor corporal. Los pollinos tienen un sistema dixestivu resistente, menos propensu a los cólicos qu'el de los caballos, lo que-yos dexa consumir mayor diversidá de plantes y estrayer agua del alimentu de forma bien eficiente. En promediu los pollinos precisen menor cantidá d'alimentu que los caballos de tamañu y pesu equivalente; tou ello déxa-yos vivir en zones inaccesibles pa los sos parientes más esixentes alimenticiamente.

Los pollinos na naturaleza deféndense dando fuertes coces coles sos pates traseres, cosa que siguen faciendo los domésticos cuando son importunados, y tamién pueden cutir coles pates delanteres y dar mordigaños.

Historia

Burru nuna pintura exipcia datada ente 1298-1235 a. C.

Los ancestros de los pollinos domésticos son les subespecies de pollinos selvaxes africanos nubia y somalina.^[5][6] Los pollinos selvaxes adomáronse alredor del 5000 a. C. Los pollinos convertir n'importantes animales de carga pa les xentes que vivíen nes rexones d'Exiptu y Nubia, yá que son capaces d'acarretar ente'l 20 % y el 30 % del so pesu corporal, y tamién s'usaron pa llabrar y pa ser cataos. Pa 1800 e.C. los pollinos yá s'estendieren a Oriente Mediu, onde la ciudá comercial de Damascu ye denomada la ciudá de los pollinos» en testos cuneiformes.

Kílix griegu con un sátiru sobre un pollín, datáu alredor del 510 e.C.

Los antiguos griegos acomuñaron los pollinos al dios Dioniso. Los romanos tamién usaron los pollinos como animal de carga en tol so imperiu y amás taba consagráu a Príapo, poles dimensiones del so falu, a quien yera ufiertáu en sacrificiu, porque según la lleenda esti dios había matáu unu na espedición de Baco a les Indies por tener l'atrevencia d'aposta-y el premiu de la fuercia.

Los équidos escastárense del continente americanu a la fin de la postrera glaciación. Los caballos y los pollinos fueron introducíos n'América polos conquistadores españoles. La primer apaición del pollín nel nuevu mundu producir en 1495, cuando Colón llevó na so espedición cuatro machos y dos hembra. Darréu los colonos europeos fueron importando burros de diverses variedaes tantu d'España como de Francia, principalmente col cometíu de ser usaos pa producir mules. Amás del so usu tradicional na agricultura y el tresporte, los pollinos fueron usaos a partir del sieglu XIX na minería.

Cola apaición de la maquinaria agrícola y los medios de tresporte modernos los pollinos empezaron a usase cada vez menos dende empiezos del sieglu XX nos países ricos, anque empezaron a usase pal turismu y como mascotes, y siguen siendo usaos como animales de trabayu nos países en desenvolvimientu. Les variedaes miniatura son les más apreciaes como mascotes en contra del enclín del pasáu, cuando se valoraba más a los pollinos de mayor tamañu que podíen ser usaos pa producir mules grandes y fuertes.

Mitoloxía y simboloxía

Burros na llocalidá arxentina de Tilcara.

El pollín foi un animal consagráu a Príapo y que se-y ufiertaba en sacrificiu desque esti dios mató a unu na espedición de Baco a les Indies por tener la audacia d'aposta-y el premiu de la fuercia. Foi almitíu nos misterios de Vesta en pagu d'afayar a esta diosa coles sos rebuznos la violencia qu'intentaba fae-y Príapo mientres dormía.

Los exipcios consideraben nel pollín un símbolu de Tifón y trazaben la so figura sobre les tortas qu'ufiertaben a esti dios del mal. El pollín yera bien mal tratáu en Coptos. Los habitantes de Busiris, d'Abidos y Licópolis tocaben la trompeta asonsañando'l rebuzno del pollín. Ente los exipcios representar a la ignorancia con una cabeza d'esti animal. Cuando queríen designar una obra de poca duración, figuraben un pollín a gran galopie por causa de que cuando galopia por fantasía, nun ye más que por un intre, volviendo tomar bien llueu'l so pasu natural.

Los romanos caltuvieron muncha parte d'esti iñerizu contra'l pollín y atopase con unu considerábase como mal presaxu. Caltúvose una fábula singular onde'l pollín fai un papel de bastante importancia. Depués de que Xúpiter hubo tomáu posesión del imperiu del mundu y los mortales allegaron en tropiella a ufiertar inciensu nos sos altares, movíu'l dios de la so piedá prometió-yos atender al deséu qu'ellos formaren. Los homes pidieron el don d'una eterna mocedá ensin pasar enxamás al murniu estáu de la vieyera. Xúpiter encargó al pollín llevar esti don inestimable, pero sintiéndose aballáu averar a una fonte pa enfrescase. La culiebra que la guardaba dio a entender al pollín que pa beber, yera necesariu que-y venciera antes l'ayalga que llevaba. L'estúpidu animal nun tuvo dificultá en camudar por dellos suerbos d'agua un llicor más preciosu qu'el néctar. Dende entós tienen les culiebres el privilexu de camudar de piel y de volver tomar tola frescura y puxanza de la mocedá, al pasu que los mortales tán suxetos como antes a la vieyera y la muerte.^[7]

Aprovechamientu económicu

Pollín usáu como animal de tiru.

Según rellación de Galeno, Mecenes foi'l primeru que punxo n'usu la carne d'esti animal ente los romanos. Los perses comieron esta carne prefiriéndola a la de la gacela, gustu que yera tamién el de los sos antepasaos. Oleario diz que nuna gran llacuada dada en 1656 por Cha-Abbas a los embaxadores, matáronse trenta y dos asnos selvaxes, que la so carne yera esquisita y pelo normal acutábase pa la mesa del monarca; y añede tamién que'l rei de Persia complacer nesta caza y qu'unviaba los pollinos que morriera a Isfahán a la cocina de la so corte. Hipócrates y Galeno miraben esta carne como indixesta y entá peligrosa, lo que nun torgar que Plinio y otros preconizaren la so eficacia contra la tisis, les enfermedaes cutanees, etc.; siquier paez que ye dura y insípida. Con tou, sirvió con frecuencia en tiempu de carestía y tamién se diz que delles vegaes sustituyó a la de tenral en ciertes llocalidaes de Francia; a lo último, foi la base de los salchichones de Boloña, buscaos polos llambionos; la del borriquillo, sobremanera selvaxe, asegúrase que ye muncho meyor.

D'antiguo, usar en terapéutica'l sangre, la fiel, la grasa, el bazu, los reñones, los testículos, los pelos, los cascos y hasta la orina y los escrementos de pollín contra una tremera d'enfermedaes, tales como les calentures, la ictericia, el paralís y la epilepsia. Tocantes a les Tablillas de hokiak, que los chinos llamen Ngo-kiaeo o Hoki-hao, que preparen según dizse, cola piel de pollín, nun son otra cosa que gelatina bien arumada. Con esta piel fáense tambores. L'exerciciu del pollín o aselación ufierta, con un pocu menos d'actividá, les mesmes ventayes que la equitación.^[8]

Dende empiezos de la hestoria, los pollinos fueron utilizaos n'Europa, Asia y África pa tresportar cargues, tirar de carros y treslladar persones. A pesar de nun ser tan rápidos y fuertes como los caballos, el so caltenimientu ye menos costosu, tienen una gran resistencia y una llarga vida, y son más axiloses en terrenales abruptos ya irregulares que los caballos. Siguen siendo de crucial importancia económica en munchos países en víes de desenvolvimientu.

Los pollinos tienen una llarga reputación pola so neciura, pero esto debe a la mala interpretación de delles persones del so instintu de caltenimientu altamente desenvueltu. Ye difícil forzar a un pollín a faer daqué que contradiga los sos propios intereses. Son animales intelixentes, cautelosos, amistosos, juguetones y comenenciudos n'aprender. Una vegada que se ganara'l so enfotu pueden ser bonos compañeros en trabayu y recreación; por esta razón agora son comúnmente calteníos como mascotes en dellos países, onde'l so usu como animales de carga sumió. Tamién son populares por pasiar neños en dellos llugares turísticos y de recreación.

En países prósperos el bienestar de los pollinos, tantu na so casa como nel esterior, volvióse apocayá una esmolición y instaláronse dellos santuarios pa pollinos veteranos.^[9]

Otra aplicación recuperada del pollín ye'l so usu como animal vigía frente a llobos y cimarrones.^[10] El pollín, capaz de detectar la presencia de depredadores con mayor facilidá qu'el ganáu, alerta con rebuznos de la so presencia sirviendo d'avisu tantu a ganaderos como a los mesmos animales colos que convive, tal ye'l casu de les vaques, que van protexer meyor a los sos xatos.

Los pollinos tamién son criaos pa consumir la so carne, que forma parte de la gastronomía de delles rexones d'España y países como China.

Situación actual

Población mundial del pollín domésticu en 2003, espresada como porcentaxe de la so mayor población nacional (la China, con 8 499 000 exemplares).

Anguaño hai unos 44 millones de pollinos. La población de pollinos creció dende mediaos del sieglu XX. De 1961 a 1980 pasaron de 37 a 40 millones, calteniéndose estable hasta una rápida crecedera na segunda metá de la década de los ochenta.

N'África la población d'esta especie creció de 8,5 a 13,7 millones ente 1949 y 1997. Anguaño hai 5 millones de pollinos n'Etiopía, 1,69 millones n'Exiptu, un millón en Nixeria, 678 000 en Sudán, 611 000 en Malí, 455 000 en Burkina Fasu, 450 000 en Níxer y 300 000 en Kenia.

En América Llatina hai 7,7 millones de cabeces anguaño, principalmente en Méxicu (3,25 millones), Colombia (710 000), Bolivia (720 000), Perú (520 000) y Venezuela (440 000).

N'Asia hai más de 20 millones de pollinos, unos 11 millones en China; el restu ta na so mayoría en Paquistán (3,9 millones) ya India (1,6 millones).

Hai países onde la población amenorgóse en gran midida hasta 1996, por diversu causes, como la modernización de los medios de tresporte; exemplos son Irán (que pasó de 2,16 millones a 1,4 dende 1976), Iraq (pasó en tres décades de 530 000 a 145 000), Turquía (escayó de 1,97 millones en 1966 a 800 000), Yeme (790 000 en 1976 a 500 000), Marruecos (1,2 millones en 1976 a 880 000), Sudáfrica (de 310 000 a 100 000 cabeces en solu diez años) y Brasil (de 1,46 millones a 1,37 dende 1976). Otra razón d'esti amenorgamientu son fames, seques, males condiciones de vida y guerres civiles como la d'Afganistán, que pasa de 1 325 000 animales nos años ochenta a 1 160 000 anguaño.

Pero l'amenorgamientu más drásticu diose n'Europa. Los pollinos pasaron de dos millones de cabeces a mediu millón en tres décades.^[11] Les varies races autóctones españoles atópase en peligru d'estinción, cuantimás la raza zamoranu-lleonesa y la catalana. Esto favoreció l'apaición d'iniciatives^[12] pal so defensa,^[13] llegando inclusive a usalo pa fines dedicaos, en principiu, a caballos.^[14]

El pollín na lliteratura y na cultura popular

Estatua de Sancho Panza y el so ruciu en Madrid.

La llarga hestoria del usu de pollinos polos humanos significa qu'hai un gran almacenamientu de referencies culturales a ésti.^[15]

• Nes fábules d'Esopo la figura del pollín representa'l papel de los humildes en diverses situaciones: delles vegaes créese importante y los poderosos pónen-y n'el so llugar como en el pollín y el lleón o el pollín y l'imaxe, anque tamién l'humilde pollín da dalguna lleición a los poderosos y los sobeyosos como en el pollín y el llobu o en el caballu y el pollín. Amás representa al compañeru confiáu que ye traicionáu por un amigu malintencionáu como en el pollín y la cabra o la rapiega y el pollín.
• Los romanos tomaben l'alcuentru con un pollín como presaxu de calamidaes.
• Nel cuentu Los músicos de Bremen ye'l pollín quien empieza'l grupu de músicos.
• El pollín d'oru o Asinus aureus ye una atélite novela escrita pol autor llatín Lucio Apuleyo onde s'atopa'l célebre episodiu de Psiquis.
• Nel folclore européu atopamos referencies al poder curatible de la cola de pollín en casos de tos ferina y picadures d'escorpión.
• El pollín foi por enforma tiempu símbolu d'ignorancia. Un exemplu pueden atopase en Suañu d'una nueche de branu de Shakespeare y na fábula de el pollín flauteru d'Iriarte. Pinocho ye otru exemplu claru, onde los neños que visitaben la isla de los xuegos convertir en pollinos por dexar los estudios pola diversión y la folganza. Por esti motivu dáse-y el calificativu peyorativu de pollín o pollín a una persona ignorante o de poca intelixencia.

Exemplar de pollín zamoranu-lleonés.

• El pollín protagoniza o apaez como fiel compañeru del protagonista en munches obres lliteraries:
  • Na obra maestra de lliteratura española L'atélite fidalgu don Quixote de La Mancha, Sancho Panza designa al so pollín como «el Ruciu» o «el mio Ruciu», nuna referencia elegante a la testura de la so piel.^[16]
  • Ye famosu'l pollín Plateru, de la obra de Juan Ramón Jiménez Plateru y yo.
  • Nel so poema The Donkey (n'español: El pollín) G. K. Chesterton describe la opinión de la xente sobre esti animal dende la óptica del propiu pollín.^[17]
  • Nel Llibru de 1945 Rebelión na granxa de George Orwell, el pollín Benjamín representa a la clase intelectual, consciente de la manipulación del gochu Napoleón, pero que nun se fai parte de la crítica, manifestando que los pollinos viven munchos años.

• Apaez repitíes vegaes na iconografía cristiana.

Yá dende la nacencia en Belén onde Xesús de Nazaret naciellu ta escoltáu por un pollín y por un güe acorde a dicir por antigües profecíes.

Mientres la Celebración del Domingo de Ramos, remémbrase la llegada a Xerusalén de Xesús de Nazaret montáu sobre d'un pollín y recibíu pol ensame con fueyes de palma, que les sos estatues procesionales son conocíes popularmente n'Andalucía como la borriquita. La fuxida a Exiptu tamién se representa al llombu d'un pollín y los pollinos apaecen mentaos munches vegaes na Biblia hebrea. La creencia de qu'una quexada d'esti animal foi l'arma homicida d'Abel ye sicasí falsa. La Xénesis nun esclaria'l mediu utilizáu por Caín pa dar muerte al so hermanu. Probablemente débase a un tracamundiu col pasaxe bíblicu onde Sansón acaba con un exércitu filistéu armáu con una quexada d'esi animal.

• El pollín ye l'animal que simboliza al Partíu Demócrata de los Estaos Xuníos frente al elefante del Partíu Republicanu.

Hibridación con otros équidos

Mular, híbridu ente pollín y yegua.

Un pollín puede ser cruciáu con una yegua y producir una mula (mular si ye machu), y un caballu puede ser cruciáu con una pollina y producir un burreñu. Dambos híbridos ente caballu y pollín son cuasi siempres maneros porque los pollinos tienen 62 cromosomes ente que los caballos tienen 64, polo que los híbridos tienen un númberu impar, 63, lo qu'enzanca la formación de gametos funcionales.

Cebrasno: híbridu ente pollín y cebra, nel zoolóxicu de Colchester, Inglaterra.

Históricamente produciéronse munchos más mulares que burreños, en primer llugar porque los mulares son mayores y más fuertes que los burreños, polo qu'interesaba más producilos, yá que nacen más grandes al ser les yegües mayores y tener mayores llibradures que dexen crecer más a los embriones. Tamién ye por cuenta de que los mulares producir con mayor facilidá porque la tasa de fecundación d'una yegua con un pollín ye mayor que la contraria. Como se comprobó nes cruces de los felinos, cuando nel númberu de cromosomes ye mayor nel machu la fertilidá interespecífica baxaba, al igual qu'asocede ente caballu y pollina. Amás, los pollinos amuésense más dispuestos a montar a les yegües que los caballos a les pollines por diferencies nel so comportamientu de apareamiento.

Los mulares son extraordinariamente dondos (al contrariu que les mules, que xeneralmente son más arisques), fuertes y resistentes, polo que se consideren unos animales particularmente pervalibles a la de llevar cargues pesaes mientres llargues distancies dende l'antigüedá, sobremanera en terrenes montascosos y desérticos; d'antiguo, solíen tresportar l'agua usada pol serviciu de bomberos p'apagar les quemes, yá que'l so desenvueltu sentíu de la obediencia prevalez inclusive sobre'l mieu natural al fueu; a esta carauterística de ser más resistentes que los sos proxenitores, que son n'este caso especies distintes, denominar puxanza híbrida.

Anque menos comunes, tamién se consiguieron híbridos de pollinos domésticos y delles especies de cebres, conocíos como ceburros o cebrasnos.

Pollinos de raza catalana.

Races españoles

Esisten cuatro races de pollinos reconocíes n'España:

• El pollín andaluz-cordobés (el burru majorero ye la so variante de Canaries).
• El pollín catalán (la raza mallorquina ye una variante de Baleares).
• El burru de les Encartaciones (nel País Vascu).
• El pollín zamoranu-lleonés.

Espresiones rellacionaes

• Pollín cargáu de lletres; dicir del qu'estudió enforma y nun tien discernimiento, inxeniu nin travesura, especialmente pa los negocios y necesidaes de la vida *Cayese d'un

pollín o d'un pollín; reconocer un error, convencese de lo contrario que s'impugnaba *Pollín con oru, algamar tou; ¿qué nun algamar l'home ricu, entá cuando seya un burricu?

• Pollín de Arcadia, llenu d'oru, y come paya; ¿de qué-y sirve'l so riqueza al que se da un tratu míseru, como los avaros?
• Pollín de munchos, llobos comer; cosa al cuidu de munchos, ta como al de nengunu *Pollín

lerdo, tu vas dicir lo tuyo y lo ayeno; nin entá saben los indiscretos guardar los sos propios secretos

• Pollín seya quien asno batea; repriende a los que dan emplegos a persones incapaces de desempeñalos
• Pollín qu'entra en devesa ayena, va volver cargáu de lleña; el qu'entra en llugar vedáu, esponer a ser tundíu *A pollín

lerdo, arrieru llocu; remolón que se fai'l tontu, castigándose va dir llueu *Al pollín muertu, la cebada al rabu; suel llegar el remediu cuando yá nun ye tiempu d'ello *Bien sabe'l pollín en que la so cara o casa rebuzna; la demasiada familiaridá con inferiores, suel dar motivu a llibertaes o llaneces

• Burlles col pollín, davos hai na barba col rabu; chances gastar nun convien, con quien finura nun tien *Cada pollín col so tamañu; cada cual col so igual
• Do vieno'l pollín va venir l'albarda; colo principal va comúnmente lo accesorio *El

pollín que nun ta fechu a l'albarda, muerde l'atafarra; los que nun tán acostumaos a privaciones, suelen llevales bien mal

• Mas quiero pollín que me lleve, que caballu que me derrueque; meyor ye contentase con un medianu estáu, qu'aspirar al peligru de los grandes puestos
• Nun se fixo'l miel pa la boca del pollín; les coses delicaes solo pueden ser debidamente apreciaes polos que tienen gustu *Por

dar nel pollín, dar na albarda; confundir les coses ensin saber lo que se fai *Quien nun puede dar nel pollín, da na albarda; hai suxetos que nun pudiendo vengase na persona del so enemigu, vengar nes coses de la so pertenencia *Nun merques pollín de recuero, nin te cases con fía de mesoneru; ta bien espuestu a salir burlláu'l que toma una d'estos dos cuesas, polo andaes que se suponen

• Nun ver siete sobre un pollín o trés nun pollín; ser percurtiu de vista.
• Ye un burricu; frase con que se denota que dalgún ye d'enforma aguantadera o sufrimientu nel trabayu. Úsase más na acepción de ser un tontu, un fatu, un estúpidu.
• Poner a dalgunu sobre un burricu; frase usada p'amenaciar col castigu d'azotes o falta pública *Puestu nel

burricu, igual da cientu que cientu y picu; dáu'l primer pasu en dalgún resolución ventureru, vencíu la torga que más cuesta, lo demás faise menos difícil.^[18]

Referencies

Enllaces esternos

• Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Equus africanus asinus.

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a burru.

• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a burricu.

• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a pollín.
• El mundu del pollín.
• L'abelugu del burrín.
• Raza zamoranu-lleonesa.
• Apoloxía del pollín. Fontes escrites y fontes orales tres la simboloxía del pollín na Antigüedá.
• AEPGA (Asociación hispanu-portuguesa pal estudiu y proteición del pollín).
• Centro mundial del pollín catalán.
• Burrosminiatura, sitiu dedicáu al burru miniatura y burru nanu n'España.

Ulaq, uzunqulaq və ya əhli eşşək (lat. Equus asinus asinus) — təkdırnaqlılar dəstəsinin atlar fəsiləsinə aid afrika eşşəyi növünün əhliləşdirilmiş yarımnövü. Təsərrüfatda mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Eşşəkləri hündürlükləri 1-1.4 metrə çatır. Onların iri başları və uzun yumşaq qulaqları olur. Vəhşi afrika eşşəkləri qırmızı dəniz sahillərində Somalidə, Eritreedə, və Şimali Efiyopiyada yaşayırlar.

Ulaq nəqliyyat vasitəsi kimi

Azərbaycana faydaları

Arxeoloji tədqiqatlara və yazılı mənbələrə əsasən, Azərbaycanın çətin keçilən dağ yollarında uzunqulaq yeganə nəqliyyat vasitəsi olmuşdur. Yük heyvanı kimi uzunqulaq tunc dövrdən məlumdur. Dəvə karvanın müşayiət edən sarbanlar və çarvadarlar həmişə karvanın qabağında uzunqulağa minib gedərdilər. Çünki yaxşı yaddaşı olan uzuqulaq bir dəfə keçidiyi təhlükəli yoldan ikinci dəfə keçməzdi. XIII əsr coğrafiyaşünas-səyyah Zəkəriyyə Qəzvini yazırdı ki, əgər dumanlı havada çarvadar yolu itirərdisə, onda qabağa uzunqulağı buraxardı.

XIII əsrin digər məşhur səyyahı Marko Polo məlumat verirdi ki, Azərbaycanda sağlam, möhkəm, aclığa və suzuluğa davamlı uzunqulaq yetişdirilir ki, onların hər biri 30 markaya satırlar. Yerli tacir uzaq səfərlərə belə uzunqulaqla düşürlər.

Ucuz, dağ şəaitinə yaxşı bələd olan, heç bir qayğı tələb etməyən, aclığa dözümlü və təhlükəyə qarşı həssas olan uzunqulaqdan maldar elatları daha çox istifadə edirdilər. Uzunqulağı yükləmək üçün belinə palan vurulurdu. Bəzən nisbətən ağır yükləri ağır yükləri uzaq məsafəyə aparmaq üçün palanın latından tərlik əvəzinə, köhnə palazı dairəvi formada tikərək içinə pambıq, yun və küləş doldurulmuş loru qoyulurdu. İki ədəd belə yastılanmış mütəkkəyə oxşayan loru taylarını ikiüç yerdən qayışla bir-birinə bənd edərk iş heyvanını belinə aşırırdılar. Bəzən dağ kəndlərində uzunqulaqla odun daşıdıqda palanın üstünə "kıxı" adlanan ağac qaş da qoyulurdu.

Şəkilləri

Mənbə

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

Evit implijoù all, gwelet Azen (disheñvelout).

Azen eo an anv a vez graet eus ul loen pevarzroadek ha bronnek kar d'ar c'hezeg. Azenez a vez graet eus ar barez.

Doñvaet eo bet an ezen gant Henegiptiz, met gouennoù ezen gouez zo en Afrika hag en Azia.

O neuz

Diwar-benn an ezen e c'haller lavarout:

• int bihanoc'h eget ar c'hezeg ;
• eo hiroc'h o divskouarn ;
• eo troet o daoulagad war-zu pezh zo dirazo, pa n'eo ket gwir evit ar c'hezeg ;
• eo louet o blevenn dre vras, nemet o c'hof hag o min, ha tro-dro o daoulagad a zo gwenn.

Gouennoù zo a zo du o blevenn (azen Berry), pe gell (azen Poatev), pe gwenn (azen Egipt). War ar re louet e weler ur groaz du, anvet « kroaz Sant Andrev ».

Livioù etre louet ha gell zo d'ar gouennoù gouez, gell-ruz zoken a-wechoù (kiang Tibet).

Azen Sancho Panza .

Gouennoù disheñvel

Dre o neuzioù disheñvel (penn, blev, gouzoug, pavioù) e reer ar c'hemm etre ar gouennoù:

• an azen boutin (Equus asinus) a gaver e pep bro.
• azen gouez Azia (Equus hemionus) a vev en kreiz Azia ;
• azen gouez Persia (Equus hemionus onager) a vev en Iran,
• ar ouenn Kiang en Himalaya ;
• azen gouez Afrika (Equus africanus) a vev e Reterafrika, en Somalia dreist-holl.

Diwar an ezen doñv ez eus deuet gouennoù gouez en Aostralia hag en Amerika .

Ur spesad albinos a zo ivez en enez Asinara er-maez da gornôg Sardinia.

En Gall

Seizh gouenn zo anavezet gant Ministrerezh al Labour-Douar gall hag ar Marchosioù Broadel gall.

• azen Poatev,

• azen Berry

Un azen Grand Noir du Berry

• azen Kotentin

• an azen norman
• azen Provañs

• azen ar Pireneoù

• azen ar Bourbonnais

Gouennañ

• E galleg e vez graet baudet eus ne vern pe azen-gouennañ, ouzhpenn azen Poatev, anvet e galleg baudet du Poitou.

Etre 12 ha 13 miz e vez an azenez o tougen, ouzhpennik a-wechoù. Un tamm muioc'h evit ar gazeg eta (etre 10 ha 12 miz).

Talboudegezh an ezen

Kouer e Kappadokia gant e azen

Pell amzer e voe implijet an ezen doñvaet evel ar c'hezeg, rak nebeutoc'h e kouste o magañ, hag e broioù zo e vez graet «kezeg ar re baour» anezho. Ouzhpenn-se e c'hall an azen krapat gant diribinoù, se zo kaoz e veze implijet er menezioù ha war zouaroù meinek.

Laezh

Al laezh azen (azenezed, kentoc'h) a zo damheñvel e berzhioù ouzh hini ar maouezed.

Kig

E Provañs e vez graet silzig sec'h gant kig azen.

Sotoni

Lakaet eo bet an azen da sot dre ma n'eo ket ul loen ken sentus hag ar marc'h. Kavout a ra d'e zifennerien eo dousoc'h ha speredkoc'h avat, hag e fell dezhañ kompren a-raok sentiñ. War evezh e vez atav, ha setu perak eo diogeloc'h e gerzhed er menezioù.

Ezen brudet

An tad Frédé hag e azen Lolo, lesanvet Boronali, diark kabared al Lapin Agile.

Coucher de soleil sur l'Adriatique, pennoberenn Boronali, er Salon des Indépendants e 1911.

• An Azen Aour e romant latin Apuleus
• Azen ar gontadenn Kroc'hen Azen, gant Charles Perrault
• Azen Buridan
• Aliboron, anv an azen e meur a fablenn gant Jean de La Fontaine
• Boronali, anv savet diwar Aliboron, anv arzour an azen Lolo, a livas un daolenn gant e lost, hag a c'hounezas ur priz en ur saloñs e Pariz er bloavezhioù 1900.
• Cadichon, azen ar romant gallek Mémoires d'un âne gant kontez Ségur ;
• Modestine, azenez Stevenson;
• Platero, el levr "Platero y yo", gant Juan Ramon Jiménez, priz Nobel al Lennegezh;
• an azen Trotro, e levrioù ha fiñvdresadennoù gallek evit bugale
• an azen Balthazar, er film gallek Au hasard Balthazar gant Bresson ;
• an azen Culotte, er romant gallek L'Ane Culotte, gant Henri Bosco.

Troiennoù

• Azen gornek! kunujenn
• Taol troad an azen. Diwar un droienn c'hallek deuet eus unan eus Fablennoù Jean de La Fontaine, Ar Leon daet da vout kozh, savet diwar ur fablenn gant Phaedrus. Arouez an dreitouriezh.

Lavaredoù

Bezañ evel azen Lizilour,

Ha ne boanie na gant taolioù bazh na dre gomzoù flour.

Krennlavaroù

• Azen dre natur ne oar ket lenn e skritur.
• An hini a lavar e oar pep tra A ziskouez eo an azenañ.
• Un azen bev zo gwelloc’h eget daou varc’h marv.

Hag ivez

• Asinus asinum fricat a zo daou azen o'n em lipat. Jakez Riou, An Ti Satanazet. Frazenn meneget gantañ diwar ul levr-skol latin, hag ur bomm brezhonek da zegas ur glotenn.
• Moulpenn, lesanv an azen hervez Fablennoù Jean de La Fontaine, troet gant Yves Louis Marie Combeau ha Daniel Doujet (notennoù, pajenn 506).

Arz

• Louis le Nain

• August Macke - Marc'heger war un azen (1914)

• Isaac Israels - Ezeltje rijden op het strand - 1898-1900.

• Golo gant un tigr war-lerc'h un azen, Xvet-XIIvet kantved, Nishapur.

• Kib gant un azen. Pri-poazh,, Iran, XIIvet-XIIIvet kantved.

• Eva Gonzalès, Pourmenadenn war un azen - 1880

• Rhyton e stumm ur penn azen,, o skeudenniñ Dionysos. Eus Aten, 440–430 kent JK. Mirdi al Louvre.

• Azen o seniñ al lourenn. Izelvos, XIvet-XIIvet, Sant'Ambrogio, Milano

• 
• Gwaz war un azen, gant Niko Pirosmani, war-dro 1900.

Muioc'h a restroù diwar-benn

Ezen

a vo kavet e Wikimedia Commons.

Liammoù

Sellit ouzh ar ger azen er
wikeriadur, ar geriadur frank.

• (fr) Salomon Reinach, Azenazeulerezh, Cultes, Mythes et Religions, Tome I, Éditions Ernest Leroux, Paris, 1905, p. 342-346.
• (fr) Eloge de l'Asne, gant dom Joseph Cajot embannet en 1769 e Londrez.
• (fr) Asinerie du Net, ezen ha muled .
• (fr) Bourricot and Co, Le monde des ânes sur le web : actualité, infos, sélection de sites et annuaire
• (fr) Elevage Cotent'âne, l'âne du Cotentin.
• (fr) Fédération nationale ânes et randonnées
• (fr) Fédération nationale des ânes miniatures et de petite taille
• (ca) FUIVES - Catalan donkey's worldwide center

Anifail dof sy'n perthyn i'r teulu Equidae yw'r asyn (lluosog: asynnod; Equus africanus asinus).

Oriel

• Asyn

• Asyn

Somalisk vildæsel (Equus africanus somaliensis) på kromolitografi fra 1869.

Æslet (Equus africanus asinus), også kaldet tamæslet, er et tæmmet medlem af hestefamilien, der menes at nedstamme fra det nu stærkt truede afrikanske vildæsel (Equus africanus). De asiatiske vildæsler onageren (Equus hemionus) og kiangen (Equus kiang) er to andre vilde arter, der er nært beslægtede.

I antikken var æslet det dyr, man så mest ned på og anså for et slavedyr (eksempelvis i Æsops fabler og Apulejus fra Madauras roman Det gyldne æsel).

Nuværende status

I 2006 opgjordes et antal på 41 millioner æsler globalt.^[1] I Kina fandtes flest med 11 millioner, efterfulgt af Pakistan, Ethiopien og Mexico. I 2017 blev den kinesiske bestand dog angivet at være faldet til 3 millioner. Også bestandene i Afrika var kommet under pres. Begge dele skyldtes stigende efterspørgsel på æselprodukter i Kina.^[2] Antallet af æselracer og deres procentdel af verdenspopulationen i FAO's regionsinddeling i 2006:^[1]

Æsler i populærkultur

• I slang er et æsel en nystartet stand-upkomiker, som skal på scenen første gang.
• Æsel er det danske navn for æslet i bl.a. Shrek og Shrek 2.
• Der er ikke nogen æsler i computerspillet Donkey Kong, selvom navnet kunne antyde det.
• Æsel er det danske navn for Eeyore fra Peter Plys.

Referencer

Der Hausesel (Equus asinus asinus) ist ein weltweit verbreitetes Haustier. Seine Stammform ist der Afrikanische Esel. Der Asiatische Esel (Equus hemionus), auch als Halbesel bezeichnet, ist eine weitere wilde Pferdeart, die von der Stammform des Hausesels zu unterscheiden ist.

Merkmale

Dieser Artikel oder nachfolgende Abschnitt ist nicht hinreichend mit Belegen (beispielsweise Einzelnachweisen) ausgestattet. Angaben ohne ausreichenden Beleg könnten demnächst entfernt werden. Bitte hilf Wikipedia, indem du die Angaben recherchierst und gute Belege einfügst.

Kopf eines Esels

Esel sind ponygroße Vertreter der Pferdefamilie mit sehr langen Ohren, Stehmähne und einem Schwanz mit Endquaste. Die Fellfarbe ist grau oder braun bis schwarz, manchmal rötlich. Daneben gibt es auch gescheckte Esel. Sehr selten sind rein weiße Esel (Asinara auf Sardinien, österr./ungar. Albino- oder Barockesel). Über den Rücken verläuft meistens ein Aalstrich, zudem über die Schultern ein Querstrich (Schulterkreuz) und die Beine sind häufig zebraartig gestreift. Der Bauch ist weiß, ebenso der Bereich um das Maul und die Augen.

Anders als beim Hauspferd sind die Hufe des Esels einem trockenen Untergrund angepasst. Die Hufwand der Eselhufe kann mehr Wasser aufnehmen als die der Pferde und ist widerstandsfähiger gegen Abrieb. Dies ist ein Vorteil in trockener Umgebung, aber ein Nachteil in feuchtem Klima. Esel benötigen deshalb eine darauf angepasste Haltung, die es ihnen ermöglicht, Nässe zu vermeiden.^[1]

Esel haben je nach Rasse eine Schulterhöhe von 90 bis 160 cm und sind mit 2 bis 2 ½ Jahren geschlechtsreif. Im Prinzip ist eine Paarung ganzjährig möglich, in der Regel findet sie jedoch im Frühjahr statt. Nach einer Trächtigkeitsdauer von 12 bis 14 Monaten wird gewöhnlich ein Junges, manchmal auch zwei geboren. Bis zur Eigenständigkeit dauert es etwa sechs bis neun Monate. Esel sind in der Regel langlebiger als Pferde und können über 40 Jahre alt werden.

Besonderheiten

Störrischer Esel im Straßenverkehr (Bild: Berlin 1936)

Neben den rein äußerlichen Unterschieden zu Pferden verfügen Esel über einige Besonderheiten, die nicht auf den ersten Blick erkennbar sind. Im Gegensatz zu Pferden besitzen Esel fünf statt sechs Lendenwirbel. Esel verfügen über 31 Chromosomenpaare, Pferde haben 32. Die Körpertemperatur ist bei Eseln etwas niedriger, sie beträgt durchschnittlich 37 °C statt der üblichen 37,5 bis 38,2 °C bei Pferden. Die Tragzeit ist bei Eseln länger als bei Pferden. Im Durchschnitt beträgt sie 365 bis 370 Tage gegenüber 330 Tagen beim Pferd. Bedeutend sind auch Unterschiede im Verhalten: Pferde neigen in Stresssituationen zur Flucht, Esel hingegen zum Innehalten. Eselstuten leben oftmals alleine mit ihren Fohlen im Gebirge und eine sofortige Flucht ist deshalb nicht immer möglich, ohne das Fohlen zu gefährden.^[2] Esel bleiben oft wie angewurzelt stehen. Zusätzlicher Stress, zum Beispiel durch Schläge oder Schreie, verstärkt diese Starre eher, woraus der Ruf des Esels als besonders stures oder dummes Tier resultiert. Dies ist jedoch falsch. Esel leben ursprünglich in schroffem Ödland und felsigem Gebirge.^[3] Esel sind sehr aufmerksam. Sie prüfen genau, wohin sie treten. Anders als beim Pferd – einem Bewohner offener Steppen – würde eine kopflose Flucht der Tiere im steilen oder steinigen Gelände zum sicheren Tod führen.

Wildesel und verwilderte Hausesel

Wie auch beim Pferd kann man zwischen ursprünglichen Wildeseln und verwilderten Hauseseln unterscheiden. In mehreren Unterarten war der Afrikanische Esel einst über Nordafrika und Vorderasien verbreitet, heute leben nur mehr wenige hundert Tiere im nordöstlichen Afrika (Äthiopien, Eritrea, Somalia und Sudan).

Verwilderte Hausesel gibt es dagegen in vielen Regionen der Welt. Zu ihrem Verbreitungsgebiet gehören auch die Länder, in denen echte Wildesel beheimatet sind, was Anlass zur Sorge gibt, dass sich beide Bestände vermischen und die genetische Reinheit der Wildesel zerstören könnten. 1,5 Millionen verwilderte Hausesel durchstreifen das Innere Australiens. Im Südwesten der USA leben etwa 6000 verwilderte Esel, die hier burros (spanisch für „Esel“) genannt werden. Als historisches Symbol werden diese Burros geschützt; dies ist aber umstritten, da sie durch Konkurrenz bei Nahrungs- und Wassersuche einen Rückgang der einheimischen Dickhornschafe verursacht haben sollen. Eine der wenigen Populationen verwilderter Esel in Europa kommt im Norden der Mittelmeerinsel Zypern auf der Halbinsel Karpas vor. Sie sind dunkelbraun bis schwarz und wesentlich größer als ihre ursprünglich ausgewilderten Artgenossen. Oft besitzen sie Zebrastreifen an den Beinen.

Domestikation

Hortus sanitatis, Mainz 1491 Abbildung zum Kapitel Asinus – Esel, Sackträger

DNA-Untersuchungen bestätigen bestehende Theorien zur Phylogenese der Esel, dass alle heutigen Hausesel vom Afrikanischen Esel abstammen und mit diesem auch fertil kreuzbar sind.^[4] Esel wurden früher als Pferde domestiziert und stellen damit eines der ersten den Menschen zur Verfügung stehende Lasttiere dar. Schon 4000 v. Chr. hat man im Niltal Ägyptens den nubischen Wildesel zum Haustier gemacht. In Mesopotamien erfolgte die Domestikation kurz darauf. Hier wurde aber teilweise auch der Asiatische Esel eingekreuzt, wie genetische Befunde an einem Tier aus einem bronzezeitlichen Grab bei Umm el-Marra in Syrien belegen. Die dafür verwendeten Wildtiere entstammen dem Syrischen Halbesel.^[5] Schon vor dem klassischen Altertum gelangten Esel nach Europa. Die Etrusker hatten Hausesel, die vermutlich aus Kleinasien stammen. Nach Griechenland gelangten Hausesel etwa 1000 v. Chr. Nördlich der Alpen kommen Esel erst seit der römischen Zeit vor.

Nutzung

Reit- und Lasttier

Ursprünglich wurden Esel auch als Reittiere und zum Ziehen von Wagen verwendet. Später wurden sie in der Regel von Pferden abgelöst, die schneller und kräftiger waren. Ab dieser Zeit tauchen Esel in den Überlieferungen alter Kulturen kaum noch auf. Dass man den Esel vor allem als Packtier weiter verwendete, liegt an seiner Zähigkeit. Viel länger als ein Pferd kann ein Esel ohne Wasser und Nahrung auskommen. Esel wurden bevorzugt auch in Mühlen gehalten und dienten dort als Sackträger für Getreide und Mehl. Da Esel anders als Pferde schwindelfrei sind, waren und sind sie in steilen Bergen ein bevorzugtes Reit- und Lasttier (Lastesel).

Heil- und Lebensmittel

Neben der traditionellen Verwendung als Trag- und Zugtier werden Esel auch zur Fleischgewinnung (Salami), als Milchproduzenten (Eselsmilch) und zur Lederherstellung verwendet. Eselfleisch wird wegen seiner Zähigkeit und Eigengeschmacks nur behelfsmäßig verwendet; in einigen orientalischen Ländern wird das Fleisch junger Tiere oder das der großen Rassen (Poitou-Esel) geschätzt, letzteres kann wie Pferdefleisch eingestuft werden. In Südfrankreich, wo kleine Eselrassen gehalten werden, wird deren zähes und streng schmeckendes Fleisch nur zu Wurst verarbeitet.^[6]

Zur Herstellung von Pergament hielt man im Mittelalter Eselhaut für besonders geeignet. Im asiatischen Raum wird Eselhaut seit Jahrhunderten zu Gelee oder Pulver verarbeitet und als Heilmittel, genannt Ejiao, in der Traditionellen Chinesischen Medizin verwendet. Die steigende Nachfrage aus China führt weltweit zu rapide sinkenden Eselbeständen.^[7]

Landschaftspflege und Beweidung

Wegen seines Abwehrverhaltens gegen Hundeartige wird er von Schäfern auch als Herdenschutzesel eingesetzt. In der tiergestützten Therapie und der Pädagogik kommt der Esel zunehmend zum Einsatz^[8]. In Europa wird er auch als Reittier im Tourismus eingesetzt (Burro-Safari, Strandritte).

Der Esel als Pack- und Reittier in der Türkei

Die Beweidung mit Eseln stellt ein effektives, jedoch bislang wenig verbreitetes Werkzeug der Landschaftspflege dar. Vor allem zur Pflege wertvoller Trocken-Lebensräume haben sie sich sehr gut bewährt. In Kombination mit anderen Weidetieren oder manueller Pflege kann zudem die Regeneration lichter Kiefernwälder erreicht werden. Dominante Ruderalgräser wie das Land-Reitgras lassen sich durch Esel gut zurückdrängen. Gleichzeitig fördern sie durch Störstellen wuchsschwache Pflanzen. Im Vergleich zu Pferden sind Esel geländegängiger und verbeißen Problemarten wie Orientalisches Zackenschötchen, Distel oder Brennnessel. Gegenüber Schafen, Rindern und Ziegen haben Esel eine höhere Lebenserwartung. Verglichen mit Schafen fressen Esel mehr Gehölze und grasartige Pflanzen und bauen zudem die Streuschicht besser ab. Allerdings sind sie aufwendiger zu führen. So kann eine Person nur ein bis zwei Esel führen, als Schafherde hingegen mehrere 100 Tiere.^[9]

Haltung

Richtlinien für eine artgerechte Tierhaltung sind beispielsweise vom Niedersächsischen Landwirtschaftsministerium herausgegeben worden.^[10] Demnach sollten Esel niemals als Einzeltiere, sondern stets in Gruppen von mehreren Eseln gehalten werden, jedoch nicht als reine Hengstgruppen. Sie benötigen eine ausreichend große Weide (z. B. mindestens 500 m² für fünf Tiere) mit Witterungsschutz. Außerdem wird ein Stall mit ausreichend Platz benötigt (mindestens 5 m² pro Tier, alle Esel sollten sich gleichzeitig im Stall hinlegen können). Der Stall muss Schutz vor Regen, Wind und Kälte bieten, insbesondere im Winter. Stuten mit Fohlen sollten separat untergebracht werden.

Bei der Fütterung ist neben einer ausreichenden Wasserversorgung zu beachten, dass die Nahrung einen hohen Anteil an Rohfasern enthält (größer als bei Pferden), wie beispielsweise Holz, verholzte Sträucher, Stroh und Heu. Eine Überversorgung mit energiereicher Kost (z. B. Getreide) führt zu gesundheitlichen Problemen wie Übergewicht, Stoffwechselerkrankungen und Hufveränderungen.

Empfohlen ist weiterhin eine tägliche Kontrolle der Tiere, insbesondere der Hufe, die leicht zu Strahlfäule neigen. In größeren Zeitabständen ist auch das Gebiss zu kontrollieren. Die Hufe müssen regelmäßig korrigiert werden, eine Behandlung gegen Endoparasiten und Impfungen sind ebenfalls notwendig. Bei der Tierbetreuung ist auch darauf zu achten, dass die Esel ausreichend Beschäftigung haben.

Esel in Einhorn-Anspannung vor einem Wagen

Die Tiere dürfen durchaus Lasten tragen oder ziehen. Um gesundheitlichen Schaden vorzubeugen, sollte das zu tragende Gewicht höchstens 20 % des Eselgewichtes betragen (also beispielsweise bei einem 200 kg schweren Esel maximal 40 kg Traglast). Das Reiten auf einem Esel ist daher in vielen Fällen nicht möglich. Bei der Zuglast gilt das Doppelte des Eselgewichtes als gerade noch zumutbar.

Für die Nachzucht von Tieren ist eine Belegung der Eselstuten frühestens ab einem Alter von drei Jahren zu empfehlen. Die Stute sollte dabei höchstens alle zwei Jahre Füllen kriegen.

Rassen

Neben den Unterarten der Wildesel haben sich durch geographische und ökologische Isolation und zweckorientierte Zucht im Zuge der Domestikation des Hausesels Landrassen und Kulturrassen entwickelt.

Die vorrangige Nutzung des Hausesels als Packtier brachte wesentlich weniger verschiedene Kulturrassen hervor als dies bei den Pferden der Fall ist. Innerhalb dieser nutzungsorientierten Selektion entwickelten sich kaum differenzierbare Rassen. So ist es bei der Vielzahl der Esel, die über alle Länder der heißen und gemäßigten Zonen verbreitet sind, nicht möglich, sie einer bestimmten Zuchtrasse zuzuordnen. Die wenigen Kulturrassen, die sich vor allem im Zuge der Maultierzucht entwickeln konnten, sind in Europa, vorrangig in Frankreich, Italien und Spanien, in kleinen Beständen erhalten geblieben. In diesen Ländern werden sie als gefährdete Eselrassen in Ursprungszuchtbüchern betreut, und ihre Zuchtorganisationen versuchen, sie zu retten. Eine Übersicht über Eselrassen bietet die Liste von Eselrassen.

Kreuzungen

Zwei Hybride des Esels werden gezüchtet und sind nicht fortpflanzungsfähig:

• Maulesel – Kreuzung eines Pferdehengstes und einer Eselstute
• Maultier oder auch Muli – Kreuzung eines Eselhengstes und einer Pferdestute

Wegen des unterschiedlichen Werbungsverhaltens von Pferd und Esel (Esel gehen erheblich rabiater miteinander um, weil unwillige Stuten nicht wie bei Pferden einfach davonlaufen) ist es weitaus einfacher, Maultiere zu züchten als Maulesel. Zudem sind Pferdestuten im Allgemeinen größer als Eselstuten, was dem ungeborenen Fohlen mehr Platz im Mutterleib lässt und die Geburt weniger problematisch macht.

Seltener und meist ungeplant ist der Zesel, eine Kreuzung mit einem Zebra.

Benennung

Der weibliche Esel heißt Eselstute, der männliche Eselhengst, Jungtiere heißen Eselfohlen. Kastrierte männliche Esel nennt man Eselwallach oder Macker. Ein Eselstall, Zuchthof oder Gestüt wird als Asinerie (nach dem lateinischen Namen asinus) bezeichnet.

Symbolische und mythologische Bedeutung

Flucht nach Ägypten – Vittore Carpaccio 1500

Palmeselskulptur (1505) Germanisches Nationalmuseum

Der Tierkopf des Gottes Seth in der ägyptischen Mythologie soll einen Eselskopf darstellen. Da sich Seth im Verlauf der ägyptischen Religionsgeschichte von einem Wüsten- zu einem Unterweltsgott wandelte, wurde der Esel als Verkörperung eines Dämons angesehen. Auf dieser Verbindung beruht vermutlich die Verspottung der Juden und Christen im alten Rom, denen vorgeworfen wurde, dass sie einen Esel anbeteten. Auch Horus hatte eine Esel-Inkarnation. Satyrn oder Silen und Kentauren waren in der griechischen Mythologie Mischwesen aus Mensch und Equide (Esel oder Pferd). Der phrygische Marsyas war ein zu den Satyrn gehörender Eseldämon. Im musischen Wettstreit unterlag er dem griechischen Gott Apollon. Dieser wurde im östlichen Mittelmeerraum als Apollon Killaios, als „Apollon, der Eselartige“ verehrt.

Im Nahen Osten gab es eine Gottheit, von den Römern Pales genannt, die gleichzeitig männlich und weiblich war und mit dem Körper eines Menschen und dem Kopf eines Esels abgebildet wurde. Heute gibt es im Nahen Osten zwar keine religiöse Verehrung des Esels mehr, er spielt jedoch eine wichtige Rolle in vielen volkstümlichen Erzählungen, Sprichwörtern und Schwänken (z. B. bei Nasreddin oder Dschuha). Mancherorts schrieb man dem Esel Faulheit, Starrsinn und abnorme Sexualität zu.

In der Bibel begegnet der Esel in vielfachen Zusammenhängen: Der Esel ist Transporttier, Reittier der Vornehmen (Ri 10,4 ), der Krieger (Ri 5,10 ) und des endzeitlichen Königs (Sach 9,9 ). Im 4. Buch Mose 22,28 spricht die Eselin mit ihrem Reiter Bileam, als ihnen ein Engel mit einem Schwert entgegentritt und sie von ihrem Reiter geschlagen wird: Was hab ich dir getan, dass du mich nun dreimal geschlagen hast? Die Erstgeburt des Esels musste als einzige außer der des Menschen nicht geopfert, sondern durch das Opfern eines Lammes ausgelöst werden (2. Buch Mose 34,20). Das Bild vom König auf dem Esel fand Aufnahme in der neutestamentlichen Schilderung von Jesu Einzug in Jerusalem (Mt 21,1–11 ) par. auf dem Esel zum Passahfest vor seiner Kreuzigung.^[11]

Ochs und Esel sind fester Bestandteil der Christgeburtsüberlieferung, auch wenn sie in der biblischen Weihnachtsgeschichte keine direkte Erwähnung finden. Bereits in den frühesten Darstellungen von Jesu Geburt im 3. Jahrhundert findet sich der Esel. Auf bildlichen Darstellungen der Flucht nach Ägypten reitet die heilige Familie meist auf einem Esel.^[12]

In der christlichen Tradition spielt der Esel eine Rolle als Symbolfigur. Im Mittelalter feierte man vielerorts in der Mitte des Winters die Eselsmesse (La Fête des Fous); diese war im Mittelalter eine Art Karnevalsveranstaltung mit religiösen, humorvollen und erotischen Aspekten. In der christlichen Ikonografie taucht er, unter anderem als Begleiter des Heiligen Nikolaus, als Verkörperung des treuen Dieners auf. Ab dem 5. Jahrhundert wird der Esel in Verbindung mit dem Ochsen auch als Sinnbild für Juden- oder Heidentum verwendet.

Bei den Bremer Stadtmusikanten ist es der Esel, der die Initiative ergreift und den anderen Tieren eine Zukunftsperspektive aufzeigt. Er spricht den bekanntesten Satz des Märchens: „Etwas besseres als den Tod findest du überall“.

Der Esel im Märchen der Brüder Grimm Tischchen deck dich, Goldesel und Knüppel aus dem Sack speit nach dem Zauberwort „Bricklebrit“ Goldstücke vorne und hinten aus. Die Fähigkeit des Goldesels besaß bereits der phrygische König Midas, der als Schiedsrichter beim musischen Wettstreit zwischen Apollon und Marsyas fungiert hatte. Midas soll zu den Schmieden Phrygiens gehört und als erster Blei gewonnen haben. Alles was Midas berührte, wurde zu Gold.^[13]

Im italienischen Roman Pinocchio gilt der Esel als Beispiel für Dummheit und Faulheit; Pinocchio wird von einem Klassenkameraden mit dem Spitznamen „Kerzendocht“ überredet, mit ihm ins Land der Spielereien zu kommen, in dem alle Jungen ausschließlich das tun, wozu sie Lust haben. Zunächst sind Pinocchio und seine Freunde begeistert vom Paradies der Nichtstuerei, doch eines Tages verwandeln sich alle Kinder, welche „unartig“ waren, in Esel. Die Esel werden verfrachtet und an einen Zirkus verkauft, doch als Pinocchio sich während einer Vorstellung verletzt, wird er an einen Mann weiterverkauft, der aus Pinocchios Eselshaut eine Trommel fertigen möchte. Er versucht, den Esel zu töten, indem er ihn ins Meer wirft, doch als sich die Fische über den Esel hermachen, bleibt nur Pinocchio übrig und der Mann geht leer aus.

Der katalanische Esel, El Ruc Català o guarà gilt als inoffizielles Nationalsymbol Kataloniens, das als ein dem spanischen Osborne-Stier entgegengesetztes Symbol verstanden werden kann.

In der Fabel und im Volksmund wird der Esel als stures, oft auch dummes Tier beschrieben. Daraus resultiert auch die Verwendung des Wortes „Esel“ als Schimpfwort, die beispielsweise in Begriffen wie Eselsecke oder Eselsohr (als „eigentlich ungehöriges Lesezeichen“ bei Büchern) und in dem Abzählreim „Ich und du, Müllers Kuh, Müllers Esel, das bist du!“ zum Ausdruck kommt. Im Gleichnis von Buridans Esel verhungert der Esel, weil er sich nicht entscheiden kann, von welchem von zwei gleich großen und gleich weit entfernten Heuhaufen er zuerst fressen soll. Dass der Esel „dumm“ sei, ist eine nachantike europäische Auffassung. Im Orient galt und gilt der Esel im Gegenteil als besonders intelligent. Es gibt die Sage von der klugen Eselin des Propheten Bileam, die ihren Gebieter an Weisheit übertraf, wobei Bileam in der jüdischen Tradition als der „Weiseste der Weisen“ angesehen wird.

Eine Eselsskulptur von Peter Lenk ziert den Marktplatz von Biberach an der Riß. Sie bezieht sich auf die Satire „Der Prozess um des Esels Schatten“ von Christoph Martin Wieland. In Halle (Saale) ist der Esel zentraler Bestandteil der bekanntesten Stadtsage, in der der Esel anstelle des Kaisers in die Stadt einzog, und daher an mindestens fünf verschiedenen Stellen, darunter auf dem Eselsbrunnen auf dem Alten Markt zu finden.^[14]

In den Vereinigten Staaten ist der Esel inoffizielles Symbol der Demokratischen Partei. 1828 wurde der Präsidentschaftskandidat Andrew Jackson von seinen Kontrahenten als Esel diffamiert. Jackson, der zum siebten US-Präsidenten gewählt wurde, machte den Esel daraufhin zum Symbol seiner Kampagne. 1870 tauchte der Esel dann in den Zeichnungen des deutsch-amerikanischen Karikaturisten Thomas Nast auf, der ebenfalls dem Elefanten als republikanischem Parteisymbol zum Durchbruch verhalf. Beide Tiere wurden daraufhin Parteimaskottchen, der Esel jedoch im Gegensatz zum Elefanten der Republikanischen Partei lediglich inoffiziell.

Siehe auch

• Liste von Eselrassen
• Esel in der Löwenhaut
• Als Eselsbrücke bezeichnet man einen Merkspruch.
• Als Allegorie auf Unterdrückung: Fabel vom Löwenanteil.
• Drahtesel – scherzhafter Begriff für ein Fahrrad.

Literatur

• Johannes Erich Flade: Die Esel. Haus- und Wildesel. Equus asinus. (= Die neue Brehm-Bücherei. Band 638). Westarp Wissenschaften, Hohenwarsleben bei Magdeburg 2000, ISBN 3-89432-887-8.
• Niccolò Machiavelli: Der Esel/L'Asino. Übersetzt und kommentiert mit einem Essay: Literarische Eseleien von Dirk Hoeges. Machiavelli Edition, Köln 2015, ISBN 978-3-9815560-2-5. (deutsch, italienisch)
• Jutta Person: Esel. Ein Portrait. Matthes & Seitz, Berlin 2013, ISBN 978-3-88221-078-1.
• Volker Plagemann, Max Denzler: Esel. In: Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte. Band 5, 1967, Sp. 1484–1528.
• Stine Rossel u. a.: Domestication of the donkey: Timing, processes, and indicators. In: Proceedings of National Academy of Sciences of the USA. Band 105 (10), März 2008, S. 3715–3720. doi:10.1073/pnas.0709692105 (Pressemeldung (Memento vom 27. März 2009 im Internet Archive))
• Martin Vogel: Onos Lyras. Der Esel mit der Leier. (= Orpheus-Schriftenreihe zu Grundfragen der Musik. Band 13). Verlag der Gesellschaft zur Förderung der systematischen Musikwissenschaft, Düsseldorf 1973, .

Einzelnachweise

1. ↑ S. D. White: Donkey Dermatology. In: Vet Clin Equine. 29, 2013, S. 703–708. doi:10.1016/j.cveq.2013.08.002 (Volltext, PDF)
2. ↑ F. Burden, A. Thiemann: Donkeys Are Different. In: J Equine Vet Sci. 35, 2015, S. 375–382. doi:10.1016/j.jevs.2015.03.005 (Volltext, PDF)
3. ↑ Gertrud, Helmut Denzau: Wildesel. Jan Thorbecke Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-7995-9081-1.
4. ↑ David M. Sherman: Tending Animals in the Global Village: A Guide to International Veterinary Medicine. Wiley, 2002, ISBN 0-683-18051-7, S. 495 (englisch, eingeschränkte Vorschau in der Google-Buchsuche).
5. ↑ E. Andrew Bennett, Jill Weber, Wejden Bendhafer, Sophie Champlot, Joris Peters, Glenn M. Schwartz, Thierry Grange, Eva-Maria Geigl: The genetic identity of the earliest human-made hybrid animals, the kungas of Syro-Mesopotamia. In: Science Advances. 8, 2022, S. eabm0218, doi:10.1126/sciadv.abm0218.
6. ↑ New Larousse Gastronomique. Octopus, 2018, ISBN 978-0-600-63587-1.
7. ↑ Donkey poaching: a growing global threat | Australian Veterinary Association. Abgerufen am 22. März 2019.
8. ↑ siehe Merkblatt Nr. 131.1 des Tierärztliche Vereinigung für Tierschutz e.V. zu Esel im sozialen Einsatz mit Haltungsrichtlinien, Stand Aug. 2013
9. ↑ A. Zehm, A. Fölling, R. Reifenrath: Esel in der Landschaftspflege – Erfahrungen und Hinweise für die Beweidungspraxis. In: Anliegen Natur. 37(1), 2015, S. 55–66. (PDF 1,1 MB)
10. ↑ Landesbeauftragter für den Tierschutz, Niedersächsisches Ministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Forsten (Hrsg.): Empfehlungen zur Haltung von Eseln. Hannover 1. April 2000 (esel-online.de [PDF; 703 kB; abgerufen am 23. August 2017]).
11. ↑ Matthäus und die Eselin
12. ↑ Der Esel ist in der Bibel das Last-, Zug- und Reittier schlechthin (Memento vom 27. Februar 2014 im Internet Archive)
13. ↑ Martin Vogel, 1973, S. 14.
14. ↑ Vgl. etwa die Artikel auf der Seite "Halle im Bild": Esel auf Rosen in der Leipziger Straße (Memento vom 24. September 2015 im Internet Archive), an der Marktkirche (Memento vom 21. März 2017 im Internet Archive), auf dem Eselsbrunnen (Memento vom 24. September 2015 im Internet Archive) und an der Kirche St. Ulrich (Memento vom 24. September 2015 im Internet Archive). Eine weitere Abbildung (Mosaik) befindet sich in der Mansfelder Straße. Auch haben hallesche Bildhauer wie Richard Horn oder Heinz Beberniß dieses Motiv zum Gegenstand von Kunstwerken gemacht. Vgl. hierfür etwa die Seite des Salinemuseums. Der Bürgerpreis der Stadt wurde zudem nach der Sage "Der Esel, der auf Rosen geht" benannt. Vgl. zum Beispiel Deutscher Engagementpreis (Memento vom 4. März 2016 im Internet Archive). Daneben gibt es eine Eselsmühle (Memento vom 24. September 2015 im Internet Archive) im Westen der Stadt, deren Dachreiter den Teufel auf einem Esel zeigt und eine weitere Plastik namens "Esel und Uhu" Esel und Uhu (Memento vom 24. September 2015 im Internet Archive) nach der Fabel von Iwan Andrejewitsch Krylow.

Dieser Artikel ist als Audiodatei verfügbar:

• |
• Speichern |
• 10:13 min |
• 4,7 MB |
• Text der gesprochenen Version (14. November 2006)

---

Mehr Informationen zur gesprochenen Wikipedia

'S e mamal a tha san asal is tha a choltas car mar each beag le cluasan fada air.

Eachdraidh

Tha an t-asal (equus asinus) a' tighinn on asal fhiadhaich Afraganach, gnè aig a bheil trì fo-ghnèithean:

• an t-asal Atlasach
• an t-asal Nùbach
• an t-asal Somàilleach

Chan eil cinnt dè an fho-ghnè on dàinig an t-asal taighe ach 's iad na h-Èiphitich aig an robh e an toiseach faisg air 6000 bliadhna air ais.

Sa chultar

Tha sgeulachdan mu asail cumanta sa Bhìoball. Mharcaich Ìosa asal, nuair a chaidh e gu Ierusalem.

Le asino (Equus africanus asinus) es un subspecie de Equus africanus.

Un asino tipal

Un imaje de Egipt antica

La asino (Equus africanus asinus) es un membro domada de la familia de cavalos Equidae. La asendente de la asino es la asino african savaje (Equus africanus). La asina ia es usada como un animal laborante per plu ca 5000 anios. On ave plu ca 40 milion asinos en la mundo, xef en la paises sudevelopada, do los es usada xef animales de trae o carga. Asinos es comun asosiada con popla vivente a o su niveles de susta. Un cuantia peti de asinos es retenida per reprodui o como animales de casa en paises developada.

Asinos mas es comun usada per reprodui con cavalos fema per produi mulos, cual es reputada como plu pasiente, durante, e intelijente ca cavalos, e tende vive plu longa. La grandia e la tipo de labora per cual mulos es usada depende de la eleva de la madre. Mules ave 63 cromosomas, un misca de la 64 de la cavalo e la 62 de la asino. Car los strutur e cuantia difere, la cromosomas no alinia coreta, e la plu de mulos no es fertil, estra un poca de mulos fema.

Asinos ia es prima domada sirca 3000 aec, probable en Egipte o Mesopotamia, e ia sperde tra tota mundo. Los continua ave un rol importante en multe locas oji. Como animales de carga e comradas, asinos ia labora con umanas per milenios. An si la spesies domada es cresente in cuantia, la asino african savaje es un spesies menasada par estingui.

Asno esas mamifero di la genero "solipedi", kun oreli longa, spino salianta, krio desharmonioza (bramo) e quan onu uzas precipue kom kargajo-bestio. (L. asinus)

Hibrido inter kavalino (64 kromosomi) ed asnulo (62) esas mulo (63 ne fertila).

Ang asno^[1] o boriko^[1] (Ingles: Donkey) ay isang uri ng munting kabayo na may malalaking mga tainga.

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Mamalya ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.

Asnu

Asnu (Equus asinus) nisqaqa huk ch'ulla ruk'anayuq ñuñuq, runap uywasqan uywam.

Axno

Axno ahnozo poloco (Equus asinus), ce yolcatl.

No xiquitta

• Yōlcatl

Aɣyul d yiwen n uɣeṛsiw asuṭṭaḍ seg tewsit n uyis yeṭṭafaren twacult n igmariyen.

Aɣyul d aɣersiw imkiri (yetturba deg wexxam), Maca tella telmest yettidiren deg wezɣar, Deg iɣezrawen d tniriwin n Asya d Tefriqt dɣa talmest-a d imisred.

Amawal

• Awtem: Aɣyul.
• Tawtemt: Taɣyult.
• Asget amalay: Iɣyal.
• Asget unti: Tiɣyal.
• Aɣyul ameẓyan: Ajḥiḥ.

Tidu-telmas yettwasnen n yiɣyal

Aṭas n tulmisin tisnalaɣanin (caractéristiques morphologiques) am uqaṛṛu, tamgeṛt akked iḍarren s yis-nt nezmer ad nẓeṛ tiwsatin yellan.^[1]

• Aɣyul amagnu: d aɣyul aqeddac i d-yekkan seg uɣyul azagir n Tefriqt, ass-a yettidir akk deg yimenẓawen yellan.
• Aɣyul azagir n Tefriqt: yettidir deg usamar, ladɣa deg tmurt n Ṣumal.
• Aɣyul azagir n Asya: yettidir deg Asya talemmast. Ccetla-agi deg-s i d-yedda uɣyul yettidiren deg tmurt n Lhend.
• Aɣyul azagir n Tibet neɣ Kiang: yettidir deg yidurar Himalaya.
• Aɣyul n Turuft, yettidir deg tmura n Turuft (Uṛup) n unẓul, yettidir daɣen deg tmura n ugmuḍ alemmas.
  

Iɣyal izagiren ass-agi ttwagzen s ngar, kra deg-sen ttwasigzen deg wumuɣ azeggaɣ n Tddukli Tagraɣlant n Useḥbiber ɣef Ugama (UICN : Union internationale pour la conservation de la nature).

• Aɣyul amagnu

• Aɣyul azagir n Tefriqt

• Aɣyul azagir n Asya

• Aɣyul azagir n Tibet

• Aɣyul n Turuft

Tizmilin d temselɣa

Taɣbalut

• Farissier, Serge (2007). L'âne (in Tafransist). Editions Artemis.

Ẓeṛ daɣen

Yon bourik.

Bourik se yon bèt kout ki kapab pote anpil chay. Yon bèt ki nan menm fanmiy avèk cheval, men li pi piti pase yon cheval e li gen zòrèy long. Papa yon milèt. Yon moun ki gen rayaksyon vyolan menmsi yon lòt moun byen dous avèk li. Yon moun ki pa konnen jwe, men ki konnen goumen byen.

Tradiksyon

• Lòt kreyòl:
• Franse: âne
• Angle: donkey
• Alman: Esel
• Panyòl: burro, asno

Etimoloji

Mo bourik la soti nan lang franse a (bourrique) ki soti nan lang panyòl la (burro).

Referans

Lyen deyò

Chavurro

Chavurro (karaiñe'ẽ: Burro), hérava avei Tapi'itĩguasu, mymba kavaju joguaha, ogueraháva ijapére mba’ejokuapy ipohýiva (kárga).

A cuddie (Equus asinus) is a beast-o-burden. Whiles wee horse is cried cuddies.

Whilst unalike speshes o the Equidae faimlie can interbreid, affspring are almaist aye fouthless. Nonetheless, horse/cuddie mashles are faur ben for thar durability an strangth. A Mule is the affspring o a Jock (male cuddie) an a Meir (female horse). The hantle rarer successfu matein o a male horse an a female cuddie maks a Hinny.

Cuddies war first caif aroon 3000 BCE, aboot the same speal as the horse, an hae spreid aroon the Yird. Thay conteena tae fill important roles in monie places the day an caif speshes are eikin in nummers (awtho the African Wild Cuddie an anither sib, the Onager, are endangered speshes). As "beasts-o-boorden" an feres, cuddies hae warkit thegither wi humans for centuries.

Domôcy òseł

Domôcy òseł (Equus africanus asinus) – to je niepôrokòpëtny susk z rodzëznë kòniowatëch. Miészańcem tegò òsła i kònia mòże bëc muła.

O burro u somero / somer (Equus asinus (L., 1758)) ye un mamifero domestico d'a familia d'os équidos, més chicot y con orellas més luengas que no os caballos. Se diz pollín de l'animal chóven, emplegando-se lo termin guarán ta os mastos sementals.

Hibridazión con altros equidos

En l'Alto Aragón como en tot o territorio pirenenco os burros de pelo fusco yeran predominants.

Un guarán puede cobrir fembras d'altras especies emparentatas, como una yeugua, y dar potretz hibridos viables (anque estérils). O entrecruz d'un guarán con una yeugua s'ha feito clasicament ta librar mulas (bartos u mastos quan son masclos) que son animals muit fuertes, resistents y dócils, razón per a qual s'aconsideran animals particularment valiosos ta carreyar pesos en distancias luengas, sobre tot en terrenos de montanya u deserticos. Os muletz naixitos d'una somera cobierta con un caballo son més chicotz y febles, por ixo se mira siempre de fer o entrecruz per a vía inversa.

Anque muito menos comuns, tamién se son aconseguitos bells ibridos de burro domestico y dibersas especies de zebra, conoixitos en anglés como "zeedonks", que podría traducir-se como «zeburros». Como totz os hibridos d'equidos diferents, os hibridos d'o somer son esterils perque tota as especies d'o chenero Equus tienen numers diferents de cromosomas, que resultan inaparellables en os hibridos. Os caballos en tienen 64 y os someros 62, producindo-se asinas hibridos (as mulas e mastos) que no en tienen si que 63, y en tenendo lo numer impar no pueden fer a segregación meyotica d'os suyos gametos y remanen esterils.

Esiste una especie (con diversas subespecies) de somers salvaches en as estepas d'Asia, ditos onagres u hemions, Equus hemionus. Una altra especie de somer que ye salvache en Africa ye l'Equus africanus, en o qui qualques investigadors son quiesto veyer o antipasau d'o somer domestico.

Utilidat economica

Dende las orichens d'a historia, os somers s'han feito servir en Europa y Asia més occidental ta porteyar cargas, estibar carros y carreyar personas. Anque no son de luent tan rapedos como os caballos, son animals més lonchevos, o mantenimiento suyo ye menos costoso y tienen gran resistencia y achilidat quan que os camins son deficils. Encara en l'actualidat son animals d'una gran importancia economica en países en vías de desarrollo.

Os pollins tienen una gran reputación d'estar capezutos, pero ixo se debe a la malinterpretación de belas personas sobre o suyo sentito de l'autopreservación. Ye muito deficil de forzar un somero a fer bella cosa quan este vei que no bi n'ha de sacar treslato. Modernament, han proliferato os estudeos sobre lo suyo comportamiento, anque encara son prou lemitatos. Os somers pareix que son animals aprevenitos, amigables y enchugarditos, y prou més intelichents que no se'n heba considerato tradicionalment. Manimenos, en que s'ha ganato a suya confianza pueden estar buenos companyers de treballo y recreyo. Ante parte, se los conserva en bells países occidentals como animals de grancha y como mascotas quan que lo suyo emplego como bestias de carga ya ye desapareixito. Tamién son bestias populars en puestos toristicos y de recreyo ta paseyar os ninos.

Aspectos historicos

• O burro estió lo simbolo d'o dios echipciano Ra.
• O burro estió lo simbolo d'o dios griego Dionisio.
• O somero amaneix repetidament en a Biblia ebrea.
• En l'Antiga Roma, o somero yera l'animal vinclato con Príapo, y a ell s'ofreixeban somers en sacrificio perque diz que ixe dios en heba habito de matar uno en o suyo viache enta las Indias chunto con Baco per haber gosato desputar-le lo premio d'a fuerza.

Imachens

• Estirando d'un carret.

• Carriando con bastes.

• Carriando con espuertas.

• Carriando boticos.

• Carriando una rosca de ferraina.

• Carriando cheta (lenya menuda).

• Guarán de raza zamorano-leyonesa.

• Pullinet.

Se veiga tamién

• Onagro
• Somero salvache africano
• Mula

'O ciuccio (Equus asinus, Linnaeus 1758), è nu mammifero quadrupede d"a famiglia d"e Equide.

Descrizzione

Simile ô cavallo, se tratta 'e n'animale addumestecato 'e millenne, ausato 'e ll'ommo prencepalmente comme animale 'e lavoro e comme mezzo 'e traspuorto pe' cibo e mercie, 'n particulare pe' careche pesante o traine. Ne esistono nummerose razze e varietà diffuse 'n tutto 'o munno. 'O vierzo d"o ciuccio vene chiammato arraglio.

An àsen futugrafaa à Munscia

An àsen (anca àsin, àsi, àsun o burìch; en lumbard uriental àzen) l'é un animàl dumesticàa püssee picinìn del caval.

Difüsión

A gh'hin asen dumestich in tüt el mund, e esistan asen selvadigh in Africa e Asia.

L'ase (var. ae, ai, aso, asoòt), Equus asinus, es un animal domestic de la familha dels equids (coma lo caval). Lo pichòt de l'ase es l'asenon.

L'ase es un mamifèr qu'a un pelatge gris amb una linha negra sus l'esquina; se noirís d'èrbas. Servís a portar de causas o a far de randonadas.

La femèla es la sauma.

Tanben recèp los noms de harri gasc., mitron o saumet.

Provèrbis

• "A fauta de buòu, òm fa laurar l'ase".
• "Cantatz a l'ase, vos farà de pets".
• "Fa mal siblar a l'ase quand vòl pas beure".
• "L'ase pensa d'un biais e l'asenièr d'un autre".
• "Mai l'ase es magre, mai las moscas lo fiçan".
• "Per la fam l'ase mangèt l'agram".
• "Se lo trabalh fasiá ric, mon ase auriá la barda d'aur"

• Portal de la zoologia

Eshak — otlar urugʻining toq tuyoqli sut emizuvchilar kenja urugʻi (Asinus)ga mansub hayvon. 5—6 ming yil avval dastlab qadimiy Misrda xonakilashtirilgan. Jahon boʻyicha boqiladigan E.lar soni 43,4 mln. boshni tashkil etadi. Misr, Efiopiya, Nigeriya, Braziliya, Eron, Pokiston, Ispaniya va boshqalar mamlakatlarda koʻp boqiladi. Somali, Efiopiyada tarqalgan, boʻyi 100—120 sm li Afrika yovvoyi E.i (Equus asinus) xonaki E.larning urugʻboshi hisoblanadi. Xonaki E.lar 2 zot guruhini tashkil qiladi: Afrika va Osiyo (jumladan, Qozogʻiston, Oʻrta Osiyo, Kavkaz)da tarqalgan mayda jaydari hamda Xitoy (Shandun provinsiyasi)da tarqalgan yirik E.lar — zd zotdor E.lari (boʻyi otlar kabi 145—160 sm). Bulardan, asosan, Yevropaning jan.dagi va Amerika mamlakatlarida yirik xachirlar olish uchun foydalaniladi. E.lar qulogʻi uzunligi, tuyogʻi torligi, dumi ingichka, kalta va faqat uchida uzun juni borligi bilan otlardan farq qiladi. Jaydari zot E.lar tuzilishi pishiq, boʻyi oʻrtacha 100 sm atrofida, tanasi ingichkaroq, boshi katta, quloqlari uzun, boʻini toʻgʻri, kalta, tik oʻsib chiqqan kalta yoli bor, beli toʻgʻri, koʻkragi tor, sagʻrisi qisqa, tusi kulrang , ovqat va joy tanlamaydi, ishga chidamli, yuqumli kasalliklarga chalinmaydi. Togʻli r-nlardagi yurish qiyin boʻlgan joylarda, choʻlyaylovlarda minish va yuk tashish uchun foydalaniladi. E. 70—80 kg , aravaga qoʻshilganda 2,5 t gacha yuk tashiydi. Jaydari E.lar har xil oʻtoʻlanlar, xashak, arpa, zd zotlari esa pichan, kuchli va sersuv ozuqalardan iborat toʻla ratsion bilan boqiladi. 18—30 yil yashaydi, xoʻtiklar 2 yoshidan boshlab qochiriladi, boʻgʻozlik davri oʻrtacha 380 kun, 2 yoshidan xoʻjalik ishlarida foydalanish mumkin.

Adabiyot

• Lakoza I.M., Shchekin V.A., Verblyudovodstva i osnovm oslovodstvo i muloproizvodstva, M., 1964.

Abdusattor Amirov.

Esėls

Esėls (luotīnėškā: Equus asinus) ī tuokis gīvuolis, katros muokslėškā prigol prī arkliū (Equidae) šeimuos.

ī kėlėma nug Šiaurės Afrėkas, vuo daba kap dīks gīvis rondams tiktās palē Rauduonuojė jūra, ožtatās gausē augėnams kap gīvuolis cieluo Šiaurės ė Rītū Afrėkuo, Artėmūsiūs Rītūs, Iranė, Indėjuo, Luotīnu Amerėkuo, Pėitū Euruopuo.

Aukštoms būn 79–160 cm, vuo svera nug 80 lėgo 480 kg. Ėšgīven nug 12–15 lėgo 30–50 metu. Kailis būn vairiū barvu, tonkiausē pilks, rods, šėrms, sīkēs garbiniouts, gaurouts.

Nauduon žmuonis esėlus kuokėm dāktam, montuom gabentė, gal' neštė ė vėina žmuogu, tink kinkītė i ratus, žombi. Kap katrūs svieta vėitūs (pvz., Italėjuo) žmuonis gera esėlės pėina, tepuogė jied esėlīna. Ėš esėla skūras dėrb pergamėnta.

Eшак

Eшак (латин кылын Equus asinus asinus)

Gomari shtëpiak (Equus africanus asinus) është një kafshë shtëpiake e përhapur në gjithë botën. Forma a tij baze është gomari afrikan, kurse gomari aziatik nuk u kthye ndoshta kurrë në shtëpiak.

Karakteristikat

Në ndryshim nga kali shtëpiak, patkoi i gomarit është i përshtatshëm për një ecje në një truall të gurt dhe jo të rrafshët.

Shih edhe

• Eselsbrücke
• Eselsohr
• Maulesel, Maultier
• Drahtesel

Lidhe faqesh

WikiFjalori: Gomari – shfletoni më shumë në fjalorin e lirë

• Interessengemeinschaft für Esel - und Mulifreunde in Deutschland e. V.
• Eselqual und Eselschutz
• Zum Phänomen der Anthropomorphie am Beispiel des Esels
• Stine Rossel et.al.: Domestication of the donkey: Timing, processes, and indicators. Proceedings of National Academy of Sciences of the USA, Bd. 105 (10), März 2008, S. 3715-3720, doi:10.1073/pnas.0709692105 und als Pressemeldung

Måncherórts in Sidtiról versteaht man drunter an Ésl. Grischer sein friaher als Trågtiere nitzlich gwésn; in Sideuropa, Afrika unt Asien spieln sie hait nó a groaße Rólle. In Italien håt die Zåhl va dé Viecher zwischn 2004 unt 2009 um 30% zuagnummen. In Európa gip’s mehrere Éslrassn, a påår sein aa schón ausgstórm. Weitere Rassn unt Årtn gip`s außerhålb va Európa, außerdém gip’s aa verwilderte Rassn z. B. in Australien.

Ésl ghearn, gleich wia die Résser, zu der Gåttung Equus, sein déswégn aa mit die sem kreizpår (Muli). Aa mitn Zebra sein Kraizungen gelungen. Der Ésl håt léngre Oahrn as wia as Róss, unt isch kleaner (uma 1,4 m Schulterheachn), håt a kurze Méhne. Es gip åber aa Rassn, dé gréßer sein as wia a Róss, z. B. der Poitou-Ésl in Frånkreich. Viel Rassn håm an graun Ruggn, unt an weißn Pauch, es gip åber aa praune unt dunklgraue Rassn. Gégniber die Résser håm sie in Vórtoal, dass sie weaniger kóstn unt mehr Strapazn vertrågn. Die Rédewéndung „stur wia an Ésl“ håt a gwisse Perechtigung; die Grischer måchn nét gern sel, wås ihmenen gégnen Strich geaht.

Éslmilch håt als Ersåtz fir Muatermilch a gwisse Rólle gspielt, aa in die nóblen Kreise in Paris, weil die Milch fir Poppelen (Säuglinge) leichter vertréglich isch as wia die Kuahmilch. Hyppokrates håt die Éslmilch gégn verschiedne Krånketn empfóhln. Pa die Rémer isch sie a Luxusgetrénk gwésn.

In der Kirchnkunst isch der Grischer in Ståll in Petlehem derpei unt af der Flucht nåch Egiptn. Er kimmp aa in Gschichtn fir, nét lei in die Prémer Stådtmusikåntn.

Unwillkirlich denkt man an an språchlichn Zusåmmenhång mit Grischn (Kleie), der als Viechfuetter verwéndet gwórtn isch. Der Ursprung kånnt åber eander (eher) ålthoachtaitsch „gris“ (grau) sein, wenn man bedénkt, dass man zun Ésl toalweis aa Grautier sågg, unt weiters, dass aa åndre Viecher nåch ihrer Fårb benånnt sein (z. B. Hase - ahd. hasan = grau, Smaragdeidechse, Bläuling, ...).

Di hüseesel of man ianfach eesel (Equus asinus asinus) as en hüsdiart, diar üüb a hialer welt föörkomt. Hi komt faan di echt eesel (Equus asinus) uf.

Krüsangen

Eesler san nai mä hingster an kön mäenööder krüsagt wurd:

• Snütjeesel (hinnus) – krüsang faan en springhingst an en eeselhoos
• Snütjdiart of uk muuli (mulus) – krüsang faan en springeesel an en (hingst)hoos

An do jaft at uk noch krüsangen mä't seebra, jo het seesel.

• Snütjeesel
  (ingelsk: Hinnny)

• Snütjdiart
  of uk: Muuli

• Seesel
  (ingelsk: Zonkey)

Den Iesel ass en Hausdéier, dat weltwäit verbreet ass. Hie staamt vum afrikaneschen Iesel of a gouf eréischt virun 3000 Joer domestizéiert.

Dem Heng Klees no huet hen nach follgend Nimm: Esel, Laangouer. D'Ieselin resp. Eselin ass dee weiblechen Iesel. De Kéizeniesel ass en Iesel, deen zwéi Kierf dréit. Op Däitsch heescht d'Déier "Esel", op Franséisch "âne".

D'Mauldéierl (de.: Maultier; fr.: mulet) ass den Nokomme vun engem Iesel an enger Mier. De Contraire ass de Mauliesel, och Stäniesel (de.: Maulesel; fr.: bardot), den Nokomme vun engem Hengscht an enger Ieselin.

Mauldéiere kënne keng Nokomme produzéieren, well si selwer schonn Hybride sinn. Si loosse sech méi einfach zille wéi Stänieselen, si méi zéi a ginn doduerch gären als Drodéieren agesat, kënnen awer och geridde ginn.

D'Symbol vun der Stad Dikrech ass den Iesel, dofir steet den Ieselsbur an der Groussgaass.

Literatur

• Klees, Henri, 1981. Luxemburger Tiernamen. Beiträge zur luxemburgischen Sprach- und Volkskunde Nr. XIV. 131 S., Pierre Linden, Lëtzebuerg.

Keledé (Equus asianus) nyaéta sato nyarupaan kuda nu ditandaan ku hulu nu gedé, ceuli panjang jeung buntut nyarupaan sapi.^[1] Ieu sato aya dina rupa-rupa warna kawas hideung, bodas, cét jeung kabéh nuansa coklat jeung abu abu, ngan nu pangumumna nyaéta warna kulambu beurit nu sok disebut abu dun.^[2] Loba keledé katinggali aya totol-tolan, atawa miboga garis.^[2] Keledé sumebar sacara lega jeung bisa kapanggih hampir di mana-mana di dunya.^[2] Ngan, keledé liarnu bener asalna ti pasir, padang keusik ti Afrika Kalér jeung Semenanjung Arab jeung adaptasi alus pikeun hirup di padang keusik.^[2]

Referensi

Ker an her (Equus asinus), binecureyekî kerê kovî ne ku yeksimdar e.

Şayes

Reftar

Belavbûn

Dîrok

Li hin deverên Kurdistanê jê re çarpê jî dibêjin. Yek ji canewerên alîkarê mirovan e. Ji kerên mêr re maker an maher tê gotin. Ji pehîna kerê re zîtok tê gotin. Carinan dema mirovek jî pehîneke paşpaşokî bavêje, jê re zîtok dibêjin. Herwekî ji kerên çêlik re kurrîk tê gotin. Li hin deveran ji keran re, çarpê û guhdirêj jî dibêjin lê evana di axavtinên civakî de bo rêzgirtinê tên bikaranîn.

Cara pêşîn li Mezopotamya hatiye kedîkirin. Kerên îro pirranî ji Afrîkayê belav bûne. Cureyên kerên Asyayê jî hene lê evana bi hesp an hêştiryan ve hatine gandin.

Ker herçendî ajaleke bikêr e, ewçendî jî di çanda devkî ya kurdan de cihdigire. Yek ji elementên bingehîn ên zargotina kurdî ye. Ker di şîretkirina zarokan de sîmbola bêhiştî, derenmayînî, mafdaxwarin û kêm agahdariyê ye. Dîsa di kurdî de bi navê kerê çêr/dijûn jî tên kirin.

Çavkanî

Kuldi (Equus asinus) utawa kimar iku mamalia saka kulawarga Equidae. Arupa kéwan jinak sing transportasi lan makarya liya, kaya ta narik kreta jaran uga ngluku ladhang.

Kuldi bisa duwé anak campuran karo jaran. Anak jaran wadon lan kuldi lanang diarani bagal. Anak kuldi wadon lan jaran lanang diarani hinny. Bagal luwih umum, lan wis minangka transportasi manungsa lan bendha.

Wacan terusan

• Fairman, Tony (2008). "How the ass became a donkey". English Today 10 (04): 29. ISSN 0266-0784. doi:10.1017/S0266078400007860.

Lè̤ (驢) sê siŏh cṳ̄ng tàu-săng, sṳ̆k diŏh mā gì chĭng-chék. Lè̤ bī mā nâung, dáng-sê ngê bī mā dòng, muōi chiông ngù, ngàng-sáik ék-buăng có̤ huŏi-huŏi-nuóh. Ìng-lôi iōng lè̤ gì lĭk-sṳ̄ bī mā dōi, gáu gĭng-dáng dêu, duâi-buô-hông lè̤ ī-gĭng sê gă-iōng gì, iā-lè̤ nâ hŭng-buó diŏh Hĭ-ciŭ gâe̤ng Dṳ̆ng-guók să̤-báe̤k-buô.

Lè̤ gì ùng-huá

Sĭng-giŏng Ùi-ngū-ī-cŭk gì duòng-suók ìng-ŭk Ă-huàng-tì

Lè̤ găk ìng-lôi lĭk-sṳ̄, sìng-uâ duòng-suók gâe̤ng ùng-hŏk cáuk-pīng diē-lié sèu-sèu chók-hiêng. Hók-ĭng-cṳ̆ gé-cái, Ià-sŭ cêu sê kiè lā̤ siŏh tàu lè̤ giàng diē Ià-lô-sák-lēng gì. Dṳ̆ng-guók Ùi-ngū-ī-cŭk duòng-suók gì dé-hiê ìng-ŭk Ă-huàng-tì iâ sê kiè siŏh tàu lè̤. Să-sê̤ṳ-bī-ā gì hié-kiŏk «Dṳ̆ng-hâ Iâ cĭ Máe̤ng» (A Midsummer Night's Dream) dṳ̆ng, ô siŏh ciáh nè̤ng gì tàu biéng có̤ lè̤ tàu. Găk «Dòng Gì-hŏ̤-dáik» (Don Quixote) diē-sié, Săng-chó̤ Păng-sák (Sancho Panza) iâ sê kiè siŏh tàu lè̤.

Magarac (latinski: Equus africanus asinus^[1]) je pripadnik vrste pripitomljenih kopitara iz porodice Equidae.

Magarci su prvi put pripitomljeni oko 3000. p. n. e. otprilike u isto vrijeme kao konji i proširili su se širom svijeta.

Također, magarci se mogu ukrštavati sa konjima, ali se tada rađaju sterilne jedinke. U slučaju parenja pastuha i magarice dobija se mazga, a kada se pare magarac i kobila, dobija se mula.

Osobine

Za razliku od domaćih konja, kopita magarca prilagođena su kamenoj, neravnoj podlozi. Daju im siguran oslonac, ali nisu pogodni za brzo trčanje. Magarci vode porijeklo iz suhih područja. Boja krzna im je siva ili smeđa do crne, ponekad crvenkasta. Pored toga, magarci mogu biti i šareni. Potpuno bijeli magarci su vrlo rijetki (otok Asinara pored Sardinije, austrougarski albino ili barokni magarac). Noge su im ponekad zebrasto prugaste, a stomak bijel, kao i područja oko očiju i gubice. Većina magaraca imaju uspravne grive i rep koji završava velikom kićankom. Uške su im puno veće nego kod konja.

Ovisno o rasi, visina u ramenima im je između 90 i 160 cm, a spolno zreli su u dobi od 2 do 2,5 godine. Parenje je moguće tokom cijele godine, no u pravilu se odvija u proljeće. Nakon gestacije od 12 do 14 mjeseci, dolazi na svijet obično jedno mladunče, no ponekad se rađaju blizanci. Sišu oko 6 do 9 mjeseci. Magarci su u pravilu dugovječniji od konja i mogu biti i stariji od 40 godina.

Reference

Lu sceccu - quarchi vota chiamatu macari asinu dâ nfruenza taliana e ciucciu nta li dialetti dû cuntinenti (salintinu e calabbrisi), unni si dici macari sumeri ntâ zona jonica comu Sidernu e Locri - è n'armali di soma sìmuli ô cavaddu ma cchiù nicu, câ testa grossa, aricchi longulini e manteddu di culuri griciu uniformi.

Orìggini dû nomu

L'etimoluggiìa dâ parola sceccu è diffirenti dî na classica etimoluggìa di na parola siciliana. Nfatti la parola nun havi equivalenti fònici cû stissu significatu né ntô latinu, né ntô spagnolu, italianu, àrabbu ô francisi. La palora "sceccu" parirìa vèniri dû turcu eşek. Puru Micheli Pasqualinu parra di n'uriggini turca. Pirò s'attrovanu àutri lingui di origgini innueuropea ca hannu nu nomu sìmuli: nta l'armenu si dici իշակ ("ishak") e ntô russu ишак ("ìshak") e l'eòlicu (antica parrata greca) ίκκος ("iccos"), ca scìnninu diretti dâ radici innueuropea h₁éḱwos ( palora pi "cavaddu"). Agghiuncennu, parirìa macari câ la palora turca sarìa nu prestitu di via armena.

Autri orìggini sunu leggendàri. Si cunta ca quannu i saracini si pigghiaru a Sicilia nnall’annu 827 d.C., a 'n cettu puntu arristaru senza cavaddi. U re saracinu Miramolino allura fici arrivari du nord Africa cavaddi e asini. Duranti ‘na tempesta però i navi cchi cavaddi affunnaru e in Sicilia arrivaru sulu l’asini. L’arabi allura furunu custritti a cavalcare l’asini e i siciliani ‘i 'bbuffuniavanu: "Li sceicchi supra all'asini!". Li sceicchi addivintaru asini e di dû mumentu l'asini in Sicilia foru chiamati scecchi^[1] .

Razzi siciliani

Cci sunnu tri razzi di scecchi siciliani: lu Firranti o Griciu Sicilianu o sulu Sicilianu, ca è lu sceccu chiussai diffusu; lu Rausanu, tipicu di l'autuchianu di Rausa e lu Pantalicu o Sceccu di Pantiddarìa, ca quasi estintu ormai è.

Lu sceccu ntâ cultura siciliana

Lu sceccu fa parti dâ tradizzioni siciliana nzinu dî tempura cchiù antichi. L'antichi pòpuli dû Miditirràniu avìanu granni rispettu pi st'armali tantu ca nni facìanu nu cultu (l'Onulatrìa). La curtura rurali dî campi nni facìa n'armali assai prizziusu pi li famigghi, tantu ca quannu c'era malutempu, mi nun s'impaddava câ frevi, lu curcavanu dintra ô càudu. Lu sciccareddu è lu titulu di na canzuna pupulari siciliana. Na virsioni fu riggistrata ntô 2008 dû cèlibbri tinuri sicilianu Robbertu Alagna. Asistunu puru assai fàuli e cunti supr'ô sceccu, comu "Lu sceccu cacadinari". Esisti puru nu jocu di carti chiamatu lu sceccu o lu sciccareddu

N'asempiu di na puisìa dî primi dicini di l'anni 1600 scritta di Benedetto Maia - Lu Sceccu^[2]:

Caru Gilormu miu, quannu accattai

di la vostra sulenni ereditati

lu sumirazzu vlancu, iu nun pinzai

chi quantu pila havìa, havìa d’etati.

Sgrignatu na matina lu truvai,

mortu di mali di l’antichitati;

lassau na cosa mirabili assai:

a vui lu prezzu, a mia l’asinitati.

Pruverbi

• Accatta scecchi e vinni scecchi. (Nni l'affari, si fa zoccu si canusci). ^[3]

• Runne care u sceccu si suse.
• Si n'piezzo i scecco.

Liami di fora

• L'uriggini turca dâ parola sceccu.
• Micheli Pasqualinu Vocabolario siciliano etimologico, italiano e latino, Volumi 4 e 5, si taliassi à p. 383

Rifirimenti

1. ↑ Sicilia tra storia e mito. Perchè gli asini in Sicilia si chiamano scécchi?
2. ↑ Arba Sicula, vulumi 4/5, 1983
3. ↑ Pitrè, Giuseppe Biblioteca delle tradizioni popolari siciliani (1871-1913)

U sumere (Equus asinus), ancu u samere, u sumeru, u sameri o l'asinu, hè un mammiferu chì faci parti di a famidda di l'Equidae. Altri nomi per ssu animale sò: u prisoghju/prisoghiu, u micciu, (in Portivechju) u cicciu. A femina di l'asinu si chjama asina, sumera, miccia o fera.

Storia

In Corsica

U sumere hè mintuvatu à spessu in a cultura corsa. Per esempiu in i pruverbii::

• Vale più un sumere vivu chè un duttore mortu.
• À chì nasce sumere un diventa cavallu.
• Sameri chi grogna, ùn ti fà vargogna.
• U sameri chi un vo bia hè un gattivu zifulà.
• Ronchi samirini ùn còddani in celi.
• À fà a barba à i sumeri, si perdi savonu è tempu.

è in e sprissione:

• U sumere chì chjama pitone u cavallu
• À chì nasce sumere un diventa cavallu.
• tontu com'un sameri

Ligami

• FUIVES - Catalan donkey's worldwide center

L' ågne est co ene biesse di tcheriaedje (Marok, 2002)

Des ågnes a Lesse

al florixhåjhe

ågntea dins l' montinne

ene ågne (u: èn ågne) u on bådet, u ene bourike u èn aze , c' est ene biesse-ås-tetes, k' a cwate pates et ås longuès orayes.

No d' l' indje e sincieus latén : Equus asinus.

Famile : tchivalidîs

Motlî

El Walonreye, l' ågne est sovint rwaitî come l' imådje del biestreye.

Li frumele si lome ene både u ene ågnesse u ene borike.

Li ptite ågne si lome ågntea, u boricot, u boriket.

On dit kel bådet hiyanle (k' i fwait hiyan) u k' ele brait: c' est l' henixhon, li hiyanlaedje u hiyanlmint; on dit eto ki l' ågne hiyanle (k' ele fwait hiyan) u k' ele brait.

Mopliyaedje

Li både pout esse covrowe pa on bådet u pa on roncén. Dins l' prumî cas, il è rexhe èn ågntea, dins l' deujhinme, on moultea.

Ele va 11 moes.

Come li cavale, ele pout aler a måye dins les ût djoûs ki shuvèt l' bådlaedje.

Li pureure est d' ene seule pîce, come li cene d' ene cavale.

Dins les såvadjes nos

L' ågne est eto li spotaedje des djins di sacwants viyaedjes el Walonreye :

• Bietris : les Bådets.
• Boye : les Ågnes.

O γάιδαρος, γάδαρος ή γαϊδούρι, στο θηλυκό γένος γαϊδάρα, γαδάρα ή γαϊδούρα και, στα αρχαία ελληνικά, όνος, είναι κατοικίδιο εξημερωμένο θηλαστικό ζώο που ανήκει στην τάξη περισσοδάκτυλα. Η επιστημονική του ονομασία είναι Equus asinus, είναι δηλαδή ένα είδος του γένους «άλογο» (Ίππος - Equus). Πρόκειται για ζώο που φημίζεται για την παροιμιώδη υπομονή του. Αποτελεί επίσης σύμβολο ταπεινότητας, κάτι που υποδηλώνεται και στην Καινή Διαθήκη, με την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα «επί πώλου όνου». Στα «Φωκικά» του Παυσανία αναφέρεται ο όνος σε ζωγραφιές του Πολυγνώτου που αναπαριστούν γεγονότα του Τρωικού πολέμου. Οι ζωγραφιές αυτές υπήρχαν στη Λέσχη Κνιδίων στους Δελφούς ^[1]

Από τη διασταύρωση αλόγου (συγκεκριμένα φοράδας) και γαϊδάρου προέρχεται το μουλάρι, ενώ από τη διασταύρωση αλόγου και θηλυκού γαϊδάρου προέρχεται ο γίννος. Παλαιότερα οι άνθρωποι τον χρησιμοποιούσαν σαν μεταφορικό μέσο.

Στην Ελλάδα υπήρχαν 508.000 γαϊδούρια το 1950, 95.000 το 1995 και λιγότερα από 16.000 το 2008^[2].

Παραπομπές

Йорт ишәге (лат. Equus asinus asinus) — Африка ишәгенең (Equus asinus) кулга ияләштерелгән астөре. Кешелек тарихында зур роль уйнаган.

Кулга ияләштерү

Ишәкләр атлар белән чагыштырганда күпкә иртәрәк кулга ияләштерелгәннәр. Б. э. к. 4000 ел элек Нил дельтасы буенда кулга ияләштерелгән ишәкләрне кулланганнар.

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} Integrated Taxonomic Information System — 1996.

Йорт ишәге (лат. Equus asinus asinus) — йомро тояҡлы, оҙон ҡолаҡлы, көлһыу төҫтәге, ат һымағыраҡ бәләкәй кәүҙәле эш хайуаны^[1]. Африка ишәгенең (Equus asinus) ҡулға эйәләштерелгән төрө. Кешелек тарихында ҙур роль уйнаған.

Ҡулға эйәләштереү

Ишәктәр аттар менән сағыштырғанда күпкә иртәрәк ҡулға эйәләштерелгәндәр. Б. э. т. 4000 йыл элек Нил дельтаһы буйында ҡулға эйәләштерелгән ишәктәрҙе ҡулланғандар.

Иҫкәрмәләр

1. ↑ Толковый словарь современного башкирского литературного языка (под ред. З.Г.Ураксина, 2005)

{{|lv}}

Магаре (Equus asinus f. asinus, Equus asinus asinus), е домашно животно со распространетост по целиот свет. Нивниот изворен облик е афричкото магаре (Equus asinus), додека азиското магаре, (Equus hemionus), не е никогаш припитомено.

Младото на магарето се нарекува прле.^[1]

Магарето како тема во уметноста и во популарната култура

Магарето се јавува и како тема во уметноста и во популарната култура:

• „Магарето што јадело грав“ - македонска народна приказна.^[2]
• „Магаре јавај, магаре барај“ - македонска народна приказна.^[3]
• „Загинатото магаре“ - македонска народна приказна.^[4]
• „Прилепски бербер обрикол магаре“ - македонска народна приказна.^[5]
• „Магарето што го носело идолот“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[6]
• „Магарето и жабите“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[7]
• „Лавот, магарето и лисицата“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[8]
• „Магарето и офицерскиот коњ“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[9]
• „Коњот и магарето“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[10]
• „Лавот и магарето“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[11]
• „Магарето, петелот и лавот“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[12]
• „Магарето во лавовска кожа“ - басна на старогрчкиот баснописец Езоп.^[13]
• „Магариња“ (Asinaria)- комедија на староримскиот писател Плаут.^[14]
• „Магарето и штурците“ - басна на американскиот писател Емброуз Бирс.^[15]
• „Лавот, петелот и магарето“ - басна на американскиот писател Емброуз Бирс.^[16]
• „Волшебната масичка, златоносното магаре и колецот од вреќата“ – сказна на браќата Грим.^[17]
• „Глава од магаре“ - суфиска приказна.^[18]

Галерија

• 
• 
• 
• 
• 
• Магаре во село Раштак

Наводи

Ттукку

Ттукку (латIин Equus asinus asinus) ичIаллил хIайванни.

Эшек (Мексика).

Эшек^[1] (лат. Equus asinus) — ...

Колдонулган адабияттар

• А. А. Алдашев. Биология терминдеринин жана айбанат аттарынын орусча-кыргызча сөздүгү. - Бишкек, 1998. ISBN 9967-11-027-9

1. ↑ (ru) ОСЛЫ, Энциклопедия Кругосвет.

गधा (Equus africanus asinus) अश्व परिवार का पशु है। कई देशों में इसे बोझा ढोने के काम लाया जाता है। गधे को अधिकतर धोबी और कुम्हार वर्ग के लोगों द्वारा पाला जाता है।यह जीव गजब का सहन् शील प्राणी है।इसके चेहरे का भाव एक सा बना रहता है। हर्ष विषाद दोनों में एक सा दिखाई देता है।

परिचय

गधा घोड़े की प्रजाति की एक उपजाति 'एसिनस वर्ग' का पशु है। इस वर्ग के अनेक पशु हैं पर 'गधे' से अभिप्राय इस वर्ग के उस पशु से समझा जाता है जिसे लोग पालते हैं और सामान ढोने का काम लेते है। यह आकार में घोड़े से छोटा होता है, कान लंबे होते हैं, पूँछ का आकार और रंग घोड़े से सर्वथा भिन्न होता है। यह पशु अपनी मंद बुद्धि और हठीलेपन के लिए प्रख्यात है। भारतवर्ष में इसका प्राचीनतम उल्लेख वैदिक साहित्य में मिलता है (ऋग्वेद 3.53.23; ऐतरेय ब्राह्मण 4.9; तैत्तिरीय संहिता 5.1.2.1)। आजकल इसका प्रयोग मुख्यत: धोबियों द्वारा कपड़ों को घाट से लाने और ले जाने के लिए होता है।

नाम का उपयोग

कुछ संस्कृतियों में किसी मूर्ख व्यक्ति को भी गधा कहा जाता है। गधे के बारे में बहुत कहावतें भी प्रचलित हैं, जैसे : "धोबी का गधा, न घर का, न घाट का", "गधे के सिर से सींग की तरह गायब होना"। गधे की दुलत्ती प्रसिद्ध है।

గాడిద లేదా గాడిదె (ఆంగ్లం: Donkey / ass) ఒక గుర్రం లాంటి జంతువు. ఇవి ఈక్విడే లేదా గుర్రం కుటుంబానికి చెందినవి. ఇవి పెరిసోడాక్టిలా క్రమానికి చెందిన ఖురిత జంతువులు. గాడిదలు ఆఫ్రికా అడవి గాడిదల నుండి పరిణామం చెందాయని భావిస్తారు. సంస్కృతంలో దీని పేరు గార్ధభము.

దీనిని ఎక్కువగా బరువులు మోసేందుకు వినియోగిస్తారు. మరొకరిని తిట్టేందుకు కూడా అధికంగా వాడుతారు.

చరిత్ర

Donkey in an Egyptian painting c. 1298–1235 BC

గాడిద

Classic British seaside donkeys in Skegness

A 3-week-old donkey

ఈక్విడే కుటుంబంలోని వివిధ జాతులకు చెందిన జంతువులు జతకడతాయి. ఆడ గాడిదలు మగ గుర్రాలతోనూ, మగ గాడిదలు ఆడ గుర్రాలతోను జతకట్టి పిల్లలు పుడతాయని చాలా మందికి తెలియదు.

గాడిదలు మొదటిసారిగా సుమారు 3000 BCE నుండి మానవులు పెంచుకుంటున్నారు.^[1] ఇంచుమించు గుర్రాలను ఇదే కాలం నుండి పెంపకం మొదలైనది. తరువాత ఇవి రెండు ప్రపంచమంతా వ్యాపించాయి. పెంచుకొనే గాడిదలు విస్తరించగా, అడవి గాడిదలు నెమ్మదిగా అంతరించిపోతున్నాయి. ఇవి తమ ఆత్మరక్షణ కోసం ఎక్కువగా వెనుక కాళ్ళను వాడతాయి. వాటితో తంతే కొన్ని సార్లు బలమైన గాయాలు కూడా తగులుతాయి. మూతి పల్లు రాలిపోయే ప్రమాదం కూడా ఉంటుంది.

ఉపయోగాలు

• గ్రామీణ ప్రాంతాలలో అధిక బరువులు మోయడానికి చాకలి వారు ఎక్కువగా గాడిదలను ఉపయోగిస్తారు.
• గాడిద పాలను కొన్ని ఆయుర్వేద మందులలో వాడుతారు.

వివిద దేశాలలో గాడిదల వినియోగం

ఇతర దేశాలలో గాడిద పాల నుండి తీసిన cheese ఒక కిలో ధర $1800 పలుకుతుంది, మన భారతీయ రూపాయలలో కనీసం Rs.80,000 పలుకుతుంది, భారతీయ రైతులు దీని మీద ద్రష్టి పెడితే మంచి లాభాలు వస్తాయి .

గుర్రంలా గాడిద పరుగెత్తకపోవుటకు కారణము

వివిధ జంతువులకు వివిధ రకాలైన శారీరక నిర్మాణం ఉంది. గుర్రానికి, గాడిదకు కొన్ని పోలికలు ఉన్నా శరీర నిర్మాణం ఒకేలా ఉండదు. గాడిదకు, గుర్రానికి ఉన్న జన్యు సారూప్యత (genetic proximity) కన్నా, జీబ్రాకు, గుర్రానికి మధ్య ఎక్కువ జన్యు సారూప్యత ఉంది. గుర్రం దేహంలో వేగంగా పరిగెత్తడానికి వీలైన బాహ్య, అంతర వ్యవస్థలు ఉన్నాయి. దాని కాలి కండరాల దృఢత్వం ఎక్కువ. ఆ కాళ్లను, మడమలను నియంత్రించే మెదడు భాగానికి, దాని కండరాలకు మధ్య ఉన్న నాడీసంధానం గాడిదకు లేదు. గుర్రం కాళ్లు పొడవుగా ఉండడం, మెడ భాగం దృఢంగా ఉండడం వల్ల పరిగెత్తేప్పుడు అది తన శరీరాన్ని బాగా నియంత్రించుకోగలదు. పరిగెత్తడంలో గుర్రం తోక పాత్ర కూడా ఎక్కువ.ఇలాంటి శారీరక అనుకూలతలే జంతువుల పరుగు సామర్థ్యాలను నిర్ణయిస్తాయి.

గాడిదలపై తెలుగులో గల సామెతలు

• వసుదేవుడంతటివాడు గాడిద కాళ్ళు పట్టుకొన్నాడట.
• కూసే గాడిద వచ్చి మేసే గాడిదని చెడగొట్టిందట.
• గాడిద గుడ్డు కాదూ..!

మూలాలు

• Blench, R. 2000. The History and Spread of Donkeys in Africa. Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA)
• Clutton-Brook, J. 1999. A Natural History of Domesticated Mammals. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-63495-4
• The Donkey Sanctuary (DS). 2006. Website. [1] (accessed December 2, 2006).
• Huffman, B. 2006. The Ultimate Ungulate Page: Equus asinus. (accessed December 2, 2006).
• International Museum of the Horse (IMH). 1998. Donkey. (accessed December 3, 2006).
• Nowak, R. M., and J. L. Paradiso. 1983. Walker's Mammals of the World. Baltimore, Maryland, USA : The Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-2525-3
• Oklahoma State University (OSU). 2006. Breeds of Livestock. (accessed December 3, 2006).
• Starkey, P. and M. Starkey. 1997. Regional and World trends in Donkey Populations. Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA) [2]

ಕತ್ತೆ ಅಥವಾ ಗಾರ್ದಭ (ಎಕೂಸ್ ಆಫ಼್ರಿಕಾನಸ್ ಆಸಿನೂಸ್) ಎಕ್ವಿಡೈ ಅಥವಾ ಕುದುರೆ ಕುಟುಂಬದ ಒಂದು ಪಳಗಿಸಿದ ಸದಸ್ಯ. ಆಫ಼್ರಿಕಾದ ಕಾಡು ಕತ್ತೆ, ಎಕೂಸ್ ಆಫ಼್ರಿಕಾನಸ್ ಕತ್ತೆಯ ಕಾಡು ಪೂರ್ವಜವಾಗಿದೆ. ಕತ್ತೆಯನ್ನು ಕನಿಷ್ಠ ೫೦೦೦ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಒಂದು ಕೆಲಸದ ಪ್ರಾಣಿಯಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗಿದೆ.

ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ವರ್ಗೀಕರಣ

ಸ್ತನಿಗಳ ಗುಂಪಿನ ಪಸೆರಿಸ್ಸೊಡಾಕ್ಟೈಲ ಗಣದ ಕುದುರೆ ಮತ್ತು ಜೀಬ್ರ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನೊಳಗೊಂಡ ಎಕ್ವಿಡೀ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಪ್ರಾಣಿ. ಕತ್ತೆ, ಕುದುರೆ ಮತ್ತು ಜೀಬ್ರಗಳಂತೆಯೇ ಈಕ್ವಸ್ ಎನ್ನುವ ಜಾತಿಗೆ ಸೇರಿದೆ.

ಪ್ರಭೇದಗಳು

ಕತ್ತೆಯಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯವಾದ ಎರಡು ಪ್ರಭೇದಗಳಿವೆ: ಈಕ್ವಸ್ ಅಸಿನಸ್ ಮತ್ತು ಈಕ್ವಸ್ ಹೆಮಿಯೋನಸ್. ಮೊದಲನೆಯದು ಈಶಾನ್ಯ ಆಫ್ರಿಕದಲ್ಲಿ (ಇಥಿಯೋಪಿಯ, ಸೋಮಾಲಿ ಲ್ಯಾಂಡ್) ಕಂಡುಬರುವ ಕಾಡುಕತ್ತೆ. ಸಾಕಿದ ಕತ್ತೆ ಈ ಕತ್ತೆಯಿಂದಲೇ ಬಂದುದೆಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಎರಡನೆಯ ಪ್ರಭೇದ ಏಷ್ಯದ ನಿವಾಸಿಯಾದ ಕಾಡುಕತ್ತೆ. ಇದನ್ನು ಐದು ಉಪಪ್ರಭೇದಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇವು: ಸಿರಿಯದ ಕಾಡುಕತ್ತೆ (ಈ. ಹೆ. ಹೆಮಿಪ್ಪಸ್). ತುರ್ಕಿ ಮತ್ತು ವಾಯವ್ಯ ಇರಾನಿನಲ್ಲಿರುವ ಆನಜರ್ ಎಂಬ ಕತ್ತೆ (ಈ.ಹೆ. ಆನಜರ್), ಭಾರತದ ಕಚ್ ಮತ್ತು ಲಡಖಿನಲ್ಲಿರುವ ಕಾಡುಕತ್ತೆ (ಈ.ಹೆ.ಖುರ್). ಟಿಬೆಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ 4572 ಮೀ ಗೂ ಎತ್ತರದ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಕಾಣಬರುವ ಕಿಯಾಂಗ್ ಎಂಬ ಕತ್ತೆ (ಈ.ಹೆ.ಕಿಯಂಗ್) ಮತ್ತು ಮಧ್ಯ ಮಂಗೋಲಿಯದ ನಿವಾಸಿಯಾದ ಕುಲಾನ್ ಎನ್ನಲಾಗುವ ಕಾಡುಕತ್ತೆ (ಈ.ಹೆ.ಹೆಮಿಯೋನಸ್).

ಲಕ್ಷಣಗಳು

ಕತ್ತೆಗಳ ದೇಹರಚನೆ ಕುದುರೆಯಂತೆಯೇ; ಆದರೆ ಗಾತ್ರ ಮತ್ತು ಎತ್ತರ ಕಡಿಮೆ, ಕಿವಿಗಳು ಉದ್ದ, ಗೊರಸು ಕುದುರೆಗಳವಕ್ಕಿಂತ ಚಿಕ್ಕವು, ಬಾಲದ ತುದಿ ಕುಚ್ಚಿನಂತಿದೆ. ಕತ್ತಿನ ಮೇಲೆ ಇಳಿಬಿದ್ದಿರುವ ಅಥವಾ ನೆಟ್ಟಗಿರುವ ಕೂದಲಿನ ಅಯಾಲಿದೆ. ಬೆನ್ನಿನ ಮಧ್ಯೆ ಬಾಲದವರೆಗೂ ಹಬ್ಬಿರುವ ಪಟ್ಟೆಯಿದೆ. ಒಂದು ಭುಜದಿಂದ ಮತ್ತೊಂದು ಭುಜಕ್ಕೆ ಅಡ್ಡವಾಗಿ ಹರಡುವ ಇನ್ನೊಂದು ಪಟ್ಟೆ ಇದೆ. ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಕಾಲುಗಳ ಮೇಲೆ ಅಡ್ಡಡ್ಡನಾದ ಮಸಕಾದ ಪಟ್ಟೆಗಳಿರುವುದೂ ಉಂಟು. ದೀರ್ಘವಾಗಿ ಉಸಿರನ್ನು ಎಳೆದುಕೊಳ್ಳುವಾಗ ಮತ್ತು ಬಿಡುವಾಗ ಉಂಟಾಗುವ ಹೀ-ಹಾ ಎಂಬ ಇದರ ಕೂಗು ಕತ್ತೆಜಾತಿಗೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಾದುದು ಮತ್ತು ಪ್ರಾಣಿ ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲೇ ಅತ್ಯಂತ ವಿಚಿತ್ರವಾದುದು.

ಸಂತಾನಾಭಿವೃದ್ಧಿ

Donkeys bring supplies through the jungle to a camp outpost in Tayrona National Natural Park in northern Colombia

On the island of Hydra, because cars are outlawed, donkeys and mules form virtually the sole method of heavy goods transport.

ಕಾಡುಕತ್ತೆಗಳು ಒಂಟಿಯಾಗಿಯೊ ಮಂದೆಗಳಲ್ಲಿಯೋ ಇರುತ್ತವೆ. ಮರಿ ಹಾಕುವ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಮಂದೆಯಿಂದ ಬೇರೆಯಾಗುತ್ತವೆ. ಗಂಡು ಹೆಣ್ಣುಗಳ ಕೂಡುವಿಕೆ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಆಗಸ್ಟ್‌-ಅಕ್ಟೋಬರ್ ತಿಂಗಳುಗಳಲ್ಲಿ. ಗರ್ಭಧಾರಣೆಯ ಅವಧಿ ಸು. 11-12 ತಿಂಗಳು. ಹೆಣ್ಣು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಒಂದು ಸಲಕ್ಕೆ ಒಂದು ಮರಿಯನ್ನು ಈಯುತ್ತದೆ.

ಜಾನಪದದಲ್ಲಿ

ಕತ್ತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಒಂದು ಸ್ವಾರಸ್ಯವಾದ ಕಥೆ ಇದೆ. ಒಂದು ಕಥೆಯಲ್ಲಾದರೂ ತನ್ನ ಜಾಣತನವನ್ನು ಕುರಿತು ಎರಡು ಒಳ್ಳೆಯ ಮಾತನ್ನು ಬರೆಯಬೇಕೆಂದು ಕತ್ತೆ ಈಸೋಪನನ್ನು ಕೇಳಿತಂತೆ. ಹಾಗೆ ಮಾಡಿದರೆ ಜನ ತನ್ನನ್ನೇ ಕತ್ತೆಯೆಂದು ಹೀಗಳೆಯುತ್ತಾರೆಂದು ಈಸೋಪ ಕತ್ತೆಗೆ ಹೇಳಿದನಂತೆ.

ಬುದ್ಧಿಮತ್ತೆ

ಕತ್ತೆ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಎಲ್ಲರೂ ಭಾವಿಸಿರುವಷ್ಟು ಮೊಂಡು ಮತ್ತು ದಡ್ಡ ಪ್ರಾಣಿಯಲ್ಲ. ತನಗೆ ಇಷ್ಟಬಂದಾಗ ಮಾತ್ರ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ಮತ್ತು ಉದ್ದೇಶ ಪುರ್ವಕವಾಗಿಯೊ ಎಂಬಂತೆ ಮೊಂಡಾಟ ಹೂಡುವುದರಿಂದ ಕತ್ತೆಗೆ ಬುದ್ಧಿಶಕ್ತಿ ಮತ್ತು ವಿವೇಚನಾಶಕ್ತಿ ಇದೆ ಎನಿಸುತ್ತದೆ. ಜಗಳವಾಡುವಾಗ ಅಥವಾ ಆತ್ಮರಕ್ಷಣೆಯ ಅವಶ್ಯಕತೆ ಉಂಟಾದಾಗ ಕತ್ತೆ ತನ್ನ ಹಿಂಗಾಲುಗಳನ್ನು ಮೇಲಕ್ಕೆತ್ತಿ ಜಾಡಿಸಿ ಒದೆಯುತ್ತದೆ; ತನ್ನ ಬಾಚಿಹಲ್ಲುಗಳಿಂದ ಕಚ್ಚುವುದೂ ಉಂಟು, ಕತ್ತೆ ವೇಗವಾಗಿ (ಕುದುರೆಯಷ್ಟಲ್ಲದಿದ್ದರೂ) ಓಡಬಲ್ಲುದು; ಗಂಟೆಗೆ 57 ಕಿಮೀ ವೇಗವಾಗಿ ಓಡಿದ ದಾಖಲೆಗಳುಂಟು. ತೋಳ, ಕತ್ತೆಕಿರುಬಗಳು ಕತ್ತೆಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಶತ್ರುಗಳು.

ಉಪಯೋಗಗಳು

Donkey in an Egyptian painting c. 1298–1235 BC

Lt. Richard Alexander "Dick" Henderson using a donkey to carry a wounded soldier at the Battle of Gallipoli.

ಸು. 4,000 ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ಈಜಿಪ್ಟಿನವರು ಕಾಡುಕತ್ತೆಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದು ಪಳಗಿಸಿದರೆಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಸಾಕಿದ ಕತ್ತೆಗಳೆಂಬ ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಬಗೆಯ ತಳಿ ಅಂದಿನಿಂದ ಅಸ್ತಿತ್ವಕ್ಕೆ ಬಂದಿದೆ. ಸಾಕಿದ ಕತ್ತೆಗಳು ಕಾಡುಕತ್ತೆಗಳಿಗಿಂತ ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಚಿಕ್ಕವು ಮತ್ತು ಸ್ವಲ್ಪ ಮಾಸಲು ಬಣ್ಣದವು. ಕತ್ತೆಗಳನ್ನು ಸಾಕುವುದು ಬಹು ಸುಲಭ: ಏಕೆಂದರೆ ಅವುಗಳ ಆಹಾರ ಬಹಳ ಸರಳರೀತಿಯದು. ಎಂಥ ಆಹಾರವನ್ನಾದರೂ ತಿಂದು, ಹೆಚ್ಚುಕಾಲ ನೀರು ಕುಡಿಯದೇ ಇರಬಲ್ಲವು. ಆದರೆ ದುಡಿಮೆಯಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಬೇರಾವ ಪ್ರಾಣಿಗೂ ಕಡಿಮೆಯಿಲ್ಲ. ಬಿಸಿಲಿನ ತಾಪದಲ್ಲಿ, ಬಹಳ ಕಷ್ಟಕರವಾದ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ, ಅತಿ ಕಡಿದಾದ ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಹೆಜ್ಜೆ ತಪ್ಪದೆ ಬಹಳ ಜಾಗರೂಕತೆಯಿಂದ ನಡೆಯುವ ಸಾಮಥರ್ಯ್‌ವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವುದರಿಂದ ಇವನ್ನು ಬೆಟ್ಟಗುಡ್ಡಗಳಲ್ಲಿ ಭಾರವಾದ ಸಾಮಾನು ಸಾಗಿಸಲು ಬಳಸುತ್ತಾರೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಗುಜರಾತ್ ರಾಜ್ಯದ ಕಚ್ ಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಲಡಾಖಿನಲ್ಲಿರುವ ಕಾಡುಕತ್ತೆಗಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟರೆ ಉಳಿದವೆಲ್ಲ ಕತ್ತೆಗಳೇ. ಕಾಡುಕತ್ತೆ ಕತ್ತೆಗಿಂತ ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡದು (ಎತ್ತರ 0.93-1.21 ಮೀ) ಹಾಗೂ ಹೆಚ್ಚು ಮಾಟವಾದುದು. ಮೈಬಣ್ಣ ಹಳದಿ ಮರಳಿನಂತೆ. ಕಿವಿಗಳೂ ಕೊಂಚ ಚಿಕ್ಕವು. ಕೂಗು ಹೆಚ್ಚು ತೀವ್ರವಾದುದು. ಕಾಡುಕತ್ತೆ ಇತರ ಕತ್ತೆಗಳೊಂದಿಗಾಗಲಿ ಬೇರಾವ ಸಾಕು ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಗೊಂದಿಗಾಗಲಿ ಸೇರುವುದೇ ಇಲ್ಲ. ಭಾರತದ ಕತ್ತೆಗಳಲ್ಲೂ ಎರಡು ಬಗೆಗಳಿವೆ. ಒಂದು ಬಗೆಯದು ಕೊಂಚ ಕುಳ್ಳು (ಎತ್ತರ 0.81 ಮೀ) ಮತ್ತು ಬೂದು ಬಣ್ಣದ್ದು. ಇದು ದೇಶದ ಎಲ್ಲ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಾಮಾನ್ಯ. ಎರಡನೆಯ ಬಗೆಯದು ಎತ್ತರ (0.93 ಮೀ) ಮತ್ತು ಅದರ ಬಣ್ಣ ಬಿಳಿ ಅಥವಾ ತಿಳಿಬೂದಿ. ಇದು ಕಚ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಕಾಣಬರುತ್ತದೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ (1967) ಸು. 1,09,63,000 ಸಾಕಿದ ಕತ್ತೆಗಳಿದ್ದುವೆಂದು ಅಂದಾಜಿದೆ.

ಮಿಶ್ರತಳಿಗಳು

ಕಷ್ಟಸಹಿಷ್ಣುವೂ ಹೆಚ್ಚು ಭಾರವನ್ನು ಹೊರುವ ಸಾಮಥರ್ಯ್‌ವುಳ್ಳದ್ದೂ ಆದ ಕತ್ತೆಯ ಉಪಯುಕ್ತತೆಯನ್ನು ಕಂಡುಕೊಂಡು, ಇನ್ನೂ ಉತ್ತಮವಾದ ತಳಿಗಳನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ತಳೀಕರಣ ಪ್ರಯೋಗಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿದ್ದಾರೆ, ಬೇರೆ ಬೇರೆ ದೇಶಗಳಿಂದ ಉತ್ತಮ ಬಗೆಯ ಗಂಡುಕತ್ತೆಗಳನ್ನು ತರಿಸಿ ಅಡ್ಡತಳಿಯೆಬ್ಬಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಗಂಡುಕತ್ತೆ ಮತ್ತು ಹೆಣ್ಣು ಕುದುರೆಗಳನ್ನು ಅಡ್ಡಹಾಯಿಸಿ ಪಡೆವ ಮಿಶ್ರತಳಿಯಾದ ಹೇಸರಗತ್ತೆ (ಮ್ಯೂಲ್) ಬಗ್ಗೆಯೂ ಸಾಕಷ್ಟು ಪ್ರಯೋಗಗಳು ನಡೆಯುತ್ತಿವೆ. ಹೇಸರಗತ್ತೆಗಳು ಗಾತ್ರ, ವೇಗ ಮತ್ತು ಶಕ್ತಿಸಾಮಥರ್ಯ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಕುದುರೆಯನ್ನೂ ನೋಟ, ಕಷ್ಟಸಹಿಷ್ಣುತೆ, ಸಹನೆ, ಒರಟುತನ ಮುಂತಾದವುಗಳಲ್ಲಿ ಕತ್ತೆಯನ್ನೂ ಹೋಲುತ್ತವೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಇವನ್ನು ಹಲವಾರು ಬಗೆಯ ಕಷ್ಟತರವಾದ ಕೆಲಸಗಳಿಗೆ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ಸೈನ್ಯದಲ್ಲೂ ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲೂ ಇವುಗಳ ಬಳಕೆ ಹೆಚ್ಚು.

ಬಾಹ್ಯ ಸಂಪರ್ಕಗಳು

• The American Donkey and Mule Society
• The Donkey Breed Society of Great Britain

བོང་བུ།

བོང་བུ་ནི་འུ་འཐུང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་གཅིག་རེད།

བོང་བུའི་བསྟན་བཅོས།

དོ་རྒྱ་དགེ་བཤེས་བསོད་ནམས་ཡེ་ཤེས།

དང་པོ་བོང་བུའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དང་བོང་བུ་ཞེས་པའི་མིང་ལ་དཔྱད་པ།

དུང་མཁན། མགྲིན་བཟང། ཕུར་སྣ་ཅན། རྡོ་རྗེ་ཅན། བོང་བུ། གུ་རུ་སོགས་འབོད་སྲོལ་འདུག དཔེར་ན། གུ་རུ་མ་འགྲོ་ན་ཆབ་མདོ་ནས་མི་འགྲོ་ཅེས་པ་ལྟ་བུ། གཞན་ཡང་འཁྲུངས་དཔེ་དྲི་མེད་ཤེལ་གྱི་མེ་ལོང་(ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་སྨན་རྩིས་ཁང་གིས་བསྒྲིགས་པ་)ལས། བོང་བུ། བོང་བུ་ནི་ལྗོངས་ཡོངས་ཀྱི་ཞིང་ཁུལ་ཕལ་ཆེར་མིས་བདག་གསོ་དང་བཀོད་སྤྱོད་བྱེད་ཅིང་། ཟས་ནི་རྩ་ལྡུམ་དང་། གཟན་ཆས། འབྲུ་རིགས་སོགས་བཟའ། སྤུ་མདོག་ནི་རྫ་སྐྱ་དང་ཐལ་མདོག ནག་པོ་སོགས་ཅི་རིགས་ཡོད་པ་དང་། རྣ་བ་རིང་ཞིང་རྐང་ལག་ཕྲ་ལ་ཅུང་ཟད་ཐུང་བ། རྨིག་པ་ཟླུམ་པོ་ཡིན་པ་སོགས་དཔེ་རིས་ལྟར་ལ། ཀུན་གྱིས་རྒྱུས་མངའ་ཆེ་བས་ཞིབ་པར་མ་བཀྲལ། མིང་གཞན་སྣ་ཆེན་དང་། སྐད་ཆེན། ཤུགས་འགྲོའི་ཕ། ཆོས་ཅན་རིང་། བྱིན་པ་གཙང་། བཟོད་པའི་མུ་ཁྱུད། གྲོང་དུ་འདྲེན། མགྲིན་བཟང་བོ་བཅས་སོ། བོང་བུ་ཅེས་པའི་མིང་གི་ཐད་ལ་བསམ་ཚུལ་མ་འདྲ་བ་འགའ་བཀོད་ན། ༡༽ རྣམ་པ་རྟ་དང་འདྲ་ལ་དེ་ལས་ཅུང་ཟད་ཆུང་བའི་སྒོ་ཕྱུགས་ཤིག སྒྲ་བཤད་ནི་རྟ་ལས་བོང་ཚོད་ཆུང་བའི་ཆ་ནས་བོང་བུའམ་བོང་གུ་ཞེས་བཏགས་ཏེ། དེ་ཡང་བོང་ནི་གཟུགས་པོའི་བོང་ཚད་དང་། བུའམ་གུ་ནི་ཆུང་བའི་དོན་ནོ། འོ་ན་བོངས་ཚོད་ཅེས་ས་མཐའི་ཡང་འཇུག་འབྲི་དགོས་པ་མ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། དེ་ནི་གདམ་ང་ཡིན་པར་སེམས་ཏེ། འདུལ་བ་གཞི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་ལས། མི་ཆེའམ་ཞེས་བྱ་བ་ནི་ཚད་གསུམ་པ་དག་ལས་བོང་ཚོད་མ་ལྷག་གམ་ཞེས་བྱའོ། ཞེས་དང་། ཚནྡྲ་ད་སའི་བོད་དབྱིན་ཚིག་མཛོད་དུ་བོང་ཚོད་ཅེས་ས་མཐའ་མེད་པ་སྣང་། ༢༽ ར་ཕོ་ན་རེ། བོང་གསེབ་ལགས། བོང་མ་ཤི་སོང་། བོང་གསེབ་བོང་བོང་བོང་ཟེར་ནས་ཅེ་ཕེ་འདེབས། (ཕེ་འདེབས་པ་ནི་ཨ་མདོའི་ཡུལ་སྐད། ངུས་པའི་དོན།) ར་ཕོ་སེམས་འཚབ་ནས་རྟབ་རྟབ་པོར་བོང་གསེབ་ཀུ་རེ་རྩེ་བ་ཡིན་ཅེས་བཤད། བོང་བུས་བུ་ཆི་བུ་ཆི་བུ་ཆི་ཟེར་ནས་ཟེར་ཞོར་ཕེ་འདེབས་(ངུ) མཚམས་བཞག་པའི་ངུ་བའི་གོ་རིམ་གྱི་སྒྲ་གདངས་ལ་རྟེན་ནས་མི་རྣམས་ཀྱིས་བོང་བུ་ཅེས་མིང་བཏགས། ༣༽ འཛམ་གླིང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ངོས་ཐད་ནས་བཤད་ན་སྐད་རིག་རྙིང་བ་དག་ན་བོང་བུ་ལ་མིང་ཡག་སྡུག་གཉིས་རེ་ཡོད་མོད། བོང་བུ་ཅེས་པའི་སྒྲ་དང་འདྲ་བ་ནི། བོང་བུའི་མིང་ལ་སྒི་རིག་སྐད་ལ་གྷ་རྡི་རོ་སི། ( gaidaros) དེ་སིང་ཀྲི་ཏའི་སྐད་དང་འདྲེས་ནས། གྷ་དྷ་བྷ། (gardabha) ངོ་བོར་གྱུར། དེ་ཡང་རིམ་གྱིས་ཁ་ཆེའི་ཨུར་རྡོ་དང་། ཧིན་རྡིའི་སྐད་ཐོག་གི་གྷ་དྷ་( gadha) ཡི་ངོ་བོར་གྱུར། དེ་བོད་སྐད་ཐོག་སླེབས་པ་ན་གུ་རུ་འམ་གྭ་བ་ཡི་ངོ་བོར་གྱུར་པར་འདོད། དཔེར་ན་དཔལ་ལྡན་ལྷ་མོའི་ཆོ་ག་ན། ལ་ལ་བོང་བུ་གྭ་བ་ལ་ཞོན་པ།། ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ།། (2)ཡོ་རོབ་དང་ཨ་རི་གླིང་ན་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་བའི་སྐད་ཡིག་ སི་པན་སྐད་ཐོག་གི་བྷོ་རོ་( burro) དེ་སིང་ཀྲི་ཏའི་སྐད་ཐོག་གི་བྷོ་རེ་མ། (bhurriama) ངོ་བོར་གྱུར་དེ་རིམ་བཞིན་བོད་ལ་སླེབས་པ་ན་བོང་བུའམ་བོང་གུའི་ངོ་བོར་གྱུར་བའོ། སྐད་རིགས་རྙིང་བ་དེ་དག་ལ་བོང་གི་སྒྲ་འདྲ་ཙམ་ཡོད་པས་སྒྲིག་ནུས་བ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྟར་ན་ཡང་། བོད་མི་ཡི་འབྱུང་ཁུངས་ཕ་སྤྲེའུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་དང་མ་བྲག་གི་སྲིན་མོ་ལས་བྱུང་བའི་རིགས་གཅིག་དང་། ཡང་རྒྱ་གར་གྱི་དགྲ་ངན་དཔུང་ཚོགས་བཅུ་གཉིས་སྲིད་སྒྲིབ་ལས་ཕམ་ནས། རི་བོ་གངས་ཅན་ཕྱོགས་ལ་བྲོས་བྱོལ་དུ་འོང་བའི་རིགས་ལས་མཆེད་པ་གཉིས་བཤད་པ་ལས། ཕྱི་མ་དེས་རང་རང་གི་འཚོ་རྟེན་བོང་བུ་དང་དེའི་མིང་དང་བཅས་པ་རྒྱ་གར་ནས་སྐབས་དེ་དུས་ཁྱེར་ཡོང་བ་ཡིན་ཟེར་ན་འབྲེལ་མེད་པ་གཏན་ནས་མིན། དེ་ལྟར་བྱས་ན་བོད་ལ་བོང་བུ་སླེབས་པ་ཤིན་ཏུ་སྔ་བར་སེམས།

གཉིས་པ་བོང་བུའི་བྱུང་བ། བོང་བུའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་དམ་པའི་ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་གསུངས་ཚུལ་ལྟར་ན་ཐོག་མར་དུད་འགྲོ་གཞན་དང་འདྲ་བར་རྒྱ་མཚོ་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་དེ་མཛོད་འགྲེལ་ལས། དུད་འགྲོ་ནི་ཐང་དང་ཆུ་དང་ནམ་མཁའི་སྤྱོད་ཡུལ་བ་དག་ཡིན་ནོ། དེ་དག་གི་གནས་ཀྱི་རྩ་བ་ནི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཡིན་ཏེ། གཞན་ནི་དེ་ལས་འཕྲོས་པ་དག་ཡིན་ནོ་ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། འདི་ནི་དེང་སང་གི་ཚན་རིག་པའི་ནང་ཚན་སྲོག་ཆགས་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱི་བཤད་ཚུལ་དང་མཐུན་ནམ་སྙམ་ལ། ༢༽ ཡང་དེང་སང་གི་བཤད་སྟངས་ལྟར་རམ་ཉེ་བརྒྱུད་ལྟར་བཤད་ཚུལ་ལྟར་ན་The wild ancestor of the donkey is the African wild ass, E. africanus. The donkey has been used as a working animal for at least 5000 years. བོང་བུ་ནི་ཐོག་མར་ཨ་ཧྥི་རི་ཀའི་རྐྱང་རྒོད་ཡིན་ལ། ཁྱིམ་སྤྱོད་སྲོག་ཆགས་སུ་གྱུར་ནས་ལོ་ལྔ་སྟོང་ཙམ་འདས། Asses were first domesticated around 3000 BC, probably in Egypt or Mesopotamia,[6][7] and have spread around the world.གཞན་ཡང་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་སུམ་སྟོང་གི་སྔོན་དུ་ཨ་རབ་གླིང་གི་ཨི་རྗི་ཕུ་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་པར་བཤད་ལ། དེ་ཡང་རྐྱང་ཁྲ་ལས་མཆེད་ཅིང་རིམ་གྱིས་འདུལ་སྦྱོང་བྱས་པ་ལས་སྒོ་ཟོག་ཏུ་གྱུར། དེ་རིམ་གྱིས་རྒྱ་གར་དང་ཁ་ཆེ། དཀྱིལ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་གླིང་དུ་ཁྱབ་ཅིང་རིམ་གྱིས་བོད་ལ་འོང་བར་བཤད། འཇིགས་བྱེད་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བར་དཔག་ན་མ་མཐའ་ཡང་ལོ་ཉིས་སྟོང་དྲུག་བརྒྱའི་སྔོན་དུ་རྒྱ་གར་ལ་ཡོད་པ་གཏན་འཁེལ་ཐུབ་ལ། བོད་ལ་དུས་ནམ་ཞིག་ནས་འོང་མིན་ཐད་ལ་ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གཞི་རྩ་འོག་ནས་འབྱུང་བའི་རྒྱུད་བཞི་རྩ་འགྲེལ་ལ་དཔག་ན་ལོ་སྟོང་ཕྲག་གི་སྔོན་དུས་བོང་བུ་ཡོད་དགོས་སམ་སྙམ། དེ་ལས་ཀྱང་སྔ་བར་ལོ་ཉིས་སྟོང་ལྷག་གི་སྔོན་དུ་ཡོད་པར་ཡང་སེམས་དེ། སྔ་ས་ནས་བྱུང་བའི་བོན་གཞུང་འོག་ཏུ་འགོད་འགྱུར་ལྟར་དྲེའུ་དང་བོང་བུའི་གཟུངས་ཡང་ཡོད་པས་སོ། བན་དེའི་གཟུངས་འདུས་ན་ཡང་རྟ་བོང་གི་གཟུངས་ཡོད་པ་ཡང་འོག་ཏུ་འགོད་པར་བྱའོ། བན་བོན་གྱི་བོང་བུའི་གཟུངས་གཉིས་ཀ་ལྟར་ན་ཡང་བོད་པས་བོང་བུ་སྒོ་ཕྱུགས་གལ་ཆེན་དུ་བརྩི་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་འགྲོའོ། There are more than 40 million donkeys in the world, ད་ལྟའི་ཆར་འཛམ་བུ་གླིང་འདིར་བོང་བུ་ས་ཡ་བཞི་བཅུ་ཙམ་ཡོད་པར་བཤད། བོང་བུའི་ཤ་ཁྲག་རུས་གསུམ་གྱི་འབྲེལ་བའི་གཉེན་ཚན་ནི། བོང་བུའི་པ་མེས་ཀྱི་བརྒྱུད་པ་ནི་ ass རྐྱང་ཡིན། ཡང་བུ་བརྒྱུད་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན་རྟ་དང་བོང་མ་འདྲེས་པ་ལས་jackབོང་དྲེལ་སྐྱེས། བོང་བུ་དང་རྐྱང་འདྲེས་པ་ལས་རྐྱང་མ་བོང་སྐྱེས་པ་ཡིན། བོང་གསེབ་དང་བོང་མ་སྡེབ་པ་ལས་donkey བོང་བུ་སྐྱེས་པ་ཡིན། Jack donkeys are often used to mate with female horses to produce mules. བོང་གསེབ་དང་རྒོད་མ་འབྲེལ་བ་ལས་བྱུང་བའི་དྲེའུ་འམ་དྲེལ།

གསུམ་པ་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་སྨན་བཅོས་དང་རྨི་ལམ་བརྟག་ཐབས་སྐོར།

རྒྱུད་བཞི་ལས། ༡༽ བོང་བུའི་ལྕེ་ཡིས་འཁྲུ་བ་གཅོད། བོང་བུའི་ཤ་ཡིས་སྐྱུག་པ་གཅོད། བོང་ཁྲག་བྲུམ་བུ་ཚིགས་མིག་ཆུ་སེར་བཅོས།། བོང་བུའི་རྨིག་པས་ཆུ་འགག་སེལ། ཞེས་དང་ཡང་། ༢༽ རྟ་བོང་འོ་མས་གློ་གསོ་གློ་རྣག་འདྲེན།། ༣༽ གཞན་ཡང་རླུང་ནད་སེལ་བ་ལ་དཔལ་ལྡན་རྩ་བའི་རྒྱུད་ལས། “དེ་ནས་ཡང་དྲང་སྲོང་རིག་པའི་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་འདི་སྐད་ཅེས་གསུངས་སོ། །ཀྱེ་དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་ཉོན་ཅིག །ནད་ལ་གསོ་བར་བྱེད་པའི་གཉེན་པོ་ནི། །ཟས་དང་སྤྱོད་ལམ་སྨན་དཔྱད་བཞི་ཡིན་ཏེ། །རྟ་བོང་འཕྱི་བ་ལོ་ཤ་ཆེན་དང༌། འབྲུ་མར་ལོ་མར་བུ་རམ་སྒོག་སྐྱ་བཙོང་། །འོ་མ་ལྕ་བ་ར་མཉེ་ཟན་ཆང་དང༌། །བུར་ཆང་རུས་ཆང་རླུང་ནད་ཅན་གྱི་ཟས།། ཞེས་གསུངས། ༤༽ ཡང་བཤད་པའི་རྒྱུད་ལས། དེ་ནས་ཡང་དྲང་སྲོང་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་འདི་སྐད་ཅེས་གསུངས་སོ། ཀྱེ་དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་ཉོན་ཅིག ཁྱད་པར་ཉེར་གསུམ་སོ་སོར་བཅོས་པ་ནི།།། ཟུང་འཇུག་རླུང་ལ་དུལ་མར་མཆོག་ཡིན་ཏེ།། བུ་རམ་ཆང་དང་མར་རྙིང་ལུག་ཤ་ཡིབ།། འཕྱི་བ་རྟ་བོང་མི་ཤ་སྒོག་ཙོང་སོགས། ལྕི་སྣུམ་འཇམ་པོའི་ཟས་ཀྱིས་བཅོས་པར་བྱ།། ཞེས་དང་ཡང་། ༥༽ མན་ངག་རིན་ཆེན་འབྱུང་གནས་ལས། བོང་ཁྲག་བཅུ་གཅིག་དང་། ཡང་ན་བུང་བུ་ནག་པོའི་གསོན་ཁྲག་ལ།། སུག་སྨེལ་སྒ་ཏིག་ཆུ་སེར་སྨན་གསུམ་དང་།། ཟི་ར་དཀར་པོ་དབང་ལག་སྔོ་ལྕགས་ཀྱུ།། ཀྱི་ལྕེ་དཀར་བོ་གསེར་གྱི་བྱེ་མ་སྦྱར།། སོགས་གསུངས། ༦༽ དྲི་མེད་ཤེལ་གོང་ལས། བོང་ཁྲག་གྲུམ་བུ་ཚིགས་ཀྱིས་ཆུ་སེར་སེལ།། ཞེས་གསུངས། དེ་བཞིན་དུ་ཡང་འཁྲུངས་དཔེ་དྲི་མེད་ཤེལ་གྱི་མེ་ལོང་(ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་སྨན་རྩིས་ཁང་གིས་བསྒྲིགས་པ་)ལས། བོང་བུ།…….. སྨན་དུ་སྦྱར་བྱ་དང་རོ་ནུས། 1 ཤ་རོ་མངར། ཞུ་རྗེས་དྲོད། ནུས་པས་མེ་དྲོད་སྐྱེད་ཅིང་ལུས་ཟུངས་འཕེལ། 2 ཚིལ་གོང་མཚུངས། ནུས་པས་བྱུགས་པས་པགས་ནད་ཟ་ཕྲུག་དང་གླང་ཤུ། བས་ལྡག་སོགས་ལ་ཕན། 3 ཁྲག་རོ་མངར། ཞུ་རྗེས་སྙོམས། འདི་ལ་མིང་གཞན་མགྲིན་མཚལ་ཞེས་ཀྱང་བྱ་སྟེ། ནུས་པས་གྲུམ་བུའི་ཟུག་གཟེར་གཅོག ཡན་ལག་ཚིགས་ཀྱི་ཆུ་སེར་སེལ། མཇུག་མའི་ཁྲག་གིས་རྨ་ལ་ཕན། 4 འོ་མ་རོ་མངར། ཞུ་རྗེས་སྙོམས། ནུས་པས་བློ་གཅོང་གི་ནད་སོགས་གསོ་ཞིང་། ཡན་ལག་གི་ཚིགས་ལ་ཞུགས་པའི་རླུང་ནད་སེལ། 5 རྨིག་པས་༼བོང་ཐོར་གྱི་ལག་པ་གཡས་པའི་རྩི་བཞར་བ་དང་རྒྱ་ཚ། ལྕམ་པ་སྦྱར་བ༽ དྲི་ཆུ་འགག་པ་འབྱིན། 6 བོང་གསེབ་ཆུ་ཡིས་སྣའི་ནད་སེལ། 7 བོང་བུ་ནག་པོའི་སྦངས་ཀྱིས་འབྱར་བྱས་པས་རྨ་ལ་ཕན། 8 ལྕེ་རོ་མངར། ཞུ་རྗེས་སྙོམས། ནུས་པས༼ ལ་ཕུག་སྐམ་པོ་དང་སྦྱར་ནས་གཏོང་༽ འཁྲི་བ་གཅོད། 9 བོང་གསེབ་ཀྱི་རླིག་འབྲས་ཆགས་པ་མ་སྤྱད་སྔོན་བླང་བ་བོང་བུའི་འོ་མར་བཙོས་པས་རོ་ཙ་བསྐྱེད། སོགས་གསུངས་ཡོད་པས་མཚོན་སྨན་སྦྱོར་བྱེད་སྟངས་ཤིན་ཏུ་མང་ངོ་། ཀློང་རྡོལ་བླ་མའི་ལྟས་སྣ་ཚོགས་བརྟག་ཐབས། གསེར་གྱི་ཕྱེ་མ་མང་དུ་ལོངས་སྤྱོད་དང་།། རྟ་བོང་སྒ་མེད་ཞོན་དང་གཅེར་བུ་སོགས།། སྔར་བསམ་ལས་ལ་གཞོལ་བའི་ཕྱི་ཐལ་ཡིན།། ཞེས་དང་། ༢༽ གཅེར་བུར་བོང་ཞོན་ལྷོ་ཕྱོགས་འགྲོ་བ་དང་།། མེ་ཏོག་དམར་བོ་ཤ་སྟག་རྨིས་པ་སོགས།། ཚེ་ཡི་བར་ཆད་འབྱུང་བའི་སྔ་རྟས་ཡིན།། ༣༽ བནྡེ་བོང་བུ་སྤྲེའུ་བྱི་ལ་རྟ།། ཁྱི་སོགས་རྨིས་ཚེ་རྒྱལ་བོའི་ཆོ་འཕྲུལ་ཡིན། ༤༽ རྔ་མོང་ཁ་ལྷོར་བུང་བུ་ཁ་ཤར་དང་།། སྤྲེའུ་ཁ་བྱང་བལྟས་ནས་གཞོན་པས་འགྲོ། གོས་དམར་གྱོན་དང་མེ་ཏོག་དམར་བོ་འཐུས།། ཐང་ལ་འགྲོ་དང་ཐོད་བཅིང་རྨིས་པ་འཆི།། གཤིན་དང་མཉམ་པོར་ཆང་འཐུང་གར་བྱེད་པ།། དེ་དག་འཆི་ལྟས་རྨི་ལམ་བརྟག་པའོ།། གསུངས་སོ། ༥༽ དེ་བཞིན་དུ་རྒྱུད་བཞི་ལས་མ་ཧེ་རྟ་ཕག་བོང་བུ་རྔ་མོང་ལ། །གཅེར་བུར་ཞོན་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་འགྲོ་རྨིས་འཆི། །ཞེས་གསུངས་པ་སོགས་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་ནད་བཅོས་སྨན་སྣ་བཟོ་སྟངས་ཡོད་པར་མ་ཟད། རྨི་ལམ་བརྟག་ནས་འཛིག་རྟེན་གྱི་ལེགས་ཉེས་འབྱེད་པ་ཡང་ཡོད་དོ། དེ་མིན་དེང་སང་གཅིན་པ་མངར་འགྱུར་ནད་ལ་བོང་བུའི་འོ་མས་ཧ་ཅང་ཕན་གིན་འདུག་ཟེར། གཞན་རྒྱ་ནག་གི་ས་ཆ་ལ་ལར་སྔོན་དུས་བྱིས་བ་མ་སྐྱེས་ན། བོང་བུའི་རྡོ་རྗེ་གོས་ཀྱིས་བཏུམས་ནས་ཕྱག་འཚལ་སྲོལ་ཡོད་གྲགས། དེ་བཞིན་དུ་ཟི་ཁྲོན་གི་ཀ་ལི་ཁྱིག་ཚོས་ནི་བོང་བུའི་རླུག་པས་བཟོས་པའི་ཟས་རིགས་ཤིག་ཡིན་ལ། བྲོ་བ་ཆེ་བར་མ་ཟད་སྐྱེས་པ་ཚོའི་ཆགས་སྤྱོད་ནུས་ཤུགས་གསོ་བར་ཡིད་ཆེས་བྱེད། སྔོན་མ་ཟི་ཁྲོན་རྒྱ་མང་པོ་འབའ་མང་ར་ལས་ཀ་ལས་གི་ཡོང་སྐབས་ཅཱིན་མཱ་ཁྲང་(དམག་རྟ་གསོ་ར) གི་རྟ་རྒན་ཚང་མའི་རྡོ་རྗེ་བོར་སོང་སྐབས་ཁོ་ཚོས་རྐུ་མ་རྒྱབ་ནས་ཚལ་བཟོ་བཞིན་པ་ཤེས།།

བཞི་བ་བོང་བུའི་གཏམ་དཔེ་བསླབ་བྱ་སྐོར།

༡༽ བོང་མཇེ་ལངས་ཀིན་མ་འདུག་ད། དེ་ནི་ག་ལེར་བྱོས་དང་ཟེར་པའི་དོན་ཡིན ༢༽ བོང་བུ་དར་ཐོག་ལ་མ་འདེད་རོགས། ང་ལ་བཙུར་ཡོང་གིན་མ་འདུག་ཅེས་བའི་དོན་རེད། ༣༽ ཁྱོད་བོང་གསེབ་མ་རེད་མོད།ཟེར་ན་ངོ་ཚ་ཡོད་ཀིན་ཆུགས་ཟེར་པའི་དོན་རེད། ༤༽བོང་མ་བྲག་ཁར་དེད། ཟེར་ན་བོང་བུ་གཙམ་གཡེམ་བྱེད་ཀིན་འདུག་ཟེར་པའི་དོན་རེད། ༥༽ ནམ་ཚོད་བྱ་ཡིས་བཟུང་ཡང། རྒྱལ་ཁ་བོང་བུའི་འཕྲོག་སོང་། ༦ ༽བོང་སྐྱ་ལུའི་བསྟན་པ་དར་འདུག་ག། ༧༽ བོང་སྐྱ་ལི་གོམ་པ་རླུང་རེད། རྟ་འདོ་བ་དགོས་དོན་མེད་ཁུ། ༨ ལས་ཀ་ཐམས་ཅད་བོང་བུས་བྱེད་ནས། གཟི་བརྗིད་དང་སྙན་གྲགས་ཐམས་ཅད་རྟ་དང་དྲེལ་གྱིས་ཁྱེར་འགྲོ་བ་ཞིག་ཡིན། ༩༽ ངན་པའི་བཟང་བསྟོད་མི་ཐེག བོང་བའི་གསེར་སྒ་མི་ཐེག ༡༠༽ཕོ་རབས་དང་རྒོད་པོ་ཤ་ཡིས་གསོས། ཕོ་འབྲིང་དང་ཉ་མོ་ཆུས་གསོས། ཕོ་ངན་དང་བོང་བུ་རྩམ་པས་གསོས། ༡༡༽ ང་ཚོའི་ཡུལ་དུ་རིག་གནས་གསར་བརྗེའི་སྐབས་ཀྱི་གཏམ་དཔེ་ཞིག་ལ། བོང་རྒན་ལ་གོང་ཆེ་དུས། ཀློའི་རྒན་ལ་དབང་ཆེ་དུས།ཅེས་བཤད་སྲོལ་ཞིག་དར་ཡོད། ༡༢༽ འབྲས་ལྡན་བོང་གསེབ་སྐྱ་རིང་བོ།།བོང་ཁྱུར་ཧོ་སྐད་དི་རི་རི།།ཆགས་ལྡན་བན་ཆུང་བློ་ཡང་པོ།།ནག་མོའི་ཁྲོད་ན་ཀུ་རུ་རུ། ༡༣༽ བོང་བུའི་ནང་ཁྲོལ་མ་སྟོན། ༡༤༽ སྐྱིད་མྱི་ལ་རེ་ན་གྱ་ལ་གྱི་ལེ།། ཁལ་བོང་བུ་བཀལ་ན་ལྡ་ན་ལྡེམ་ནེ། ། ༡༥༽ བྱང་སྟོན་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོས། རྒྱ་ཁེ་པའི་བོང་རྒན་རྒྱབ་མེད་པོ།། ཁོ་ཀུམ་མེ་ཀུམ་མེ་འདུག་དབང་མེད།། ཞེས་དང་ཡང་ཁོང་གིས། དབྱར་སོ་ཀའི་དུས་ཀྱི་བོང་བུ་དེ།། ཕོ་རེང་ངེ་རེང་ངེ་འདུག་དུས་མེད།། ༡༦༽ ས་སྐྱ་བླ་མས། གཟིག་ལྤགས་བཀབ་པའི་བོང་བུ་ཡིས།། ལོ་ཏོག་ཟོས་མཐར་གཞན་གྱིས་བསད་།། ཞེས་དང། ༡༧༽ ཡང་རྣལ་འབྱོར་བ་རུས་པའི་རྒྱན་ཅན་གྱིས། “མཁར་ཟུར་བཞི་ལོགས་བརྒྱད་རྩེ་དང་དགུ། །དུས་དེང་སང་བོང་བུའི་རྣ་བ་འདྲ། །འདི་ཡང་མི་རྟག་སྒྱུ་མའི་དཔེ། །དཔེ་འདིས་ཀྱང་རྣལ་འབྱོར་ང་སྒྲུབ་པ་བྱེད། ། ཞེས་དང་ཡང་། ༡༨༽ཁོང་གིས། ཁ་ནས་དགོས་པའི་ཆོས་སྐད་ཀྱི་ལན་འདོན་རྒྱུ་མེད་པའི། མི་དགོས་པའི་འདོམས་ནས་ཆས་རྟ་བོང་བུ་བས་ཆེ་བ་དེ་མ་སྟོན་པར་སྦོས་ལ་ཁ་རོག་པར་སྡོད་”སོགས་ཀྱིས་མཚོན་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་དཔེ་བསླབ་བྱ་ཤིན་ཏུ་མང་པོ་ཡོད་པ་མང་ཆེ་བ་ངན་པའི་དཔེར་བཀོད་ཡོད་ན་ཡང་། བཟང་བོའི་དཔེར་བཀོད་པ་ཡང་གཏན་ནས་མེད་པ་མིན་ཏེ། ༡༽ འཇིག་རྟེན་གཏམ་གྱི་དཔེ་ལ། བོང་བུ་བོང་བུ་མ་ཟེར།། སྨུག་ཆུང་དྲེལ་གྱི་ཨ་ཕ།། གླང་ངུ་གླང་ངུ་མ་ཟེར།། མཛོ་དཀར་ཁྱུང་གི་ཨ་ཕ།། ཞེས་དང་། ༢༽ རྣལ་འབྱོར་གྱི་དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོ་མི་ལ་རས་པའི་རྣམ་མགུར་ལས། བུ་བྱ་རྒྱལ་རྒོད་པོ་དང་འདྲ་བ་དབུས་སུ་ཐལ། །ཕ་ཅོང་རོང་བོང་བུ་དང་འདྲ་བ་ཤུལ་དུ་བོར། །” ཞེས་དང་། ༣༽ ཡང་ནུབ་གཅིག་གི་རྨི་ལམ་དུ་བོང་བུ་ཞིག་ལ་ཁ་ཕྱིན་ཅི་ལོག་ཏུ་ཞོན་ནས་རེ་བའི་གོས་གྱོན་པ་རྨིས་པ་རྗེ་བཙུན་ལ་ཞུས་པས། ཐེག་ཆེན་བོང་བུའི་རྟ་ཞོན་པ། །འཁོར་བ་དག་ལ་རྒྱབ་ཕྱོགས་ཏེ། །མྱང་འདས་མདུན་དུ་བསུ་བར་བྱེད། །རེ་བ་ཀུན་གྱི་རེ་གནས་པ། །ཞེས་ནང་བ་སངས་རྒྱས་པའི་ལམ་གྱི་མཆོག་ཏུ་གྱུར་བ་ཐེག་ཆེན་གྱི་ལམ་ལ་ཞུགས་པ་དང་བོང་བུ་ལ་ཞོན་པའི་མཚུངས་དཔེར་བཀོད་ནས་འཁོར་བ་ལ་རྒྱབ་ཀྱིས་ཕྱོགས་པ་དང་ཐར་བར་བགྲོད་པའི་དཔེར་ཡང་བཀོད་ཡོད་དོ།།

ལྔ་བ་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་ལྷ་འདྲེ་སྐོར་དང་བོང་བུའི་ཁྱད་ཆོས་སྐོར།

༡༽ དཔལ་ལྡན་ལྷ་མོའི་ནང་ལ་ལ་བོང་བུ་གྭ་བ་ལ་ཞོན་པ། ༢༽ རྙིང་མའི་སྒྲུབ་པ་བཀའ་བརྒྱད་ཀྱི་གཏོར་བཟློག་འདོན་སྐབས་ལྟས་ངན་བོང་ཞོན། ༣༽ དགེ་ལུགས་འཇང་དགུན་ཆོས་ཚོགས་སྐབས་བོང་མགོ་སུག་ཏི། ༤༽ ད་དུང་དཔལ་རྡོ་རྗེ་འཇིགས་བྱེད་འདོན་སྐབས་དང་བློ་ངོར་བཞེངས་སྐྲུན་བྱེད་སྐབས། ཡི་དམ་དེ་ཉིད་ཀྱི་“ཞབས་གཡས་ཀྱི་དང་པོས་མི། གཉིས་པས་མ་ཧེ། གསུམ་པས་གླང་། བཞི་པས་བོང་བུ། ལྔ་པས་རྔ་མོང༌། དྲུག་པས་ཁྱི། བདུན་པས་ལུག བརྒྱད་པས་ཅེ་སྦྱང༌། ཞབས་གཡས་པས་འདི་དག་མནན་པའོ། །” ༥༽ དཔལ་རྡོ་རྗེ་འཇིགས་བྱེད་ལྷ་ཞེ་དགུ་མའི་ནང་དུ་“རྡོ་རྗེ་བོང་བུ་བརྒྱད་དང་།”ཞེས་པ་ལྟར་འབྲས་བུའི་འཇིགས་བྱེད་རྡོ་རྗེ་བོང་བུ་བརྒྱད་ཀྱང་ཡོད་དོ།། ༦༽ འབྲུམ་གྱི་མ་མོ་ཤི་ཏ་ལ་བོང་ཞོན་་ཅན་ཡང་ཡོད་པར་བཤད། ༧༽ རྡོ་རྗེ་མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོའི་རྒྱུད་ན། བདེ་མཆོག་བོང་ཞལ་ཅན་བཞུགས། ༨༽ བདེ་མཆོག་ན་མཁའ་འགྲོ་མ ་བོང་ཞལ་མའི་སྒྲུབ་ཐབས་ དང་དེའི་ལས་ཚོགས་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ་བདེ་མཆོག་རབ་འབྱམས་ཀྱི་དབང་ལ་ལྷ་གྲངས་བཅུ་བདུན་ཡོད ། ཡབ་དཀའ་བཅུ་གསུམ་དང ། ཡུམ་དཀའ་བཞི་ཡོད ། ཡབ་དཀའ་བཅུ་གསུམ་གྱི་ནང་ལ་བདེ་མཆོག་བོང་ཞལ་ཅན་ཞིག་འདུག ། བོང་བུའི་ཁྱད་ཆོས་བཅུ་གཉིས་ནི། ༡༽ སྟོན་ཀ་རང་གིས་བཏང་བའི་གཡག་(སྟུག་དྲི་འམ་འཕྱན) ལ་རང་ཉིད་འདྲོགས་པ། ༢༽ དཔྱིད་ཀ་དབྱུག་པས་བརྒྱབ་ཀྱང་འགུལ་བསྐྱོད་མི་བྱེད་པ། ༣༽ དབྱར་ཀ་ཁལ་བཀལ་ཡོད་ན་ཡང་འཛག་༼འཁྲིག་པ་སྤྱོད༽་འེ་ཐུབ་བལྟ་བ། ༤༽ དགུན་ཁ་ཆབ་༼འཁྱག་པའམ་དར་༽ ཐོག་ལ་འདར་ནས་གོམས་པ་སྤོ་མི་ནུས་པ། ༥༽ འཕྲང་འགག་དོག་སའི་ལམ་ཁ་ནས་ཁལ་རྫོག་པ། ༦༽ མིང་སྲིང་ཡོད་ས་ནས་མཇེ་སྟོན་པ། ༧༽ སྐྲག་ས་འཚེར་ས་ནས་ཧེ་༼སྐད་བརྒྱབ་པ༽ འདེབས་པ། ༨༽ གཙང་སྦྲ་བྱེད་ས་ནས་སྟི་ལུ་གཏོང་བ། ༩༽ གཅིག་གིས་གཅིན་པ་གཏོང་སར་ཚང་མས་གཏོང་བ། ༡༠༽ ཞོན་མ་ཐག་ཏུ་ཁ་ཐུར་ལ་བང་རྒྱུགས་བྱེད་པ། ༡༡༽ སྤྱང་ཀི་མཐོང་ན་ཉལ་བའམ་སྤྱང་ཀི་ཡོད་སར་བཏུད་ནས་འགྲོ་བ། ༡༢༽ རྗེས་ལ་བཏུད་པ་ལ་འཕྲ་ཡིས་རྒྱགས་པ། བཅས་ཁྱད་ཆོས་བཅུ་གཉིས་པོ་འདི་བོང་བུའི་ཁྱད་ཆོས་ཡིན། བོང་བུའི་འོ་མའི་ཁྱད་ཆོས་ནི། ༡༽ བཞོ་མ་ཐག་ཁ་དོག་ཡག་ན་ཡང་ཅུང་མ་འགོར་བར་རུལ་འགྲོ་བ། ༢༽ རུལ་དྲི་ཁ་ན་ཡང་སིད་སོགས་ནད་ངན་རིགས་རྩ་ནས་འཇོམ་པ། ༣༽ གཅིན་སྙིའི་ན་ཚ་ལ་ཕན་པ། ༤༽ སྐྱེ་བ་ཕོ་ཡི་བསམ་སེའུ་ན་ཚ་སྨན་མཆོག་ཡིན་པ་བཅས་ནི་བོང་བུའི་འོ་མའི་ཁྱད་ཆོས་ཡིན།།

དྲུག་པ་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ལུང་དུ་བསྟན་པའི་བོང་བུ།

༡༽ འདུལ་བ་ལུང་ཕྲན་ཚེགས་ཀྱི་སྐབས་སུ། “བ་ལང་དང་མ་ཧེ་དང་ར་དང་ལུག་དང་གླང་པོ་ཆེ་དང་རྟ་དང་རྔ་མོང་དང་བོང་བུ་དང་འབྲུ་ཙམ་པ་དང་། སྣོད་ཀྱང་དགེ་འདུན་གྱི་ཆེད་དུ་བླང་ངོ་།” ཞེས་གཙོ་བོར་དགེ་འདུན་པས་ཀྱང་སྤྱི་བའི་ཆེད་དུ་བླང་རུང་བར་གསུངས་ཡོད།

༢༽ འདུལ་བ་ལུང་རྣམ་འབྱེད་ཀྱི་འཁྲིག་ཚིག་སྨྲ་བའི་ལྷག་མའི་སྐབས་སུ། ་“ཁྱོད་ལ་བོང་བུ་དག་དེ་བྱེད་པར་གྱུར་ཅིག ཁྱོད་ཀྱི་དེར་མགལ་དུམ་དག་ཆུག་ཅིག་ཅེས་གཤེ་བ་དང་། བུད་མེད་ཀྱིས་བསྔགས་པ་དང་བསྔགས་པ་མིན་པ་སོགས་དགེ་སློང་ལ་བརྗོད་པ་ན། དགེ་སློང་གིས་དེ་ཉིད་ཕྱིར་སྨྲ་བ་བསྒྲུབ་པ་དག་ལ་ནི་སྦྱོར་བ་ཡིན་པར་བྱེ་བྲག་མེད་དོ། ” འདི་ནི་བོང་བུས་འཁྲིག་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བལྟས་ཡོད།

༣༽ འདུལ་བ་ལས་རྫས་དབང་མི་དབང་གི་ཚད་བཤད་པའི་སྐབས་སུ། “གསུམ་པ་ནི། གླང་པོ་ཆེ་དང་རྟ་དང་བོང་བུ་དང་དྲེའུ་དང་གོ་ཆ་རྣམས་ནི་རྒྱལ་པོ་ལ་འབུལ་ལོ། །དབྱིག་དང་གསེར་དང་ཟངས་ལ་སོགས་པ་གཞན་བརྡུངས་སུ་བྱས་པ་དང་མ་བྱས་པ་རྣམས་ནི་དཀོན་མཆོག་གསུམ་ལ་འབུལ་ལོ། །ནོར་བི་དུརྱ་ལ་སོགས་པ་རིན་པོ་ཆེ་རྣམས་ཀྱང་དགོན་མཆོག་གསུམ་ལ་འབུལ་ལོ། །” མི་ཤི་ཟིན་པ་ཞིག་གིས་རྫས་རྣམས་དགེ་འདུན་ལ་བསྔོས་ན་ཅི་ལྟར་བདག་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ནས་གསུངས་ཡོད།

༤༽ འདུལ་བ་ལས་ཤ་ཟ་མི་རུང་བ་བཤད་པའི་སྐབས་སུ། “སྟག་གི་གོད་མའི་ཤ་མི་བཟའ་སྟེ། དེ་ནི་ལྟོས་པ་དང་བཅས་པའི་ཕྱིར་བཀག་གོ །གླང་པོ་ཆེ་དང་རྟ་དང་ཀླུ་རྣམས་ཀྱི་ཤ་མི་བཟའོ། །རྟ་དང་བོང་བུ་ལ་སོགས་པའི་རྨིག་གཅིག་པ་དང་། ཝ་དང་སྤྲེའུ་དང་། བྱ་ཤིང་རྟ་མོ་དང་། ཁ་དང་བྱ་རོག་དང་། བྱ་རྒོད་དང་། ཆུ་སྐྱར་དང་། ཁྱི་དང་། བྱི་ཁྲ་དང་། འུག་པ་དང་། དེ་དག་ལས་གཞན་པའི་བྱ་མི་རོ་ཟ་བ་དག་དང་། བྱ་གར་དང་། ཕ་ཝང་དང་། ཆུ་དང་སྐམ་ལ་གནས་པའི་སྐྱིན་ཀོར། སྦལ་པ་དང་། དྲེའུ་སྲིན་ས་ལས་སྐྱེས་པའི་སྲིན་རིང་པོ་དང་། སྲིན་བུ་པད་པ་ལ་སོགས་པ་རྣམས་ཀྱི་ཡང་ཤ་ཤེས་ན་མི་བཟའོ། །” ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་གཙོ་བོར་ཤ་ཟ་རུང་མི་རུང་གི་ཆ་ནས་བོང་བུ་ལ་ལྟ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད།

༤༽ “སྟུག་པོ་བཀོད་པའི་མདོ་ལས། གོ་ཀརྞ་དང་ཁྱུ་མཆོག་གི། །རུ་ཆེན་རྣམ་པར་མཐོང་བ་དང༌། །འདི་བདེན་གཞན་དུ་མི་འགྱུར་ཞེས། །སེང་སྟག་བོང་བུ་ལ་སོགས་པའི། །རྭ་རྣམས་ལ་ནི་མེད་ཅེས་སྟེ། །ཡོད་དང་མེད་པའི་ལྟ་བ་ཡང༌། །མི་མཁས་རྣམས་ལ་རབ་ཏུ་འབྱུང༌། །དེ་ལྟར་གཞན་གྱི་རྭ་མཐོང་བས། །བོང་བུའི་མེད་ཅེས་རྣམ་རྟོག་འབྱུང༌། །ཇི་སྟེ་གཞན་གྱི་མ་མཐོང་ན། །བོང་བུའི་མེད་སྙམ་དེ་མི་འབྱུང༌། །ལོག་པར་དམིགས་པའི་རྒྱུ་ཡི་ཕྱིར། །འདི་ན་མེད་ཅེས་རྟོག་པ་འབྱུང༌། །” ཞེས་བོང་བུ་ལ་རྲ་གནས་ནས་མེད་པར་གསུངས་ཡོད།

༥༽དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་སྤྱོད་འཇུག་རྣམ་བཤད་ཟབ་རྒྱས་མཐའ་ཡས་སྙིང་པོ་ལས། “་སྤྱིར་ངན་སོང་པ་ཐམས་ཅད་གང་དུ་ཕྱིན་ཡང་སྡུག་བསྔལ་བ་འདི་ལྟ་བུའི་ཆོས་ཅན་སྟེ་དཔེར་ན་རྟ་དང་བོང་བུ་དང་དྲེའུ་ལ་སོགས་པ་གང་དུ་སོང་ཡང་བྲན་དུ་བཀོལ་བ་དང་ལུག་ལ་སོགས་པ་གང་དུ་ཕྱིན་ཡང་གསོད་པར་འགྱུར་བ་ལྟ་བུ་བདག་ཅག་གིས་ཀྱང་མངོན་སུམ་དུ་མཐོང་བའི་ཕྱིར་རོ། །” ཞེས་དང་ཡང་ལམ་རིམ་ཆེན་མོ་ལས། ༦༽ བོང་བུའི་བཀོད་སྤྱོད་ནི། ལམ་རིམ་ཆེན་མོ་ལས་རྡོག་པས་བཏབ་སྟེ་བཀོལ་བ་ནས་གདབ་པས་བཏབ་སྟེ་བཀོལ་བ་ལྔ་ནི། རིམ་པ་བཞིན་དུ་རྟ་དང་མ་ཧེ་དང་བོང་བུ་དང་གླང་བོ་ཆེ་དང་གླང་ལ་སོགས་པའོ། གསུངས་པ་ལྟར་རོ། ཞེས་བློ་སྦྱོང་གི་གཞུང་ལུགས་ཁག་ནས་གཙོ་བོར་བོང་བུའི་བཀོད་སྤྱོད་ཆ་ནས་བཤད་ཡོད།

༨༽ ལྷུན་འགྲུབ་པན་ཊི་ཏའི་འཇིགས་བྱེད་བསྐྱེད་རྫོགས་ལས། ༡༽ “གལ་ཏེ་མཆོག་གི་དངོས་གྲུབ་འདོད་ན། མར་ཁུ་ཆེན་པོའི་མར་མེ་དབུལ། མི་དང༌། བོང་བུ་དང༌། རྔ་མོང་དང༌། ཁྱི་དང༌། ཝ་དང༌། མ་ཧེ་དང༌། གླང་པོ་དང༌། བ་ལང་དང༌། ལུག་དང༌། རི་དྭགས་དང༌། ཕག་ལ་སོགས་པའི་ཤ་རྣམས་དབུལ་བར་བྱའོ།” ཞེས་མཆོག་གི་དངོས་གྲུབ་སྒྲུབ་པའི་རྫས་སྦྱོར་ལ་བོང་བུའི་ཤ་དགོས་པར་བསྟན་ལ། ༢༽ཡང་གཞུང་དེ་ཉིད་ལས། “ཕྱི་ནས་བོང་བུའི་གཅིན་དང༌། རྣམ་པར་སྣང་མཛད་དང་ལྷན་ཅིག་ཏུ་བརྫིས་ལ་བླུགས་མ་ཡང་དག་པར་དགང་བར་བྱ་སྟེ། དེ་རུ་འཁོར་ལོ་བཅུག་ལ་རོ་བསྲེགས་པའི་མེ་ལ་བཞག་སྟེ་རྐང་པ་གཡོན་པས་མནན་ལ། གཤིན་རྗེའི་སྦྱོར་བས་ཡི་གེ་བཅུ་པའི་སྔགས་བཟླས་པ་བྱས་ན་ཞག་གཅིག་གིས་རེངས་པར་བྱེད་དོ། །འདི་ནི་ཕྱིས་མི་འགྲུབ་པའི་རབ་ཏུ་སྦྱོར་བའོ། ༈ །”ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རེངས་པར་བྱེད་པའི་རྫས་སྦྱོར་ལ་བོང་བུའི་གཅིན་དགོས་པར་ཡང་བསྟན། ༣༽ དེར་མ་ཟད་གཞུང་དེ་ལས། “དེ་ལ་ལས་ནི་འདི་རྣམས་ཡིན་ཏེ། གལ་ཏེ་གསད་པར་འདོད་ན། དེར་མིའི་རུས་པ་དང༌། རྣམ་པར་སྣང་མཛད་དང༌། བོང་བུའི་སྤངས་དང༌། ཚེར་མ་དང༌། སྐྲ་དང༌། སེན་མོ་དང༌། དེ་དག་ཐམས་ཅད་མར་ཁུས་སྤྲུས་ལ། མ་ཧེའི་ཞལ་གྱི་སྦྱོར་བས་ཤིན་ཏུ་མཉམ་པར་བཞག་པ་ཁ་ལྷོར་བལྟས་ཏེ། རོ་བསྲེགས་པའི་མེ་ལ་གང་གི་མིང་དང་བཅས་པ་བརྒྱ་རྩ་བརྒྱད་བསྲེགས་ན་དེ་ཞག་བདུན་གྱིས་འཆིའོ། །”ཅེས་གསོད་པར་བྱེད་པའི་རྫས་སྦྱོར་ལ་བོང་བུའི་སྦང་མ་དགོས་པར་ཡང་བསྟན་ཏོ། སྔགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་བསྟན་པ་ཕལ་ཆེར་རྫས་སྦྱོར་སྡེབ་ཕྱོགས་ཐད་ནས་བོང་བུ་ཁ་དང་རུས་པ། ཁྲག་དང་ཁུ་བ། གཅིན་དང་སྦང་མ་སོགས་རྫས་སྦྱོར་གྱི་སྡེབ་ཕྱོགས་ཐད་ནས་གསུངས། མདོར་ན་འཛམ་གླིང་གི་ཆོས་ལུགས་ཆེ་ཁག་ལས་བོང་བུ་ནི་བརྗོད་བྱ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་བཟུང་ཡོད་པ་ལྟར་ནང་བ་སངས་རྒྱས་པའི་གཞུང་ལུགས་ཁག་ན་ཡང་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་བརྗོད་བྱ་མང་པོ་ཡོད་དོ།།

བདུན་པ་བོད་པའི་བོང་བུའི་གཏམ་རྒྱུད།

༡༽ བོད་ཀྱི་གནའ་སྒྲུང་ཉི་ཆོས་བཟང་པོའི་སྒྲུང་ནས་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་སྒྲུང་། མར་ཁྲལ་ཆག་ཡངས། དེ་ཡང་ལྷོ་ཁ་སྣེ་དོང་རྫོང་གི་རྒྱལ་པོ་དེས་མི་སེར་ཚོའི་ས་ནས་མར་ཁྲལ་ཤུགས་ཆེན་པོ་བསྡུ་ལེན་བྱས་པས་མི་སེར་ཚོའི་འཚོ་བར་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་འཕྲད་ཀྱི་ཡོད། ཁོང་ཚོས་མི་མང་མཉམ་ཆུང་ཚོར་དཀའ་སྡུག་མཉམ་མྱོང་གནང་མཁན་རྒྱལ་པོའི་བློན་པོ་ཉེ་ཆོས་བཟང་པོར་དཀའ་ངལ་དེ་དག་ཞུས་ནས་རོགས་རམ་ཡོང་བའི་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས། བློ་རིག་བཀྲ་བའི་ཉི་ཆོས་བཟང་པོས་ཉིན་ཞིག་རྒྱལ་པོ་ཐོག་སྐོར་ལ་ཕེབས་པའི་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས། ཕྱི་རོལ་དུ་རྩེད་མོ་རྩེད་ནས་བསྡད་ཡོད་པའི་བྱིས་པ་ཚོར་སྐད་ཤུགས་ཆེན་པོས། ལྦའི །བོང་བུ་ཨོང་རྟེའུ་ཡིས་བོང་བུ་ཨ་མའི་འོ་མ་འཐུང་གི་འདུག ཁྱེད་ཚོ་མགྱོགས་པོ་ཁ་ཕྲལ་བར་འགྲོོ་ཡི་མིན་ནམ། རྒྱུག་པ་དགོས་འདུག་གམ། ཞེས་ངར་སྐད་སྒྲགས་ནས་སྐད་བརྒྱབ་པ་རྒྱལ་པོས་གསན་ནས། ཀའི། ལྐུགས་པ། བོང་བུ་ཨོང་རྟེའུ་ཡིས་བོང་བུ་ཨ་མའི་འོ་མ་མ་འཐུང་ན་ག་རེ་འཐུང་དགོས་རེད་དམ། ཞེས་བཤད། ཉི་ཆོས་བཟང་པོས་མགོ་བོ་ཕུར་ཕུར་བྱེད་བཞིན། ལགས་རེད། ལགས་རེད། ཡིན་ནའི་༌༌༌ཞེས་བཤད། རྒྱལ་པོས་བཤད་མི་ཤེས་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡོད་པ་ཤེས་ནས། བསྐྱར་དྲི་བྱས་པས་ཉི་ཆོས་བཟང་པོས། ལགས་ང་ཚོའི་མི་མང་ཚོས་རྒྱལ་པོའི་མར་ཁྲལ་ཆེ་ཐག་ཆོད་ནས་འབྲི་མར་འདེངས་ངེས་མེད་ཙང་བོང་བུའི་འོ་མའི་མར་བཏོན་ནས་ཕུལ་གྱི་ཡོད། ཅེས་ཞུས། རྒྱལ་པོ་ཧང་སངས་པ་དང་རྫོར་ཐག་ཆོད་ནས་མཛོད་ཁང་ནང་གི་བོང་བུའི་མར་ཚང་མ་ཕྱིར་གཡུག་དགོས་པའི་བཀའ་གནང་བ་མ་ཟད་དེ་ནས་བཟུང་མར་ཁྲལ་ཆག་ཡངས་གནང། ཉི་ཆོས་བཟང་པོས་མི་མང་ཚོར་བརྡ་ལན་སྤྲད་ནས་མཛོད་ཁང་ནང་གི་འབྲི་མར་དེ་ཚོ་བོང་བུའི་མར་ཡིན་ཁུལ་གྱིས་ཕྱིར་གཡུག་ནས་མི་མང་ཚོའི་འཚོ་བར་ཕན་ཐོག་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་པའི་སྒྲུང་དེ་ལྷན་དུ་ཀློག་ན་སྤྲོ་བ་འཕེལ་ཐུབ་པའི་རེ་བ་ཡོད།

༢༽ བོད་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་བོང་བུའི་མཚར་སྒྲུང་།

གྲོགས་པོ་ཉི་མས་ཡིས་རང་གི་གྲོགས་པོ་ཟླ་བ་རི་ལ་སོང་བ་དང་བསྟུན་ནས་གྲོགས་པོ་ཟླ་བའི་ཆུང་མ་ཡོད་སར་སོང་། གྲོགས་པོའི་ཆུང་མ་དང་ལྷན་དུ་ཉལ་ནས་ཅུང་མ་འགོར་བར་གྲོགས་པོ་ཟླ་བས་་སྒོ་རྡུང་། གྲོགས་པོ་ཉི་མ་རྟབ་རྟབ་པོར་གབ་ས་ཡིབ་ས་བཙལ་མཐར་ཁང་བའི་སྦུག་ན་སླེ་བོ་ཞིག་གནམ་ལ་བཏགས་ཡོད་པ་མཐོང་། ཡར་འཛེགས་ནས་སླེ་བོ་ནང་ལ་འཛུལ་དེ་སྦས་ནས་བསྡད། གྲོགས་པོ་ཟླ་བ་ཡོང་ནས་དགོང་ཟས་ཟས་རྗེས་སྐྱེས་སྨན་དང་ལྷན་དུ་ཉལ། ཟླ་བས་ཆུང་མ་ལ་བཤད་རྒྱུར། ངེད་གཉིས་ཀྱིས་ད་ལྟའི་བར་དུ་འཁྲིག་པ་སྤྱད་ན་ཡང་། བོང་བུའི་འཁྲིག་པ་སྤྱོད་སྟངས་རྩ་ནས་བྱས་མྱོང་མི་འདུག་པས། ངེད་གཉིས་ཀྱིས་དེ་དགོང་ཡིན་གཅིག་མིན་གཅིག་བོང་བུའི་སྤྱོད་པ་ལྟར་བྱའོ་ཟེར། སྐྱེས་སྨན་ཡང་བོང་མ་ཡི་བཟོ་བལྟ་བསྟན་ནས་མར་ཀོག་ནས་བསྡད། ཟླ་བས་བོང་གསེབ་གྱི་བཟོ་བསྟན་ནས་བོང་བོང་བོང་ཅེས་སྐད་རྒྱབ་ནས་སྐྱེས་་སྨན་གྱི་རྐུབ་ཡོད་སར་ཕར་རྒྱུགས་ཚུར་རྒྱུགས་བྱས། གྲོགས་པོ་ཟླ་བ་ཡ་མཚན་ནས་སླེ་བོ་ཁ་ནས་སྐེ་བསྲིངས་ནས་སྐེ་སོ་བལྟས། ཡིན་ན་ཡང་སྟབས་མ་ལེགས་པར་སླེ་བོའི་ལུང་ཐག་ཆད་ནས་ཁྲོག་སེ་ས་ལ་ལྷུང་། གྲོགས་པོ་ཟླ་བ་ཧང་སང་ནས་རྒྱུགས་ནས་ཁྲོག་སྒྲ་གྲགས་སར་རྒྱུགས་ནས་སོང་དེ་བལྟ་སྐབས། གྲོགས་པོ་ཉི་མས་ལག་ཏུ་སླེ་བོ་བཟུང་ནས་ཡར་ལངས་བསྡད་ཡོད་པ་མཐོང་། ཟླ་བས་ཁྱོད་འདིར་ཅིའི་ཕྱིར་ཡོང་བ་ཡིན་ཅེས་དྲིས། ཉི་མས་འདིར་བོང་བུ་མང་པོས་སྐབས་རྒྱག་གི་ཡོད་པ་གོ་བས། རྟི་ལུད་༼སྦང་མ༽ འཐུ་རུ་ཡོང་བ་ཡིན་ཅེས་བཤད་པས། ཟླ་བ་ངོ་ཚ་ནས་བཤད་རྒྱུ་གང་ཡང་མ་རེག་པར་ངོ་ཚ་ནས་པུས་མོ་ས་ལ་བཙུགས་ནས་གཞན་ལ་བཤད་མི་རུང་བའི་ཞུ་བ་བྱས། ཉི་མས་ཀྱང་གཞན་ལ་མི་བཤད་རྒྱུར་ཁས་བླངས་ནས་མནའ་བསྐྱལ། དེ་ནས་རང་ཡུལ་དུ་ལོག ཟླ་བ་བློ་རྩ་ནས་མ་བདེ་བར་ཉི་མའི་ནང་ལ་ཁུ་སུམ་སུམ་འཛུལ། ཁང་པའི་ནག་ཁུང་ཞིག་ལ་འཛུལ་ནས་ལྐོག་བལྟ་བྱས། ཉི་མས་རང་གི་ཆུང་མར་བཤད་རྒྱུར། ངེད་གཉིས་ཀས་ད་ལྟའི་བར་དུ་འཁྲུག་པ་སྤྱད་ན་ཡང་རྟ་ཡི་སྤྱོད་པ་ལྟར་བྱས་མྱོང་མི་འདུག་པས། ཡིན་གཅིག་མིན་གཅིག་དེ་དགོང་རྟ་ཡི་སྤྱོད་སྟངས་ལྟར་བྱེད་དགོས་ཞེས་ཨུ་ཚུགས་བྱས། སྐྱེས་སྨན་གྱིས་ཀྱང་དེ་ཡ་མཚན་དུ་རྩིས་ནས་རྟ་འདོགས་སར་སོང་ནས་ཕར་འཁོར་ནས་ཨི་ཧི་ཧི་ཅེས་རྒོད་མའི་སྐད་རྒྱབ། ཉི་མ་་ཡང་རྟ་གསེབ་ཞིག་དང་འདྲ་བར་རྐང་ལག་བཞི་ཀའི་ཐོག་ནས་ཀོག་ནས་རྟ་འདོགས་སར་རྒྱུགས། སྟབས་མ་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་ཟླ་བའི་མགོ་ཀ་བ་ལ་་གདོང་གཏུགས་བརྒྱབ་པས། མིག་ལམ་ནས་སྐར་མ་ཁྲི་སྟོང་མང་པོ་ཤར་བཞིན་དྲན་པ་བརྒྱལ། ཡུད་ཙམ་ནས་དྲན་པ་སོས་སྐབས། ད་དུང་སྐྱེས་སྨན་གྱིས་རྟ་འདོགས་ས་ན་ཁ་ཕར་འཁོར་ནས་ཨི་ཧི་ཧི་ཅེས་སྐད་རྒྱབ་ནས་མགྱོགས་སུ་ཡོང་དགོས་པའི་འབོད་པ་གཏོང་བཞིན་པ་ཐོས། ཟླ་བ་ཁོང་ཁྲོ་རབ་ཏུ་འབར་ཏེ། རྒྱུགས་ནས་སོང་དེ་ཆུང་མ་ལ་རྡུང་། ཉི་མས་སེམས་ཀྱིས་མ་བཟོད་པར་རྒྱུགས་སོང་ནས་ཁོ་གཉིས་བཀག ཟླ་བས་ཉི་མར་ཅིའི་ཕྱིར་ཡོང་བ་ཡིན་ཅེས་དྲིས། ཉི་མས་རྟ་རྒོད་མ་མང་པོས་འཚར་སྐད་གོ་བས་རྟ་ལུད་༼རྟ་སྦང་༽ འཐུ་རུ་ཡོང་བ་ཡིན་ཅེས་ལན་བཏབ་པས། ཟླ་བ་ཡང་ཁ་སྐྱེངས་ནས་ཅི་བཤད་འདི་བཤད་མ་བྱུང་བར་ལུས་སོ།། ཅེས་བོང་བུའི་མཚར་སྒྲུང་རྒྱ་མཚོ་ལྟ་བུ་ལས་མཚོན་ཙམ་བཀོད་པའོ།།

བརྒྱད་པ་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་གླུ་དང་ཤགས།

༡༽ བོང་ལི་མགོའི་གསེར་སྒ་དེ།།རྟ་མདོ་བ་མིག་གིས་མ་རིག་རྟགས།།རང་ཐག་སྟེང་གི་གསེར་ཏོག་དེ།།དཀར་ལྷ་ཁང་མིག་གིས་མ་རིག་རྟགས།། ༢༽ བོང་སྐྱ་ལི་ཕར་ལ་གཡབ་ཟིག་བྱོས།། ནམ་ལངས་ཁ་ཙུག་ཀ་ཧོས་ལོང་ལོང་།། ཁལ་བཀལ་ན་རྟུ་ལི་ཐ་ར་ར།། ཁྱོད་ཐལ་སྤུང་ནང་ན་རྡུལ་ལྷོག་ལྷོག། ༣༽ ཁྱོད་བོང་རྒན་སྐྱ་ལི་རྟ་ལ་འགྲན།། ཁྱོད་རྟ་ལ་འགྲན་རྒྱུ་གང་ན་ཡོད།། སྡུག་སོག་པ་ཐོག་ན་ཐིག་ལེ་ཞིག། ཁྱོད་ཙེག་གུ་ར་མ་ལུག་ལ་འགྲན།། ཁྱོད་ལུག་ལ་འགྲན་རྒྱུ་གང་ན་ཡོད།། སྡུག་མ་ནེ་འོག་ན་ཙོམ་ཙོམ་ཞིག། ༤༽ བོང་སྐྱ་ལི་ཅི་ལི་མ་བོ །། ཇག་བཅའ་རྒྱུ་མ་ཟེར་ངའི་སྐེ །། དྲུག་རིལ་ལུ་མ་ཟིག་ཡོད་རུང་།། ཁྱོད་སྐྱེ་གི་སྐྱེས་འགང་དམའ་གི ། ༥༽ བོང་སྐྱ་ལི་ཕྱུགས་ཀྱི་ཐ་མ་སྟེ།། རྩྭ་ཁམ་ཉག་ཅིག་གི་རྗེས་ལ་བསྙེགས།། དུས་དེང་སང་ངན་པ་མགོ་མཐོ་ན།། བོང་སྐྱ་ལིའི་བསྟན་པ་ཇེ་དར་རེད།། ༦༽ རྟ་འདོ་བ་ལག་ལ་མི་ཡོང་ཀི། བོང་སྐྱ་ལིར་ཞོན་ན་མི་འདོད་ཀི། ས་དེང་སང་ཨ་ཁུ་རྐང་ཐང་རེད།། ཁྱོད་རྐང་ཐང་ལ་ཁ་རྐང་རྗེན་རེད།། ཁྱོད་དགེ་བ་རེད་ལ་སྡིག་ཀ་རེད།། སོགས་ཤིན་ཏུ་མང་མོད་ཀྱང་འདིར་མཚོན་ཙམ་བཀོད་པ་ཡིན། གང་ལྟར་ན་ཡང་བོང་བུ་དང་འབྲེལ་བའི་གླུ་དང་ཤག་གང་གི་སྐབས་སུ་ཡང་བོང་བུ་ནི་དཔེ་ངན་པ་ཞིག་ཏུ་བརྩི་བའི་སྲོལ་ཞིག་ཡོད་འདུག།

དགུ་བ་དྲེའུ་དང་བོང་བུའི་གཟུངས་བཞུགས།

1] ༼བན་དེའི་གཟུངས་འདུས་ན་ཡོད་པའི་༽ བོང་བུའི་གཟུངས་བཞུགས་སོ། རྒྱ་གར་སྐད་དུ། ཨཱརྱ་ནི་ཏ་ཡ། བོད་སྐད་དུ། དཔལ་ཕྱག་ན་རྡོ་རྗེ་ལ་ཕྱག་འཚལ་ལོ། བོང་ཕྱུགས་འདི་རྣམས་ལ་གློ་དང་རྒྱུ་ནད་ལག་ནད་དང་རྐང་ནད་བྱུང་བ་འདི་རྣམས་ཞི་བར་བྱེད་པའི་གཟུངས། འདི་ལྟ་སྟེ། ཨོཾ་བཛྲ་པཱ་ཎི་ཧཱུཾ། ཨོཾ་ཏ་ཡ་ཐཱ། ཨོཾ་བཛྲ་ཧ་ལ་ཧ་ལ། ཧི་ལི་ཧི་ལི། ཧུ་ལུ་ཧུ་ལུ། ཏིཥྠ་ཏིཥྠ། སརྦ་སརྦ་སྭཱ་ཏཱ། ཨོཾ་ནེ་ལཾ་བྷ་རེ་དྷོ་རད། བཛྲ་པཱ་ཎི་ཧཱུཾ་ཕཊ། བོང་བུ་འདི་ཡི་ནད་གདོན་འདི་རྣམས་ལས་སྲུང་ཤིག་སྲུང་ཤིག བོང་ཕྱུགས་འདི་རྣམས་ཀྱི་ནད་གདོན་རྣམ་རྟོག་ངན་པ་ཐམས་ཅད་ཞི་བར་གྱུར་ཅིག རྐང་གཞི་ཕྱུགས་བོང་འདི་རྣམས་ལ་ནད་ཐམས་ཅད་སྲུང་དུ་གསོལ། སྦྱིན་བདག་འཁོར་བཅས་ཀྱི་ཕྱུགས་རྣམས་སྤེལ་ཅིག དཔལ་ཕྱག་ན་རྡོ་རྗེས་མཛད་པའི་བོང་བུའི་གཟུངས་མདོ་རྫོགས་སོ།། 2} ༼བོན་གྱི་ཆོ་ག་ན་ཡོད་པའི༽ དྲེའུ་དང་བོང་བུའི་གཟུངས་བཞུགས་སོ། ཞང་ཞུང་སྐད་དུ། པད་གྱེར་ཏྲི་ཡ་ཧྲིང་ཏེ་ཙི་ན་སྨར། བོད་སྐད་དུ། དུད་འགྲོའི་རྒྱལ་བོ་རྐང་བཞི་དྲེའུ་བོང་གཟུངས། འདི་སྐད་བདག་གིས་ཐོས་པ་དུས་གཅིག་ན། རི་ནག་འཇོམས་པའི་ཡང་ཕུག་ཏུ།། གསང་འདུས་ཞལ་གྱི་ཞབས་དྲུང་དུ།། ཁྱིམ་བདག་དྲུང་མི་རྡོ་ཚ་ཞེས་བྱ་བ་གཅིག་གིས།། པུས་བཙུགས་ཐལ་མོ་སྤྱི་བོར་སྦྱར། མེ་ཏོག་ཧ་རི་སེར་པོ་ཞིག་ཕུལ་ནས་འདི་སྐད་ཞུས་སོ། ཀྱེ་འགྲོ་བའི་མགོ་སྐྱོབས་གསང་བ་འདུས་པ་ལེགས། བདག་ནི་སྔོན་གྱི་ལས་འཕྲོ་སད་ནས་ནི། ད་ལྟ་གསང་འདུས་གཤེན་གྱི་སྤྱན་སྔར་བདག་མཆིས་པས། འགྲོ་བའི་སེམས་ཅན་དབུལ་ཞིང་ཕོངས་པ་ལ། འཕྲལ་དུ་དྲེའུ་བོང་ལ་སོགས་པའི། ནད་དང་བར་ཆད་བསྲུང་བའི་གཟུངས་ཤིག་བདག་ལ་བསྟན་དུ་གསོལ། ཞེས་ཞུས་སོ། དེ་ལ་གསང་འདུས་གཤེན་གྱི་བཀའ་རྩལ་པ། ལེགས་སོ་ཁྱིམ་བདག་ལ་སོགས་འདུས་པའི་འཁོར་རྣམས་ཉོན། རྐང་བཞི་རྟ་དྲེའུ་བོང་བུ་ལ་སོགས་ལ། རྔོ་དང་ལྷོད་དང་འཐིང་དང་སྡོམ། ཚ་གཟེར་གག་ལྷོག་གཡའ་དང་དུག ཁྱད་པར་གཟའ་བཙན་གྲུ་གཉན་ནད་ལ་སོགས། ་་་་་་་་་གོན་རྣམས་ལ་གསེར་སྐྱེམས་མཆོད། བདེན་པ་བདར་ཞིང་སྔགས་ཚིག་འདི་བརྗོད་པས། དྲེའུ་བོང་བུའི་ནད་རྣམས་འཇོོམས་པར་མཛོད། ཨ་ཨཱོཾ་ཧཱུཾ་རཾ་ཛ། ཨཱ་ཨ་དཀར་ས་ལེ་འོད་ཨ་ཡཾ་ཨོཾ་འདུ། སད་དོ་གྱེར་རོ་སྤུངས་སོ་ཧ་ར་སང་སང་། ན་ག་ཏྲི་ཡ་ཨུ་དུག་ཤིག་ཤིག དྲེའུ་བོང་གི་ནད་ཐམས་ཅད་ཁྲོལ་ཁྲོལ། ན་ག་ཏྲི་ཨུ་དུག་ཁྲོལ་ཁྲོལ། ན་ག་ཨུ་དུག་ཕུད་ཕུད། ན་ག་ར་ཙ་ཙ་སད་དོ། རགཱ་ཏྲི་ཨུ་དུག་ཤིག་ཤིག རཀྴ་ཏྲི་ཡ་ཨུ་དུག་སང་སང་། ཁྲོལ་ཁྲོལ། ན་ག་རཀྴ་ཨུ་ཏྲི་ཨུ་དུག་ཕུད། ཧུ་ལ་ཏྲི་ཡ་ཨུ་དུག་ཤིག་ཤིག དྲེའུ་དང་བོང་བུའི་ནད་ཐམས་ཅད་ཧ་དུ་སད་རཾ་ཏུ་ན་ཁྲོལ་ཁྲོལ། རྐང་བཞིའི་ཕྱུགས་དང་རྟ་དྲེའུ་བོང་བུ་ལ་དྲང་སྲོང་བརྒྱད་ཀྱི་ནད་དང་གནོད་པ་ཐམས་ཅད་ཆིལ་ཆིལ། ས་ལེ་འོད་དེ་ཨ་དཀར་ཞི་ཞི་མལ་མལ། དྲེའུ་བོང་བུའི་སྐྲན་དང་ཆུ་འགག་ཕོ་ལོག་ཐམས་ཅད་རཾ་རཾ་ཡཾ་ཡཾ་ཨ་ཨ་ཧ་ར་སང་སང་ཚ་བའི་ནད་དང་གྲང་བའི་ནད་དང་སྦྱོད་ཀྱི་གདོན་ཐམས་ཅད་སང་སང་ཞི་ཞི་མལ་མལ་སྭཱ་ཧཱ། དེ་ལྟར་གཟུངས་ཀྱི་རྒྱལ་བོ་འདི་བརྗོད་པས། དྲེའུ་བོང་བུ་ལ་སོགས་པའི་རྟ་ནད་སྡོམ་ལྷོད་དང་། དྲེའུ་ནད་ཧག་ཤི་དང་། བོང་ནད་སྐྲང་འགག་དང་། གདུག་པའི་ནད་ཐམས་ཅད་ཞི་བར་གྱུར་ཅིག རྟ་དང་དྲེའུ་བོང་བུ་ལ་སོགས་པ་ཕྱུགས་ལུག་ཐམས་ཅད་འཕེལ་བར་གྱུར་ཅིག བདག་དང་ཡོན་བདག་མི་ནོར་འཁོར་དང་བཅས་པ་རྣམས་ཀྱི་ནོར་གཡང་སྐྱོངས་པར་གྱུར་ཅིག རྟ་གཡང་སྐྱོངས་པར་གྱུར་ཅིག ལུག་གཡང་སྐྱོང་བར་གྱུར་ཅིག ར་གཡང་སྐྱོང་བར་གྱུར་ཅིག དྲེའུ་གཡང་སྐྱོང་བར་གྱུར་ཅིག ནོར་ཟས་གྱི་གཡང་ནམ་མཁའི་ཆར་བཞིན་དུ་འཕེལ་བར་གྱུར་ཅིག ཉི་ཟླ་བཞིན་དུ་ཚེ་བསྲིང་ཞིང་གསལ་བར་གྱུར་ཅིག ལོངས་སྤྱོད་ས་གཞི་བཞིན་དུ་རྒྱ་ཆེ་ལ་དཔང་མཐོ་བར་གྱུར་ཅིག ནོར་ཕྱུགས་ནོར་བུ་བཞིན་དུ་འཕེལ་ལ་དགོས་འདོད་འབྱུང་བར་གྱུར་ཅིག ཀླུང་རྟ་སེང་གེ་བཞིན་དུ་གཞན་སྣང་ཟིལ་གྱི་མནོན་པར་གྱུར་ཅིག མི་གཡང་ཕྱུགས་གཡང་རྟ་གཡང་བ་གླང་གི་གཡང་ར་གཡང་ལུག་གཡང་ལ་སོགས་པ་ཕུག་སུ་བརྟེན་ལ་ཡུན་རིང་དུ་གནས་པར་གྱུར་ཅིག གསེར་དངུལ་ཟངས་ལྕགས་ཕྲ་མིན་མུ་ཏིག་ལ་སོགས་པ་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་ལ་དབང་བསྒྱུར་བར་གྱུར་ཅིག ཞེས་དྲེའུ་བོང་གཟུངས་དང་སྨོན་ལམ་བཅས་པ་འདི་གསང་བ་འདུས་པས་ཡོངས་སུ་དག་པ་ལ་གདམས་པའི་གཟུངས་རྫོགས་སོ། ཕྱིས་གུ་རུ་བོན་ཆུང་གི་གཏེར་མའོ། བཀྲི་ཤིས་བག་དྲོ་བྱིན་ཆེ་བར་ཤོག དགེའོ།། ༼རྟ་བོང་གི་གཟུངས་འདི་ནི་བོན་པོའི་གཞུང་ན་ཡོད་པ་ཡིན་ལ། ཡིག་ནོར་ཡིན་ནམ་སྙམ་པ་དང་ཆད་པ་ཡོད་དམ་སྙམ་པ་རེ་ཟུང་ཡོད་ན་ཡང་མ་ཕྱི་དབུ་མེད་བྲིས་མ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བཟུང་ནས་མ་བཅོས་པར་བཞག་ཡོད༽

བཅུ་བ་མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ། བོང་བུ་བསྟན་བཅོས་འདི་ནི་རྡོ་སྦིས་འབུམ་རམས་པ་བློ་བཟང་ཡོན་ཏན་སོགས་བློ་ལྡན་འགས། བསྟན་བཅོས་འདིའི་ས་བོན་འགའ་མཁོ་སྤྲོད་གནང་བ་དང་འབྲེལ་བོང་བུའི་བསྟན་བཅོས་ཞིག་འབྲི་རྒྱུའི་སྐུལ་མ་གནང་བས་དང་དུ་བླངས་ནས། དོ་རྒྱ་དགེ་བཤེས་བསོད་ནམས་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ་༢༠༡༦ལོའི་ཟླ་༣་པའི་ཚེས་༡༥་ཉིན་ཨ་རིའི་ཤར་ཕྱོགས་གྲོང་ཁྱེར་ཆེན་པོ་ཧྥི་ལ་དྷེལ་ཧྥི་ཡ་ (philadelphia)ནས་མཇུག་རྫོགས་པར་བྲིས།། །།

པར་རིས་བར་འཁྱམས།

ཟིན་ཐོ་འམ་དཔྱད་གཞི།

དཔྱད་གཞིའི་དཀར་ཆག།

ད་དུང་གཟིགས།

ཕྱི་ཕྱོགས་དྲ་མཐུད།

አህያ አራት እግር ያለው ለማዳ እንስሳ ሲሆን ከባድ ዕቃ በመሸከም ሰውን ይረዳል። በተለይም ዘመናዊ የመጉአጉአዣ አገልግሎት በሌለበት ሥፍራ አገልግሎት በስፋት ይሰጣል። አህያ ኢትዮጵያ ውስጥ የሚገኝ አጥቢ እንስሳ ነው።

የእንስሳው ሳይንሳዊ ጸባይ

ለማዳ አህያ ወይም Equus africanus asinus የመጣ ከአውሬ አህያ Equus africanus ነበር።

አስተዳደግ

በብዛት የሚገኝበት መልክዓ ምድር እና ብዛቱ

የእንስሳው ጥቅም

Ase (Âze in grafîa ofiçiâ)

Classificaçion scientiffiga:

Regno:
Phylum:
Classe:
Ordo:
Famiggia:
Genere:
Sotto genere:
Speçie:
Nomme scientiffigo

Animalia (Animà)
Chordata
Mammalia (Mammifeï)
Perissodactyla
Equidae
Equus
Asinus
E. asinus
Equus asinus
Linnaeus, 1758

Asno

An asno sarong klase nin hayop.