Multimedia w Wikimedia Commons Olsza czarna (Alnus glutinosa Gaertn.) – gatunek drzewa należącego do rodziny brzozowatych. Olsza czarna to jedno z ważniejszych drzew wilgotnych zarośli nadbrzeżnych i lasów łęgowych niżu. Rośnie prawie na całym obszarze Europy, a także na niektórych obszarach Azji i w północno-zachodniej Afryce. W górach i na żwirowiskach rzecznych ustępuje miejsca olszy szarej.
Morfologia
- Pokrój
-
Drzewo osiągające wysokość do 40 m z rozłożystą koroną. Ma dużą zdolność do tworzenia odrostów ze ściętych pni.
- Pień
- Dolne konary wzniesione do góry, górne bardziej poziomo odstające od głównego pnia. Kora ciemnoszara, prawie czarna, pękająca. Roczne gałązki nagie z wyraźnymi, jaśniejszymi przetchlinkami.
![src=]()
Młode kotki męskie i żeńskie, oraz stare szyszkowate owocostany
- Pąki
- Owalne, brunatne, lepkie pączki, odstające na długich szypułkach.
- Liście
- Długość 4–10 cm, szerokość 3–7 cm, odwrotnie jajowate, z tępym, lub wyciętym wierzchołkiem, brzeg nierówno podwójnie piłkowany i falisty. Wierzchnia strona błyszcząca. Od głównego nerwu odchodzi 5–8 par nerwów bocznych. Po spodniej stronie w kątach nerwów kępki włosków. Młode liście są nieco lepkie. Ulistnienie skrętoległe.
- Kwiaty
- Kwiaty zebrane w kotki. Roślina wytwarza je już przed zimą. W zimie kotki mają kolor czerwonawy, podczas kwitnienia stają się zielonkawe. Kotki męskie o długości ok. 3 cm, zwisające, występują po 2–3 razem. W okresie kwitnienia powiększają się do 5–10 cm, wytwarzając duże ilości pyłku. Po przekwitnięciu obumierają. Kotki żeńskie o długości ok. 1,5 cm występują w pęczkach po 3–5. Po przekwitnięciu kotki żeńskie silnie drewnieją i rozrastają się do 5–10 cm długości. Przypominają swoim wyglądem małe szyszki na długich szypułkach.
- Owoc
- Owocem jest mały, brunatny orzeszek wąsko oskrzydlony (skrzydlak). Na pędach występują także zdrewniałe, zeszłoroczne szyszkowate owocostany.
Biologia i ekologia
Jest gatunkiem szybko rosnącym, żyje do ok. 120 lat[potrzebny przypis].
Roślina jednopienna z oddzielnymi kwiatostanami męskimi i żeńskimi, rozwijającymi się przed liśćmi, bardzo wczesną wiosną (od lutego do kwietnia), wiatropylna. Owocować po raz pierwszy zaczynają drzewa 20–30-letnie. Nasiona wysypują się zimą.
Drewno nie zróżnicowane na biel i twardziel.
Olsza czarna porasta brzegi rzek, rowów melioracyjnych, stawów, bagna. Roślina światłolubna. Rośnie w miejscach wilgotnych. Unika podłoży wapiennych, suchych i gleb piaszczystych. Rosnąca w takich warunkach roślina przyjmuje krzaczastą formę. Megafanerofit. W Sudetach i Karpatach bardzo rzadka i występuje tylko w reglu dolnym. Tworzy czyste lub mieszane drzewostany (olsy).
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Alnetea glutinosae, SAll. Alnenion glutinoso-incanae[2].
Liczba chromosomów 2n = 28[3].
Zmienność
Tworzy mieszańce z olszą szarą (Alnus x pubescens Tausch.)[4]. Gatunek zróżnicowany na cztery podgatunki[5]:
-
Alnus glutinosa subsp. antitaurica Yalt. – występuje w Turcji i Iranie
-
Alnus glutinosa subsp. barbata (C.A.Mey.) Yalt. – rośnie w Turcji i Iranie
-
Alnus glutinosa subsp. betuloides Ansin – występuje w Turcji
-
Alnus glutinosa subsp. glutinosa – rośnie w całym zasięgu gatunku
Zastosowanie
-
Drewno: Lekkie, miękkie, łupliwe, odporne na długie przebywanie w wodzie. Podczas wysychania paczy się. Zaraz po przecięciu jest żółtawobiałe, ale w zetknięciu z powietrzem wkrótce zmienia kolor na pomarańczowo-czerwony. Wykorzystuje się je w meblarstwie do produkcji sklejki, a także w budownictwie (np. na płoty). Szczególnie dobrze nadaje się na przedmioty narażone na stałe przebywanie w wodzie. Stanowi także materiał opałowy, wędzarniczy i służy do produkcji węgla drzewnego.
- Kora używana jest do produkcji garbników (zawiera ich do 16%).
- Czasami uprawiana jako roślina ozdobna. Jest też używana do zadrzewień krajobrazowych.
Nazewnictwo
Polska nazwa drzewa pochodzi od barwy kory, wykorzystywanej niegdyś do farbowania na czarno.
Szkodniki
![src=]()
Objawy żerowania kolbowca olchowego i larwy hurmaka olchowca
![src=]()
Dorosłe osobniki pienika olchowca
Do największych szkodników olszy czarnej należą[6]:
-
Hurmak olchowiec (Agelastica alni) – na liściach żerują larwy i postać dorosła chrząszcza. Larwy pojawiają się od czerwca do lipca i żerują przez ok. 3 tygodnie. Zjadają miękisz, a następnie wygryzają blaszkę między nerwami. Dorosłe osobniki żerują krótko.
-
Kloszowiec olchowy (Eriophyes inangulis) – żeruje tylko na olszy czarnej. Objawem żerowania są kloszowate wypukłości w kątach nerwów wzdłuż nerwu głównego.
-
Kolbowiec olchowy (Eriophyes laevis) – roztocz, przedstawiciel szpecieli, żerujący na liściach. Objawem żerowania są brodawkowate wyrośla na wierzchniej stronie blaszki liściowej, o wysokości 2–3 mm. Wyrośla początkowo są jasnozielone, następnie czerwienieją, a w lipcu brązowieją. Liście, na których żerują roztocza wcześniej opadają.
-
Miniarka brzozówka (Agromyza alnibetulae) – larwy tej muchówki żerują także na olszach. Objawem żerowania jest długa i kręta mina widoczna na blaszce liściowej, powstająca od szczytu liścia.
-
Miodówka olszowa (Psylla alni) – larwy i osobniki dorosłe żerują na pędach okryte kłaczkowatą wełną. Wysysają soki, ograniczając wzrost pędów i zmniejszając ich turgor.
-
Pienik olchowiec, pienik olszowiec (Aphrophora alni) – pluskwiak, którego larwy od kwietnia-maja żerują na szyjkach korzeniowych. Dorosłe osobniki żerują od czerwca lub lipca do jesieni. Nakłuwają tkankę na pędach i wysysają z łyka sok. W miejscach żerowania powstają pierścieniowate zgrubienia, pędy są osłabione i łamliwe.
-
Pilśniowiec olchowy (Aceria brevitarsus) – roztocz, żerujący na spodniej stronie liści, gdzie w miejscach żerowania tworzy się srebrzysta pilśń. Na wierzchniej stronie liścia widać jaśniejsze wypukłości.
-
Zdobniczka podlistnoolchowa (Pterocallis alni) – mszyca żerująca pojedynczo lub w małych grupach na spodniej stronie liści. Na blaszce liściowej widoczne są żółte plamy.
-
Zwijacz brzozowiec (Deporaus betulae) – na liściach żerują larwy i osobniki dorosłe tego chrząszcza.
-
Zwiotka olszowa (Fenusa dohrnii) – błonkówka, której larwy żerują wewnątrz liści. Objawem żerowania są pęcherzykowate, brązowe miny, zlokalizowane między dwoma nerwami bocznymi. W wyniku żerowania blaszka liściowa ulega zniekształceniu i często liść opada.
-
Zżernica olszowa (Heterarthrus vagans) – na olszy występuje rzadziej niż zwiotka olszowa. Larwy żerując wewnątrz liści także tworzą miny.
Przypisy
Bibliografia
- W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
Linki zewnętrzne
Rodzime drzewa i krzewy Polski na podstawie Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002)Nagonasienne Drzewa i krzewy
Okrytonasienne Krzewy i pnącza
Drzewa
