Cardoon

Artîşoka spanî, artîşoka bejî, xarpoş^{[çavkanî pêwîst e]} (Cynara cardunculus) cureyekê artîşokê, riwekek ji famîleya stêregulan (Asteraceae) e. Pelên wê bidirî (strîlokî), pirrsalane, bejî ye. Bi qasî 1,5 m bilind dibe. Du cureyên wê hene.

Li Kurdistanê jî digihê. Kurd wekî pincarê biharê berhev dikin, tevlî savarê dikin. Zarok wekî kerengê, ji viya jî benîşt çêdikin. Divê di demekê kurt de bên berhevkirin, lewra qert dibin. Welatê wê devedorê Deryaya Navîn, Kurdistan, Îran, bakurê Afrîkayê ye, lê belavbûyî ye.

Antîdepresîv e?

Tê gotin ku li dijî depresyonê bikêr e. Di bijîşkiya gelêrî ya kurd de, bo kesên xemgîn û depresîv, cûtina (kayîna) benîştê wê dihate pêşniyarkirin. Lê xebateke zanistî nîne, baştir e, bi gotin û destûra doktoran bê bikaranîn.

Çavkanî

• David J. Keil: Cynara. In: Flora of North America Editorial Committee (weşan.): Flora of North America North of Mexico - Floraya bakurê Amerîka û Meksîkê. Bd 19. Oxford University Press, New York/Oxford 2006, S. 89. ISBN 0-19-530563-9 (îngilîzî)
• Silke Göttmann: Einfluss von Sorte, Saatzeit und Standraum auf Blattertrag und Wirkstoffgehalt der Artischocke (Cynara cardunculus ssp. flavescens WIKL.). Dissertation, Universität Gießen 2006. (almanî)
• Gabriella Sonnante, Domenico Pignone, Karl Hammer: The Domestication of Artichoke and Cardoon. From Roman Times to the Genomic Age. In: Annals of Botany. New York/Oxford 100.2007,5(4.Juli),1095-1100. ISSN 0305-7364 (almanî)

Girêdan

• Rob Fletcher: Listing of Useful Plants of the World, Australian New Crops. - Bibliographie zu "Cynara cardunculus" 1988–2000 (ne bi kurdî ye)

She lus 'sy chynney Asteraceae eh cardoon (Cynara cardunculus). She mooinjer dooghyssagh onnane vlasstal t'ayn, as shimmey troarag t'echey. T'eh dooghyssagh da'n Oarpey heear as Meanvooiragh.

Jalloo-oaylleeaght

She lus sheer-vio lussagh t'ayn. T'eh gaase wheesh as 1.5m er yrjid. Ta duillagyn babbanagh glassey ny leeah-ghlassey echey, wheesh as 50cm er lhiurid, as jialgyn mooarey orroo. Ta ny blaaghyn gorrym-jiarg reaghit myr pseudanthium as ta jialgyn foawragh nyn mast'oc. Ta'n pseudanthium wheesh as 6cm er crantessen.^[1][2][3][4]

Share lesh ardjyn çhirrym, sheear dys yn Varoc as yn Phortiugal, shiar dys Yn Libya as yn Ghreag, as twoaie dys yn Chroit as y Rank yiass. T'eh ry-akin 'syn Cheeprey, ny h-Ellanyn Canaaragh as yn Vadeirey myrgeddin, as dooghyssagh daue, foddee.^[5] She sarkyl t'ayn ayns pampas ny h-Arjenteen, yn Austrail as California.^[4]

Myr troarey 'sy Reeriaght Unnaneysit, chossyn y lus Award of Garden Merit liorish y Royal Horticultural Society.^[6]

Troarey

Ta daa phossan troarag ayn. Ta cardoon hene (Cynara cardunculus, cocheayllagh rish C. cardunculus arr. altilis DC) er ny reih son gish duillag yn-ee. Ta onnane vlasstal (Cynara cardunculus possan Scolymus, cocheayllagh rish Cynara scolymus ny C. cardunculus arr. scolymus (L.) Fiori) er ny reih son buinnaghyn blaaghey yn-ee. Ta'n daa hroarag ny smoo na'n lus feie; cha nel monney jialgyn oc, as ta ny gish as blaaghyn ny smoo, myr shen ta troar smoo ry-gheddyn assdaue as t'eh ny sassey ad y chur stiagh.^[1][7] Cha nel monney scansh eddyr y jees oc as cardoon feie, as ta niart crosh-heelree eddyr oc. S'doillee daue crosh-heelraghey marish dooieyn Cynara elley.^[1]

Share da amm aase feayr as liauyr, mysh queig meeghyn, agh cha nod eh shassoo noi rio. Ta feme echey er rheamys mooar, as myr shen cha nel eh goll er troarey monney agh raad ta aggyrtys ynnydagh er.

Ta jialgyn beggey do-akin, bunnys, er gish chardoon, as t'ad guinnagh dy liooar. Ta troaragyn gyn jialgyn er nyn droarey noi shen, agh bare dhyt kiarail y ghoaill gyn scansh da'n troarag t'ayn.

Ymmyd bee

Dee ad cardoon 'sy Çhenn Ghreag, 'sy Çhenn Raue as 'sy Çhenn Phershagh. Ta feanish ayn jeh'n cherroo eash RJC liorish Theophrastus, myr κάκτος (Ladjyn: cactus), agh cha nel enney y lus shen cruinn.^[1] V'eh ry-akin 'syn Oarpey mean-eashagh as jeianagh leah, as ayns America rish amm ny coloinyn. Hie eh ass fashan anmagh 'sy 19oo eash, agh t'eh goll er troarey foast 'sy Rank, y Spaainey as yn Iddaal. Ayns ard Geneva, ta troarag ynnydagh 'Argenté de Genève' ('Cardy') ny sur-vee ynnydagh.^[8] T'eh cadjin dy liooar 'syn Affrick hwoaie, ayns couscous Algeeragh as Tooneeshagh.

Ta ny buinnaghyn yn-ee, as t'ad goll er ee 'syn Iddaal yiass as 'sy Çhissyl.^[9] Ayns buill elley, t'ad gee ny gish son y chooid smoo.

Ta ny gish goll er çhaglym 'sy yeurey as yn arrey, kiart roish blaaghey.^[7] Ta'n blass orroo gollrish blass onnane vlasstal.

"Roish my çhaglym cardoonyn son y voayrd, ta shin giallaghey ad liorish co-chiangley ad as filley coonlagh mygeayrt oc, as kiangley eshyn mygreddin, as faagail ad rish tree shiaghteeyn."^[10]

Ymmyd elley

T'ad geddyn ensymeyn ass cardoon dys jannoo caashey feill-haghnagh. Ta caashey tradishoonagh ny Portiugal jeant jeh'n vinjey shoh ynrican, myr sampleyr, Queijo de Nisa.

T'eh goll er troarey myr lus jesheenagh, as ta blaaghyn mooarey as glasseraght yial ec troaragyn jesheenagh.^[4]

'Sy 21oo eash, t'ad cur geill da myr bun bea-gheesyl. Ta ooill ry-gheddyn ass ny rassyn echey, as t'eh gollrish ooill lus ny greiney. Hooar ronsaghey dy vel eh ny share na ooill reap bentyn rish cormid bree as jeeyl çhymbyllagh.^[11]

Jallooyn

• Cynara cardunculus - Thie Tashtee Toulouse

• Duillagyn aegey

• Buinney blaaghey

• Lossreeyn

• Buinney

• Çheet my vlaa

• Troaragyn ayns Ágreda, y Spaainey

• Cardoon coagyrit 'syn aght Nafarroagh

• Cardoon 'sy tourey ayns Garey Lus-Oaylleeagh München.

Imraaghyn

Cardoon, raw
Nutritional value per 100 g (3.527 oz) Energy 20 kcal 70 kJ Carbohydrates 4.07 g - Dietary fiber 1.6 g Fat0.1 g Protein 0.7 g Thiamin (Vit. B1) 0.02 mg 2%Riboflavin (Vit. B2) 0.03 mg 2%Niacin (Vit. B3) 0.3 mg 2%Pantothenic acid (B5) 0.338 mg 7%Vitamin B6 0.116 mg9%Folate (Vit. B9) 68 μg 17%Vitamin C 2 mg3%Calcium 70 mg7%Iron 0.7 mg6%Magnesium 42 mg11% Phosphorus 23 mg3%Potassium 400 mg 9%Zinc 0.17 mg2% Percentages are relative to US
recommendations for adults.
Source: USDA Nutrient database

Ing cardoon (Cynara cardunculus), mayayus ya naman keng English artichoke thistle, cardone, cardoni, carduni o kaya cardi, metung yang balamu thistle a tanaman nung nu kayanib ya keng familia Aster, Asteraceae; (o archaic: Daisy familia, Compositae). Kabud nia mu daragul a kalupa da species da reng Globe artichoke, ar dakal ya mialiwang saskulan da. Katutubu ya keng Mediterranean, nung nu meging matunud ya king mumunang panaun.

Dalerayan

L'articiòch (Cynara cardunculus subsp. scolymus (L.) Hegi) l'è ona pianta de la famija di Asteraceae che la se coltiva in Italia e in d'alter nazion per vess mangiada e anca per i sò proprietà medicinaj.

Lu Cynara cardunculus (chiamatu "carduni" 'n Sicilia") è na chianta ervàcia dû gèniri cu fogghi carnusi janchinusi, curtivata comu urtaggiu.

Karduno esas Cynara cardunculus, speco di artichoko, di qua onu manjas la kosto mediana di la folii, pos blankigir olu por kovrar lu ye palio.

Taga (Isem usnan: Cynara cardunculus) d talmest n yemɣi seg twacult n tetrawt. Carl Von Linné d amdan amezwaru i yuran fell-as deg useggas n 1753.

Tilmas

Ismawen

• Isem-is s latinit: Cynara Cardunculus
• Isem-is s tefransist: Cardon sauvage
• Ismawen-is nniḍen s teqbaylit:
• Ismawen-is nniḍen s tmaziɣt:

Isseqdac

Tiwelhiwin

1. ↑ 'Imɣan n Tensawt - Plantes de Kabylie ' - Saïd Zidat - Editions Innexsys, Luxembourg, Avril 2016 ISBN 978-99959-0-205-6 www.imghantensawt.lu

Η αγκινάρα (Cynara cardunculus, Κυνάρα η καρδονίσκη ή αλλιώς Κυνάρα η κάκτος) είναι πολυετές λαχανικό της οικογένειας των Αστεροειδών (Asteraceae),^[1] Αναπτύσσεται σε σχήμα θάμνου, ύψους περίπου 1,5 μ. Είναι φυτό ιθαγενές της Αφρικής, καλλιεργείται, όμως, σε πολλά μέρη του σύγχρονου κόσμου σε θέσεις προφυλαγμένες από το δυνατό ψύχος και εδάφη χωρίς πολλή υγρασία.

Χαρακτηριστικά

Η ρίζα της αγκινάρας είναι πασσαλώδης και προχωρεί βαθιά στο έδαφος.

Τα φύλλα της είναι μεγάλα με βαθιές σχισμές, χρώμα γκριζωπό στο κάτω μέρος και το στέλεχός της είναι μακρύ με διακλαδώσεις.

Πολλαπλασιάζεται με παραφυάδες κατά την άνοιξη ή το φθινόπωρο ενώ ο βλαστός της ξεραίνεται το καλοκαίρι.

Κατανάλωση

Από το φυτό χρησιμοποιείται στη μαγειρική το άνθος, που έχει σχήμα σφαιρικό, λίγο μακρύ και σαρκώδες. Μαγειρεύεται αφού καθαριστεί από τα πέταλα και το χνούδι, ενώ στην Κρήτη τρώγεται και ωμή με λεμόνι, πολύ νόστιμη και "ειδικός" μεζές για τσικουδιά.

Τα εξωτερικά πέταλα του άνθους καταλήγουν σε αγκαθωτή άκρη και είναι σκληρά, μπορούν δε να χρησιμοποιηθούν και για τροφή των ζώων.

Η αγκινάρα είναι πλούσια σε βιταμίνες Α, Β1, Β2, νιασίνη και C.^[2]

Καλλιέργεια

Στην Ελλάδα καλλιεργείται στην Αργολίδα,ιδιαίτερα στην περιοχή των Ιρίων και της Κάντιας, στην Κρήτη και στην Μεσσηνία (όπου βρίσκουμε κυρίως την "άγρια" αγκινάρα με μεγάλα αγκάθια στα πέταλα), στη Λακωνία, στην Κέρκυρα, στην Ηλεία και αλλού, ενώ καλλιεργείται σε όλες σχεδόν τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, την Βρετανία και την Γαλλία.

Γιορτές

Στα Ίρια Αργολίδας κάθε Μάιο μήνα διεξάγεται η γιορτή της αγκινάρας.

Πηγές, Σημειώσεις