Multimedia w Wikimedia Commons Komosa ryżowa (Chenopodium quinoa Willd.) – gatunek rośliny jednorocznej; w różnych systemach klasyfikacyjnych zaliczany do rodziny komosowatych lub szarłatowatych. Uprawiany w Ameryce Południowej. Jest blisko spokrewniona z pospolicie występującą w Polsce komosą białą (Chenopodium album). W Polsce notowano dawniej jej występowanie w okolicach Gubina. Status gatunku we florze Polski: efemerofit.
Popularność swoją zawdzięcza łatwości przygotowania – nasiona się gotuje i mogą one być wykorzystywane w wielu daniach. Zaraz po zebraniu poddawane obróbce – usuwane są gorzkie saponiny, znajdujące się w łupinach nasion. Bogate w błonnik i minerały, można stosować jako zamiennik ryżu czy ziemniaków.
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa ogłosiła rok 2013 rokiem komosy ryżowej[2].
Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie jest uprawiana od 3–5 tysięcy lat. Była podstawowym pokarmem w państwie Inków na obszarach górskich, gdzie zastępowała kukurydzę. Tradycyjnie władca inkaski corocznie wysiewał pierwsze nasiona. Po podboju państwa Inków przez Hiszpanów wprowadzano uprawę pszenicy i jęczmienia, przez co znaczenie komosy w regionie zmalało. Współcześnie ponownie na wyżej położonych obszarach w Ameryce Południowej jest główną rośliną uprawną, a wprowadzana jest do upraw także w Ameryce Północnej i w Europie[3].
Nasiona komosy ryżowej zawierają substancje z grupy saponin, które nadają gorzki smak. Dla celów komercyjnych usuwa się saponiny z nasion, poddając je specjalnej obróbce. Goryczka stanowi ochronę przed roślinożercami[4], dzięki czemu nie wymaga zbyt wielkiej ochrony podczas uprawy. W celu usunięcia gorzkiego smaku saponin, próbuje się selektywnego kojarzenia różnych szczepów i prowadzone są badania inżynierii genetycznej[5].
Właściwości toksyczne saponin zawartych w komosie ryżowej określone są jako średnio drażniące oczy i układ oddechowy oraz lekko drażniące układ pokarmowy[6]. W Ameryce Południowej saponin używa się do prania ubrań, mycia naczyń i jako środek odkażający na rany[7].
Genom komosy ryżowej został zmapowany przez badaczy z King Abdullah University of Science and Technology w Arabii Saudyjskiej w 2017 r. Jest to roślina tetraploidalna. Introdukcja tego gatunku do siedlisk innych niż natywne (Europa, Ameryka Północna) zwiększa jej różnorodność genetyczną. Korelacja między warunkami środowiska a tempem zmian genetycznych sugeruje, iż na powstawanie nowych odmian może mieć wpływ gradient temperatury i dostępności wody[8]. Wieloletnia uprawa komosy ryżowej przez ludzi miała wpływ na zmienność genetyczną rośliny, która wyewoluowała przez sporadyczne wymiany nasionami między kupcami[9]. Obecnymi trendami w inżynierii genetycznej jest zwiększenie wydajności plantacji, zwiększenie jej tolerancji na ciepło i czynniki środowiskowe oraz zmniejszanie ilości saponin. Coraz popularniejsze są również starania o utrzymanie zmienności genetycznej, żeby zachować naturalną zdolność do adaptacji do różnorodnych czynników środowiska[8].
Surowe nasiona komosy ryżowej (zwane quinoa lub ryżem peruwiańskim) zawierają 64% węglowodanów, 13% wody, 14% protein i 6% tłuszczu. Są dobrym źródłem błonnika, białek i witamin grupy B.
Po ugotowaniu zawierają 72% wody, 21% węglowodanów, 4% białka i 2% tłuszczu, obniżeniu ulegają wartości odżywcze[10]. 100 g ugotowanej komosy ryżowej to 149 kcal. Zawierają dużo magnezu i fosforu.
Komosa ryżowa nie zawiera glutenu i jest łatwostrawna. NASA prowadzi nad nią badania w celu ustalenia użyteczności podczas długotrwałych lotów załogowych[11].
Wartość energetyczna 1479 kJ (353 kcal) Białka 14,0 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 30% 30% 30% 30% M 25% 25% 25% 25% Węglowodany 64,6 g szczegółowe informacje Przyswajalne 57,8 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 44% 44% 44% 44% M 44% 44% 44% 44% Skrobia 52,7 g Błonnik 6,8 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 27% 27% 32% 32% M 18% 18% 23% 23% Tłuszcze 5,5 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,71 g Woda b.d. g szczegółowe informacje Witaminy Tiamina (B1) 0,265 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 24% 24% 24% 24% M 22% 22% 22% 22% Niacyna (B3) 1,01 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% Foliany 0,182 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 46% 46% 46% 46% M 46% 46% 46% 46% Makroelementy Wapń 61 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,1% 6,1% 5,1% 5,1% M 6,1% 6,1% 6,1% 5,1% Magnez 313 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 101% 98% 98% 98% M 78% 75% 75% 75% Potas 674 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 14% 14% 14% 14% M 14% 14% 14% 14% Sód 7 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,5% 0,6% M 0,5% 0,5% 0,5% 0,6% Mikroelementy Żelazo 8,9 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 49% 49% 111% 111% M 111% 111% 111% 111% Dane liczbowe na podstawie: [12]W Ameryce Południowej głównymi odmianami są:
Najbardziej popularne komercyjnie są odmiany Kancolla quinoa i Blanca de Junín. Mają białe nasiona, zostały wyselekcjonowane w Peru w 1950 r. Pierwsza odmiana zawiera saponiny, druga zaś jest uznawana za słodką, gdyż ma niewielką ich zawartość (poniżej 0,11%). Innymi popularnymi są odmiany Witulla i Pasancalla, mające charakterystyczny, różowo-brązowy kolor nasion.
Komosa ryżowa znajduje swoje zastosowanie w medycynie i jej spożywanie ma pozytywny wpływ na zdrowie[potrzebny przypis]. Zawiera flawonoidy, które są naturalnymi przeciwutleniaczami roślinnymi. Szczególnie przebadanymi są kwercetyna i kemferol. Okazuje się, że komosa ryżowa ma znaczne ilości tych związków[14], zawiera więcej kwercetyny niż np. żurawina[15]. Jest świetnym źródłem białka[potrzebny przypis]. Zawiera aminokwasy egzogenne, których organizm nie jest w stanie syntezować i musi przyjmować z dietą, między innymi lizynę, rzadko spotykaną w zbożach[16]. Dzięki temu może być stosowana jako zamiennik mięsa w dietach roślinnych. Ma również niski indeks glikemiczny, więc zapewnia uczucie sytości na dłużej, więc może być pomocna przy zwalczaniu otyłości. Pomimo dużych ilości pierwiastków takich jak magnez, potas, cynk i żelazo, zawiera również kwas fitowy, który wiąże się z nimi i może obniżyć wchłanialność. Pozbywa się go poprzez wykiełkowanie nasion komosy lub moczenie ich w wodzie, zwiększy to dodatkowo ilość przeciwutleniaczy[17]. Badanie przeprowadzone na zdrowych ochotnikach wykazało, że włączenie komosy ryżowej do diety skutkowało zmniejszeniem stężenia glukozy i insuliny we krwi (w badaniu nie brały udział osoby chore na cukrzycę)[18].
Wymagania komosy ryżowej mogą się istotnie różnić w zależności od odmiany. Może występować nawet do 4000 m n.p.m., jednak optymalnym zakresem do uprawy jest 2500-4000 m n.p.m. Zakres temperatur w jakich komosa może być uprawiana waha się nawet od -4 °C do 35 °C. Rośliny są istotnie wrażliwe na niskie temperatury w zasadzie tylko podczas kwitnienia. Mroźne letnie dni i noce, występujące w Andach, prowadzą do sterylizacji pyłku przez co nie dochodzi do zapylenia. Zakres tolerancji opadów deszczu waha się w granicach od 300 do 1000 mm w zależności od odmiany. Rozwija się optymalnie w deszczowych warunkach podczas początkowego wzrostu i braku deszczu w trakcie dojrzewania nasion i zbioru[19].
Najlepszym podłożem do uprawy komosy są gleby piaszczyste, dobrze osuszone, zawierające niewielkie ilości składników odżywczych, o umiarkowanym zasoleniu, najlepsze pH gleby waha się od lekko kwaśnego do lekko zasadowego między 6 a 8,5.
Ziarna komosy ryżowej są tradycyjnie zbierane ręcznie, rzadko kiedy używa się maszyn. Związane jest to z dużymi różnicami w czasie osiągania dojrzałości rośliny. Każdy kwiatostan dojrzewa w innym momencie życia rośliny, więc okresy zbioru muszą być dokładnie dopasowany do cyklu życia tak, by uniknąć strat. Wielkość zbioru i wydajność plantacji jest porównywalna do pszenicy. W regionie Andów osiąga wielkości od 3 ton na hektar do nawet 5t/ha. W Stanach Zjednoczonych odmiany były specjalnie wyselekcjonowane tak, żeby zminimalizować różnice w osiąganiu dojrzałości roślin. Dzięki temu mogą być tam zbierane z użyciem maszyn.
Komosa ryżowa jest uprawiana w USA w wysoko położonych obszarach koło San Luis, dokąd została sprowadzona w 1983[20]. W Europie komosa ryżowa produkowana jest na skale masową w takich państwach jak: Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Anglia czy Hiszpania[21].
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych zadeklarowało rok 2013 rokiem komosy ryżowej[22][23][24], upamiętniając dawnych mieszkańców Andów, którzy zaczęli uprawiać komosę ryżową i zachowali ją jako dziedzictwo dla przyszłych pokoleń. Głównym celem kampanii było zwrócenie uwagi świata na rolę jaką komosa ryżowa może odegrać. Stojąc w obliczu stale rosnącej populacji ludzi w kontekście zmian klimatycznych, ma być ona alternatywą dla krajów borykających się z problemem głodu i niedożywienia. Jest to jeden z milenijnych celów rozwoju, sporządzonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych.
Komosa ryżowa (Chenopodium quinoa Willd.) – gatunek rośliny jednorocznej; w różnych systemach klasyfikacyjnych zaliczany do rodziny komosowatych lub szarłatowatych. Uprawiany w Ameryce Południowej. Jest blisko spokrewniona z pospolicie występującą w Polsce komosą białą (Chenopodium album). W Polsce notowano dawniej jej występowanie w okolicach Gubina. Status gatunku we florze Polski: efemerofit.
Popularność swoją zawdzięcza łatwości przygotowania – nasiona się gotuje i mogą one być wykorzystywane w wielu daniach. Zaraz po zebraniu poddawane obróbce – usuwane są gorzkie saponiny, znajdujące się w łupinach nasion. Bogate w błonnik i minerały, można stosować jako zamiennik ryżu czy ziemniaków.
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa ogłosiła rok 2013 rokiem komosy ryżowej.
Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie jest uprawiana od 3–5 tysięcy lat. Była podstawowym pokarmem w państwie Inków na obszarach górskich, gdzie zastępowała kukurydzę. Tradycyjnie władca inkaski corocznie wysiewał pierwsze nasiona. Po podboju państwa Inków przez Hiszpanów wprowadzano uprawę pszenicy i jęczmienia, przez co znaczenie komosy w regionie zmalało. Współcześnie ponownie na wyżej położonych obszarach w Ameryce Południowej jest główną rośliną uprawną, a wprowadzana jest do upraw także w Ameryce Północnej i w Europie.
