Grass Tree

Zobacz hasło żółtak w Wikisłowniku

Żółtak, ksantorea^[3] (Xanthorrhoea Sm.) – rodzaj roślin z rodziny żółtakowatych (Xanthorrhoeaceae). Obejmuje 30 gatunków występujących na Tasmanii oraz w Australii, gdzie stanowią charakterystyczny składnik suchych lasów eukaliptusowych^[4]. Gatunkiem typowym jest Xanthorrhoea resinosa Persoon^[2]. Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów ξανθας (ksantas – blond, żółtawy) i ρέω (rheo – wypływać) i odnosi się do żółtej żywicy gatunku typowego^[5]. Ze względu na charakterystyczny wygląd potocznie nazywany drzewem trawiastym lub trawowym^[6] (tak samo nazywa się podobnie wyglądające i także rosnące na tych samych obszarach rośliny z rodziny Dasypogonaceae^[7]).

Morfologia

Pokrój

Kserofity o grubym, drewniejącym, prostym, rzadziej rozgałęziającym się pniu osiągającym 2 m wysokości (np. u Xanthorrhoea arborea). Pień wyrasta z krótkiego kłącza.

Liście

Osadzone spiralnie, dachówkowato, długie, równowąskie. Wyrastają na całej wysokości pnia lub skupione są w gęstą kępę na jego wierzchołku. Są sztywne i łamliwe.

Kwiaty

Liczne i drobne, zebrane w szczytowy kwiatostan mający kształt długiego kłosa, złożonego ze ścieśnionych wierzchotek. Kwiatostan wyrasta na długiej (np. u X. arborea do 3 m wysokości), pionowo wzniesionej łodydze^[4].

Biologia i ekologia

Anatomia

Rośliny zawierają żywicę akaroidową, przeważnie czerwoną, ale również żółtą (np. X. resinifera) i czerwonobrązową (X. australis)^[5]. Żywica w dużych ilościach powstaje w komórkach miękiszowych pnia. Sam pień zawiera poza tym wtórne pierścienie kambium, dzięki którym przyrasta na grubość^[4].

Rozwój i siedlisko

Gatunki żółtaka rosną w suchych zbiorowiskach sawannowych i twardolistnych (scrub). Są pirofityczne – budowa i ułożenie liści sprawiają, że w czasie pożaru żar ognia jest izolowany od merystemu. Nasady liści są w takich sytuacjach schronieniem dla bezkręgowców^[8]. Pożary stymulują kwitnienie tych roślin^[9]. Rosną bardzo wolno, 1–2 cm rocznie i osiągają sędziwy wiek do 350 lat (Xanthorrhoea preissi)^[10] lub nawet 600 lat^[11].

Interakcje z innymi gatunkami

Xanthorrhoea minor jest rośliną żywicielską dla wielu gatunków chrząszczy z rodziny bogatkowatych, na przykład Synechocera queenslandica i Stigmodera bicincta. Zaobserwowano również mikoryzę żółtaków z grzybem Astraeus elongatus^[12].

Cechy fitochemiczne

Żywica żółtaków zawiera kwas benzoesowy i cynamonowy^[5].

Systematyka

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG III z 2009)

Jedyny rodzaj w podrodzinie żółtakowe (Xanthorrhoeoideae) z rodziny żółtakowatych (Xanthorrhoeaceae), stanowiącej jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych^[1].

Wybrane gatunki^[13][9][14]

• Xanthorrhoea arborea R. Br.
• Xanthorrhoea arenaria
• Xanthorrhoea australis R. Br.
• Xanthorrhoea bracteata
• Xanthorrhoea drummondii
• Xanthorrhoea fulva
• Xanthorrhoea glauca
• Xanthorrhoea gracilis
• Xanthorrhoea johnsonii
• Xanthorrhoea latifolia
• Xanthorrhoea macronema
• Xanthorrhoea media R. Br.
• Xanthorrhoea preissii Endl.
• Xanthorrhoea resinifera (synonim: X. hastilis)
• Xanthorrhoea semiplana F. Muell.

Zagrożenie i ochrona

Ze względu na eksploatację "trawiastych drzew" ze stanowisk naturalnych w Australii obowiązują szczegółowe wytyczne regulujące możliwość pozyskiwania roślin i ich części. Regulacje takie dotyczą 10 gatunków żółtaków^[14].

Dodatkowo dwa skrajnie zagrożone gatunki – Xanthorrhoea arenaria i X. bracteata, endemiczne dla Tasmanii, podlegają tam ochronie gatunkowej. Xanthorrhoea arenaria znany jest z jedynie 13 stanowisk między Bridport i Coles Bay, a Xanthorrhoea bracteata z 18 stanowisk między parkami narodowymi Narawntapu i Mount William. Populacja obu gatunków ustawicznie spada, zarówno z uwagi na infekcję przez lęgniowce z gatunku Phytophthora cinnamomi, jak i działalność człowieka, związaną z ekspansją terenów zurbanizowanych oraz nadmiernym pozyskiwaniem żółtaków ze stanowisk naturalnych^[9].

Zastosowanie

Rośliny ozdobne

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. W handlu pod nazwą "drzewo trawiaste" występują różne gatunki, najczęściej X. preissii. Liście X. australis, tzw. "trawa stalowa", są materiałem bukieciarskim^[15].

Inne zastosowania

Z uwagi na swoje właściwości (intensywność barwnika oraz rozpuszczalność w alkoholu) żywica żółtaków stosowany jest jako werniks, bejca do drewna, lakier do skór^[5] i metalu^[4]. Surowiec ten pozyskiwany jest przemysłowo. Z gatunku Xanthorrhoea semiplana pozyskuje się rocznie około 1000 ton żywicy^[10]. Rdzenna ludność Australii używa pędów kwiatostanowych tych roślin do produkcji włóczni i wędzisk, rozet liściowych jako obrzędowych nakryć głowy, a żywicy jako kleju^[16][11]. Z dolnych części liści sporządza się także potrawy, a na skrajnie suchych terenach liście stanowią także paszę dla bydła^[4]. Kwiaty wydzielają dużo nektaru i po moczeniu w wodzie dają słodki napój^[11]. Z żywic akaroidowych wykonuje się także kleje wciąż popularnie stosowane w Ameryce Północnej^[4].

Przypisy