L'órxo (anca dito órzo e órdho; Hordeum vulgare L. 1753) el xé ła pì inportante pianta del gènare hordeum. De altésa media de 70 cm[1], e ganbara divixa da 5-8 internodi, l'órxo, come tuti i cereałi, el prexénta n'infioresénsa ciamada spiga, ermafrodita, che, na volta fecondada, ła dà na quantità de chichi che ła va dai 20 ai 30.[1] Łe foje łe xé łónghe e stréte e quéła pì in alto ła sta a protesion parsiałe dei fruti.
Ła sémena del'órxo ła poe èsare fata sia in utuno che in primavera. 'Ntel primo caxo bixogna stare tinti che no ghe sia jełade masa inténse parché sta pianta ła ga na menore rexisténsa al frédo respeto al forménto; 'ntel secóndo ghe xé comunque na réxa inferior, parché l'órxo el se ga perso łe pióve utunałi.[2] Respeto al forménto, l'órxo el vien semenà un fià prima e rancurà un fià daspò, anca se ła réxa ła xé squaxi ła metà de queła del formento tènaro, eséndo su par xó de 3 tonełade par ètaro.[3]
Óltra che ła paja, prodóto secondario, l'órxo el vegne soratuto coltivà par łe só caròside. Faxéndołe germinare e cavàndołe sùbito, ste qua łe toe el nome de malto, che, secà e tratà co levà, el devénta bira, alcòłego conosesto fin dal'antighità e sparpagnà in difarénti parte del móndo, in particołar l'Eoropa del nord, indove l'órxo el xé bastansa coltivà anca par sta raxon qua. I chichi de órxo i ga anca funsion difarénti: maxenai i dà na farina che, par 100 g, ła dà energia par 345 cal, fornìa da 74,5 g de carboidrati, 1,6 g de grasi e 10,5 g de proteine[4]; na so caraterìstega xé ła poartà de glùtine che ła fa bóna par i celìaci, ma non par far pan.[5] Infati el pan d'órxo, considarà manco prexà de quéło bianco de forménto puro ma in ogni caxo ancora ben difuxo, spece al nord e in montagna, se fa co na miseła co altri cereałi. L'órxo maxenà daspò el se pol doparare par far el cusì dito cafè d'órxo, un bévare sénsa cafeina.
Come magnare, l'órxo el ga na beła s-cianta de bóne caraterìsteghe. Par scuminsiare, durante ła cotura el se toe drénto un mucio de aqua e cusì el sasia fasilmente, balansando el consisténte aporto całòrego.[5] El xé rico daspò de sałi minerałi che da na parte i juta l'atività del serveło (potasio, magnexio), da st'altra i fortìfica i osi (fòsforo, calcio). El xé antinfiamatorio[6] par paréce parte del corpo: par exénpio łe conoseste caramełe d'órxo łe dà sołievo a ła goła. Infin xé lasativo.[6]
L'órxo (anca dito órzo e órdho; Hordeum vulgare L. 1753) el xé ła pì inportante pianta del gènare hordeum. De altésa media de 70 cm, e ganbara divixa da 5-8 internodi, l'órxo, come tuti i cereałi, el prexénta n'infioresénsa ciamada spiga, ermafrodita, che, na volta fecondada, ła dà na quantità de chichi che ła va dai 20 ai 30. Łe foje łe xé łónghe e stréte e quéła pì in alto ła sta a protesion parsiałe dei fruti.
Ła sémena del'órxo ła poe èsare fata sia in utuno che in primavera. 'Ntel primo caxo bixogna stare tinti che no ghe sia jełade masa inténse parché sta pianta ła ga na menore rexisténsa al frédo respeto al forménto; 'ntel secóndo ghe xé comunque na réxa inferior, parché l'órxo el se ga perso łe pióve utunałi. Respeto al forménto, l'órxo el vien semenà un fià prima e rancurà un fià daspò, anca se ła réxa ła xé squaxi ła metà de queła del formento tènaro, eséndo su par xó de 3 tonełade par ètaro.
Óltra che ła paja, prodóto secondario, l'órxo el vegne soratuto coltivà par łe só caròside. Faxéndołe germinare e cavàndołe sùbito, ste qua łe toe el nome de malto, che, secà e tratà co levà, el devénta bira, alcòłego conosesto fin dal'antighità e sparpagnà in difarénti parte del móndo, in particołar l'Eoropa del nord, indove l'órxo el xé bastansa coltivà anca par sta raxon qua. I chichi de órxo i ga anca funsion difarénti: maxenai i dà na farina che, par 100 g, ła dà energia par 345 cal, fornìa da 74,5 g de carboidrati, 1,6 g de grasi e 10,5 g de proteine; na so caraterìstega xé ła poartà de glùtine che ła fa bóna par i celìaci, ma non par far pan. Infati el pan d'órxo, considarà manco prexà de quéło bianco de forménto puro ma in ogni caxo ancora ben difuxo, spece al nord e in montagna, se fa co na miseła co altri cereałi. L'órxo maxenà daspò el se pol doparare par far el cusì dito cafè d'órxo, un bévare sénsa cafeina.
Come magnare, l'órxo el ga na beła s-cianta de bóne caraterìsteghe. Par scuminsiare, durante ła cotura el se toe drénto un mucio de aqua e cusì el sasia fasilmente, balansando el consisténte aporto całòrego. El xé rico daspò de sałi minerałi che da na parte i juta l'atività del serveło (potasio, magnexio), da st'altra i fortìfica i osi (fòsforo, calcio). El xé antinfiamatorio par paréce parte del corpo: par exénpio łe conoseste caramełe d'órxo łe dà sołievo a ła goła. Infin xé lasativo.
