Marek kucmerka[6][7] (Sium sisarum L.) – gatunek byliny należący do rodziny selerowatych. W Polsce rzadko uprawiany jako warzywo[8], archeofit[9][6].
Rozmieszczenie geograficzne
W wąskim ujęciu taksonomicznym w stanie dzikim nie występuje[10][11], a wyróżniany w takim ujęciu pokrewny gatunek, Sium sisaroideum (w innych uznawany za tożsamy[5][2]), występuje we wschodniej części Obszaru Śródziemnomorskiego oraz w Obszarze Irano-Turańskim[11], również w północnej Afryce[12]. Rośnie też jako introdukowany we Francji i Niemczech[5].
Morfologia
- Pokrój
-
Bylina mierząca 40–100 cm wysokości[13][10].
- Łodyga
- Łodyga pusta w środku[12]; rozgałęziona w górnej części[13].
- Liście
- Liście łodygowe, złożone, nieparzystopierzaste[14][15], ciemnozielone, połyskujące[3], od 3 do 11 listków różnych kształtów (od owalnych po lancetowate) i rozmiarów, o długości od 2,5 do 8 cm, o szerokości od 3 do 10 mm[14].
- Kwiaty
- Płaskie baldachy złożone[13][3] składające się z 5–6 baldaszków po 10–12 drobnych (o średnicy około 2 mm[14]) wonnych białych kwiatów[12][14], obupłciowych, samopylnych, zapylanych także przez owady[10].
- Owoce
-
Rozłupnie żebrowane o długości 3 mm, rozłupki zakrzywione[14].
- Korzeń
- Korzeń w uprawie osiąga długość około 15–20 cm, koncentryczne[13], cylindryczne połączone ze sobą bulwy o grubości około 10 mm, wewnątrz białe[13] lub szarobiałe, częściowo zdrewniałe[13][3][16].
- Gatunki podobne
- Zbliżonym gatunkiem jest wykazujący działanie trujące marek szerokolistny[17][18].
Biologia
Cechy fitochemiczne
Roślina zawiera m.in.: luteolinę, kemferol, kwercetynę, izokwercytrynę, skopoletynę[19].
Rozwój
Roślina wieloletnia, liście pojawiają się w marcu, kwiaty w lipcu, nasiona dojrzewają we wrześniu[10].
Genetyka
20–22 chromosomy w sporoficie, 11 w gametoficie[20].
Systematyka i zmienność
Wywodzi się z prawdopodobnie z dzikiego gatunku Sium sisaroideum[11] (zachodzi między nimi politomia[21], a według niektórych baz taksonomicznych taksony te uznawane są w istocie za jeden gatunek[2]) lub Sium lancifolium (Bieb.) Thell, który pozbawiony jest bulw[22]. Gatunek uprawny jest niekiedy określany jako Sium sisarum sisarum[10].
Pochodzenie
Roślina pochodzi ze wschodniej Azji[14][3]. Według Linneusza[23] i Edwarda Lewisa Sturtevanta (1842-1898) pochodzi z Chin[22]. Pojawiła się w Europie około X wieku[9].
Nazewnictwo
Pierwsza nazwa polska, krucmorka, pojawiła się w 1389 roku[24]. Możliwe, że temat słowotwórczy –morka wywodzi się z niemieckiego Mehre (pol. marchew)[25], a słowo pochodzi z niemieckiej nazwy Kritzelmore[26]. Inne historyczne warianty nazw polskich marka kucmerki to: korzenie cukrowe[27], kucmerka, kucmorka, kucmerka swoyska, marek cukrowy korzeń, cruczmorka, slodiczka[28].
Ekologia
Pokrewny lub tożsamy (synonimiczny) dziki gatunek Sium sisaroideum występuje na terenach podmokłych[12][22], wzdłuż rzek, potoków źródeł, w paśmie reglowym[5].
Zastosowanie
Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski
- Sproszkowany korzeń[29].
- Działanie
- Przypisuje się mu wzmaganie apetytu[30], redukcję dolegliwości trawiennych[29], wspieranie działania wątroby, pomoc na hemoroidy[12].
Roślina jadalna
- Walory kulinarne
Roślina uprawiana dla lekkostrawnych[31], słodkich w smaku[3] mączystych bulw[10] bogatych w węglowodany[16][32] i białko[31]. Smak surowej bulwy jest zbliżony do marchwi czy pasternaku, lekko orzechowy[5][10]. Warzywo polecane dla dzieci i dla osób ze schorzeniami przewodu pokarmowego[31]. W Turcji spożywa się także części nadziemne[33].
- Sposoby przyrządzania
Zalecane jest usunięcie zdrewniałego, niejadalnego trzonu korzenia[13][3]. Bulwy można spożywać na surowo lub po ugotowaniu (np. w mleku[16]), duszeniu[3], pieczeniu, smażeniu[16][31], np. jako dodatek do zup[10] lub purée[31]. Prażone bulwy były używane jako surogat kawy[10]. Wywar z korzeni był w XVIII wieku poddawany fermentacji z wykorzystaniem drożdży w celu uzyskania napoju alkoholowego[16].
- Znaczenie w kuchniach świata
Marek kucmerka był wykorzystywany jako warzywo w Niemczech[30] i Anglii w XVI wieku[34]. W Polsce korzenie marka kucmerki były jadane co najmniej od czasów Jagiellonów, np. jako danie postne[13], podawano je np. z ryżem i rodzynkami[25]. Roślina ta była wówczas bardziej lubiana w polskiej kuchni niż marchew[35]. Jako warzywo była popularna w Polsce co najmniej do końca XVII wieku[35].
Uprawa
Marek kucmerka na grafice z francuskiej pracy
Les plantes potagères, 1904 r.
- Historia uprawy
Do Europy trafił około X wieku[36], choć niektóre źródła uznają za prawdopodobne, że był uprawiany już przez starożytnych Rzymian[37]. Uprawiany jest również w Azji[11]. Gatunek w swym traktacie wymieniła Hildegarda z Bingen pod nazwą gerle[38]. W nowożytnej Europie marek kucmerka był uprawiany głównie w XVI[37] i XVII wieku[13], w XVIII wieku niemal całkowicie zaprzestano uprawy na rzecz ziemniaków[13][11][9]. W Polsce był uprawiany w średniowieczu jako warzywo dla słodkich bulw[9][6]. Wówczas pojawiał się na dworach królewskich[26][31]. Możliwe, że warzywo zostało przywiezione po raz pierwszy do Polski z Niemiec[26].
- Wymagania
Żyzna i wilgotna gleba[10][37], lekka piaszczysta, lub średnia ilasta, o odczynie kwaśnym, obojętnym lub zasadowym. Nasłonecznienie pełne lub półcień[10].
- Rozmnażanie
Sadzonki z rozsadnika lub wysiew bezpośrednio do gruntu[3]. Możliwe rozmnażanie wegetatywne poprzez podział bulw[37].
- Zbiór i przechowywanie
Zbiór bulw późną jesienią lub wczesną zimą przed przymrozkami[37]. Bulwy powinny być przechowywane w chłodzie, mogą być trzymane w lodówce[37].
- Produkcja w Polsce i na świecie
Gatunek jest sporadycznie uprawiany w Europie (np. w Wielkiej Brytanii[39]), również w Polsce[31]. Zbierany lokalnie w Chinach[14].
Przypisy
-
↑ Sium sisarum L.. Global Biodiversity Information Facility. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ a b c d Sium sisarum L.. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-08-16].
-
↑ a b c d e f g h i Stephens 2015 ↓.
-
↑ Sium sisarum Linnaeus. W: Global Biodiversity Information Facility [on-line]. [dostęp 2017-08-06].
-
↑ a b c d e IUCN ↓.
-
↑ a b c Łuczaj 2008 ↓.
-
↑ Stanley J. Kays: Cultivated Vegetables of the World: A Multilingual Onomasticon. Wageningen: Wageningen Academic Publishers, 2011, s. 78–79. DOI: 10.3920/978-90-8686-720-2. ISBN 978-90-8686-720-2.
-
↑ Sium sisarum L.. W: Lista Roślin Naczyniowych Polski [on-line]. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ a b c d Köhler 1987 ↓.
-
↑ a b c d e f g h i j k PFAF ↓.
-
↑ a b c d e Spalik, Downie 2006 ↓, s. 757.
-
↑ a b c d e Vaníčková 2008 ↓, s. 17.
-
↑ a b c d e f g h i j Rostafiński 1885 ↓, s. 95.
-
↑ a b c d e f g Hu 2005 ↓.
-
↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 758.
-
↑ a b c d e Pearson 1796 ↓.
-
↑ Greater Water Parsnip. LuontoPortti. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ Lars Fröberg: Sium. W: Flora Nordica [on-line]. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ Vaníčková 2008 ↓, s. 49.
-
↑ 13 chromosome counts in Sium sisarum L.. W: Chromosome Counts Database [on-line]. Dr. Itay Mayrose. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 750.
-
↑ a b c Wright 2001 ↓, s. 295.
-
↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 96.
-
↑ Spólnik 1990 ↓, s. 60.
-
↑ a b Rostafiński 1885 ↓, s. 99.
-
↑ a b c Rostafiński 1885 ↓, s. 100.
-
↑ Tadeusz Zgółka i inni: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Halina Zgółkowa (red.). T. 17: komat – krasula. Łódź: Kurpisz, 1998, s. 357. ISBN 83-87621-18-8.
-
↑ Spólnik 1990 ↓, s. 30.
-
↑ a b Skirret (ang.). WebMD, LLC. [dostęp 2017-08-07].
-
↑ a b Storl 2016 ↓, s. 329.
-
↑ a b c d e f g Wasilewscy 2015 ↓.
-
↑ Spalik, Downie 2006 ↓, s. 748.
-
↑ Rıdvan Polat i inni. Survey of wild food plants for human consumption in Bingöl (Turkey). „Indian Journal of Traditional Knowledge”. 16 (3), s. 381, 2017-07. ISSN 09751068 (ang.).
-
↑ Storl 2016 ↓, s. 328.
-
↑ a b Jankowski 1923 ↓, s. 11.
-
↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 98.
-
↑ a b c d e f Wright 2001 ↓, s. 296.
-
↑ Rostafiński 1885 ↓, s. 102.
-
↑ Sizing up the Skirret (ang.). The Backyard Larder, 2013-09-29. [dostęp 2017-08-07].
Bibliografia
- An Enumeration of the Principal Vegetables, and Vegetable Productions: That May be Substituted, Either in Part Or Wholly, in Place of Wheat and Other Bread-corn, in Times of Scarcity: with Some Notices Respecting the Best Modes of Preparing Them for Use. Birmingham: Thomas Pearson, 1796.
- Shiu-ying Hu: Food plants of China. Hong Kong: The Chinese University Press, 2005, s. 606. ISBN 978-9629962296.
- Edmund Jankowski: Dzieje ogrodnictwa polskiego w zarysie. Warszawa: Nakładem Banku dla Handlu i Przemysłu, 1923.
-
Piotr Sebastian Köhler. Nieznane materiały Józefa Rostafińskiego do badań nad historią roślin uprawnych w polsce. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Botaniczne”, s. 152, 1987.
-
Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 52, 2008. ISSN 00761435.
-
Józef Rostafiński. Kucmerka. „Niwa: dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny”. 27 (242), 1885.
- KrzysztofK. Spalik KrzysztofK., Stephen R.S.R. Downie Stephen R.S.R., The evolutionary history of Sium sensu lato (Apiaceae): dispersal, vicariance, and domestication as inferred from ITS rDNA phylogeny, „American Journal of Botany”, 93 (5), 2006, DOI: 10.3732/ajb.93.5.747, ISSN 0002-9122, PMID: 21642138 [dostęp 2017-08-06] (ang.).
- Anna Spólnik: Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, seria: Prace Komisji Językoznawstwa – Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie nr 58. ISBN 83-04-03315-1.
- James M. Stephens: Skirret–Sium sisarum L.1 (ang.). W: Horticultural Sciences Department, UF/IFAS Extension [on-line]. University of California, 2015. [dostęp 2017-08-07].
- Sium sisaroideum. 2017-08-07 doi = 10.2305/IUCN.UK.2014-1.RLTS.T43100806A43178561.en.
- Sium sisarum – L.. Plants For A Future. [dostęp 2017-08-07].
- Wolf D. Storl: A Curious History of Vegetables. Aphrodisiacal and Healing Properties, Folk Tales, Garden Tips, and Recipes. Berkeley: North Atlantic Books, 2016. ISBN 978-1-62317-039-4.
- Lucie Vaníčková: Polyfenoly rostlin čeledi Apiaceae. Praha: Vysoká Škola Chemicko Technologická v Praze, 2008. DOI: 10.13140/2.1.3686.8808. [dostęp 2017-08-07]. (cz.)
-
Krzysztof Wasilewski, Lidia Wasilewska. Różnokolorowe ziemniaki i unikatowe warzywa. „Poland Fruits. Trade Cooperation Platform”, 2015.
- Clifford A. Wright: Mediterranean Vegetables: A Cook’s ABC of Vegetables and Their Preparation in Spain, France, Italy, Greece, Turkey, the Middle East, and North Africa. Boston: The Harvard Common Press, 2001, s. 296. ISBN 1-55832-196-9.