Cochlearia polonica E. Fröhl.

Warzucha polska (Cochlearia polonica) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych.

Pochodzenie i występowanie

Warzucha polska jest endemitem polskim, powstałym skokowo w wyniku poliploidyzacji diploidalnego taksonu wyjściowego. Najbardziej zbliżonym, uważanym za takson wyjściowy jest warzucha pirenejska Cochlearia pyrenaica DC. (2n=6). W wyniku heksaploidyzacji u warzuchy polskiej zwielokrotniła się liczba chromosomów do 2n=36.

W Czerwonej Księdze Ukrainy jako Cochlearia polonica Frohl. podany został takson warzuchy stwierdzony na źródliskowych obszarach górnego Bugu^[3]. Status taksonomiczny tego taksonu został zweryfikowany po badaniach kariologicznych, w wyniku których ustalono że jest to jednak warzucha pirenejska. Spokrewnionym z warzuchą pirenejską i podobnie jak warzucha polska taksonem heksaploidalnym jest warzucha bawarska Cochlearia bavarica (2n=36), jednak różni się morfologicznie od tego endemitu i powstała odmiennie – w wyniku hybrydyzacji warzuchy lekarskiej C. officinalis i warzuchy pirenejskiej^[4].

Warzucha polska rosła kiedyś jedynie w rejonie Pustyni Błędowskiej i Olkusza na obszarach źródliskowych i w górnym biegu strumienia Biała (i jego dopływów: Kręta, Mylna, Leśna), stanowiącego lewy dopływ Białej Przemszy, a także w pobliskiej Sztolni Ponikowskiej. Cały obszar jej pierwotnego występowania wynosił kilka kilometrów kwadratowych.

Z powodu działalności górniczej (prowadzonej przez Kopalnię Piasku Podsadzkowego Maczki-Bór na polu wydobywczym „Pomorzany”) nastąpiło osuszenie tych terenów, w wyniku czego stanowiska naturalne zanikły. Roślina jednak w porę została przeniesiona na stanowiska zastępcze w regionie. Najsilniejsza populacja rośnie na źródliskach strumienia Centuria (prawobrzeżny dopływ Białej Przemszy) w pobliżu wsi Hutki-Kanki, mniej liczna na źródliskach Wiercicy koło Złotego Potoku oraz Rajecznicy koło Ołudzy^[5]. Łącznie podjęto kilkanaście prób introdukcji, także poza rejonem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, jednak większość kończyła się niepowodzeniem, a rośliny na nowych miejscach przetrwały zaledwie kilka lat^[6].

Morfologia

Łodyga

Podnosząca się o wysokości od 15 do 50 cm.

Liście

Odziomkowe długoogonkowe, o kształcie nerkowatym, a liście łodygowe siedzące, jajowate, o uszastej nasadzie.

Kwiaty

Białe, 4-płatkowe, wyrastające na bardzo cienkich szypułkach. Mają długość 5,5-9,5 mm, a ich nerwy boczne łączą się ze sobą tworząc po każdej stronie nerwu głównego dwa, albo więcej poletek.

Owoc

Elipsoidalna lub jajowatoelipsoidalna łuszczynka, najszersza w 1/3-1/2 swojej długości. W odróżnieniu od innych gatunków warzuchy nie jest silnie rozdęta i przeważnie nie jest dłuższa od 8 mm, a jej szerokość nie przekracza 4,5 mm. Nerwacja słabo widoczna. Nasiona o długości 1,5-2 mm, brodawkowane, przy czym wysokość brodawek jest taka sama, lub nieco tylko mniejsza od ich szerokości.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina dwuletnia, hemikryptofit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Rozmnaża się głównie generatywnie (przez nasiona).

Siedlisko

Rośnie na zimnych źródliskach napiaskowych.

Fitosocjologia

Gatunek charakterystyczny dla Ass. Cochlearietum polonicae^[7].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n=36.

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ochroną ścisłą. Chroniona jest także konwencją berneńską i dyrektywą siedliskową. Ze względu na zagrożenie naturalnych stanowisk wskutek obniżenia się wód gruntowych i wyschnięcia źródeł, w 1970 roku kilkanaście roślin z zamierającego stanowiska naturalnego przeniesiono na stanowiska zastępcze o podobnych warunkach (ochrona ex situ). Roślina zadomowiła się na stanowiskach zastępczych i rośnie na nich do dziś. Zagrożeniem dla rośliny na tych stanowiskach jest zmniejszanie się zasobów wodnych w okolicy tych siedlisk. Ze względu na niewielkie obszary zajmowanych siedlisk, groźne są nawet niewielkie zaburzenia, jak penetracja stanowiska przez buchtujące dziki czy quady^[6].

Kategorie zagrożenia gatunku:

• Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[8]: EW (wymarły i zaginiony na stanowiskach naturalnych); 2016: EW (wymarły w stanie dzikim)^[9].
• Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin^[10]: EW (extinct in wild, wymarłe w naturze).

Przypisy

Bibliografia

• Róża Kaźmierczakowa: Cochlearia polonica E.Fröhl. Warzucha polska W: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków – podręcznik metodyczny. Gatunki roślin. Praca zbiorowa pod red. Sudnik-Wójcikowskiej B. i Werblan-Jakubiec H. Tom 9. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
• Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
• Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
• Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

Linki zewnętrzne

BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA, Warzucha polska Cochlearia polonica E. Fröhlich, Róża Kaźmierczakowa