Large Thyme

Macierzanka zwyczajna^[3] (Thymus pulegioides L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Znana też jako macierzanka jajowata^[4]. Ten aromatyczny, niski półkrzew występuje na rozległych obszarach Europy, a jako introdukowany także w Ameryce Północnej i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity. Rośnie w miejscach słonecznych, w murawach i na skałach, źle znosi zacienienie. Jest jednym z trzech gatunków macierzanek cenionych jako rośliny przyprawowe oraz lecznicze (poza macierzanką zwyczajną podobnie stosowana jest macierzanka piaskowa i tymianek). Gatunek ten bywa także uprawiany jako roślina ozdobna.

Rozmieszczenie geograficzne

Naturalny zasięg macierzanki zwyczajnej obejmuje większą część Europy: od Wielkiej Brytanii na wschód przez Danię, Norwegię i Szwecję, na południe przez Litwę, Łotwę i Estonię i dalej aż po Ukrainę. Na południu zasięg obejmuje teren od Bułgarii, przez Albanię, Włochy, Francję, po Hiszpanię i Portugalię^[5]. Gatunek jest notowany jako obcy (uciekinier z upraw^[6]) we florze Kanady (prowincje: Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec) oraz USA (stany: Connecticut, Delaware, Massachusetts, Maine, Michigan, Karolina Północna, New Hampshire, Nowy Jork, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Vermont)^[7]. Jako zdziczały rośnie też w Nowej Zelandii^[8].

W Polsce gatunek jest rozpowszechniony niemal w całym kraju, przy czym pospolicie spotykany jest w części południowej. Lokalnie na Mazowszu, Podlasiu i w pasie nadmorskim bywa rzadki^[9].

Morfologia

Pokrój

Półkrzew dorastający do 10–20 cm wysokości^[10][11] (rzadko do 50 cm^[12][13]), tworzący darnie^[12]. Łodygi przeważnie wzniesione lub podnoszące się, czerwonawo nabiegłe, wyraźnie czterokanciaste, owłosione tylko na kantach^[11]. Ściany łodygi między kantami są nagie i często nieco wklęsłe. Włoski na kantach krótkie, odgięte łukowato w dół^[13].

Liście

Ulistnienie nakrzyżległe, liście osadzone po dwa w węźle, krótkoogonkowe. Blaszka liściowa długości 5–10 mm (rzadko do 18 mm^[12]) i szerokości 0,5–5 mm, jajowata, całobrzega, prawie naga, tylko na brzegach orzęsiona. Wierzchnia strona blaszki jest matowa lub lekko błyszcząca, z widocznymi kropkami. Użyłkowanie liścia jest otwarte, od żyłki głównej odchodzą w odstępach żyłki drugiego rzędu^[6].

Kwiaty

Małe, od różowych do czerwonawych i fioletowych, rzadko białe. Rosną w ciasnych nibyokółkach formując na szczycie łodygi główkowaty lub wydłużony kwiatostan, przy czym dolne nibyokółki często są oddzielone. Kwiatostan osiąga od 1 do 15 cm długości. Kwiaty mają jedną płaszczyznę symetrii. Kielich długości 3–4 mm, wąsko dzwonkowaty, dwuwargowy, brzegiem orzęsiony, koloru od zielonego do czerwonego. Górna warga kielicha trójząbkowa, ząbki wąsko trójkątne. Dolna warga z dwoma wąskimi ząbkami. Korona kwiatu nieregularna, długości ok. 6 mm, zrosłopłatkowa, dwuwargowa, owłosiona. Górna warga korony płaska, na końcu karbowana. Dolna warga trójząbkowa, ze środkowym ząbkiem większym niż boczne. Pręciki 4 (dwa dłuższe i dwa krótsze), wystające z korony, wolne, o różowych, czerwonawych lub purpurowych pylnikach. Słupek złożony z dwóch zrośniętych owocolistków, na szczycie rozwidlony^[11][6].

Owoce

Czteroczęściowa rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki o długości 0,7–0,8 mm. Nasiona nieowłosione^[6].

• Pokrój

• Liście

• Kwiaty

• Łodyga

Gatunki podobne

Bywa trudna do odróżnienia od macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum). Macierzanka zwyczajna jest od niej wyższa, łodygi ma bardziej wyprostowane i wszystkie pędy kończą się kwiatostanami^[11]. Łodygi są przy tym ostro 4-kanciaste i owłosione tylko na brzegach, podczas gdy u macierzanki piaskowej (i innych dziko występujących w Polsce macierzanek) łodyga jest zaokrąglona i owłosiona dookoła^[14].

Biologia

Rozwój

Zimozielony półkrzew^[10], chamefit. W zależności od miejsca występowania kwitnie od czerwca do sierpnia^[10] lub nawet od maja do października. Kwiaty są obupłciowe, zapylane przez owady^[10]. Pylniki otwierają się i uwalniają pyłek przez szczeliny biegnące wzdłużnie. Słupek jest górny, zrosłoowockowy, złożony z dwóch owocolistków. Sok rośliny jest klarowny i wodnisty^[6].

Cechy fitochemiczne

Olejek eteryczny znajdujący się w nadziemnych częściach roślin zawiera różne składniki dominujące w zależności od chemotypu. Wyróżniono olejki, w których głównymi składnikami były: tymol, karwakrol/γ-terpinen/p-cymen, linalol, geranial/geraniol/neral i octan terpinylu^[15]. Spośród flawonoidów zawiera eriodiktiol, pochodne kwasu kawowego oraz flawon – 7-O-glukozyd luteoliny^[16]. Podobnie jak tymianek zawiera antocyjanidyny – cyjanidyny, czym różni się od pozostałych macierzanek^[17]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące w miejscach dobrze nasłonecznionych^[18].

Ekologia

Murawa z macierzanką zwyczajną koło miejscowości Poteč w Czechach

Wymagania siedliskowe

Macierzanka ta rośnie na słonecznych, suchych miejscach, na ubogich łąkach i pastwiskach, przydrożach, skarpach i skałach. Poza naturalnymi stanowiskami utrzymuje się także jako pozostałość po uprawie, na trawnikach czy w parkach. Mimo to nie rozprzestrzenia się zbyt chętnie w środowisku antropogenicznym. Rośnie zwykle na glebach wapiennych, toleruje odczyn kwaśny, neutralny lub zasadowy. Nie toleruje zacienienia^[10][11]. W górach sięga po piętro regla dolnego^[12], rzadko po piętro subalpejskie^[19].

Oddziaływania międzygatunkowe

Wypasanie owiec w miejscach, gdzie rośnie macierzanka zwyczajna, jest dla niej korzystne, ponieważ zwierzęta unikają tego gatunku, równocześnie zgryzając roślinność konkurencyjną^[11].

Grzyby z gatunku Puccinia thymi (Fuckel) P. Karst., należące do rodziny rdzowatych, pasożytują na łodygach macierzanki zwyczajnej^[20].

Rośliny tego gatunku są ważnym źródłem pokarmu dla wielu bezkręgowców. Obecność tego gatunku determinuje m.in. występowanie modraszka ariona, dla którego jest rośliną żywicielską, zarówno na etapie larwalnym, jak i po przepoczwarzeniu^[21].

W fitosocjologii ma status gatunku wyróżniającego dla związków zespołów Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae i Violion caninae oraz gatunku charakterystycznego dla zespołu przelotu pospolitego i koniczyny pagórkowej (Anthyllidi-Trifolietum montani)^[22].

Systematyka i zmienność

Gatunek opisany został przez Karola Linneusza w Species Plantarum w 1753 roku^[23] (jako lektotyp wskazany został jeden z okazów zbieranych przez Linneusza)^[24]. Zaliczany jest do sekcji Serpyllum^[24]. W obrębie gatunku tradycyjnie wyodrębniano podgatunki różniące się takimi cechami morfologicznymi jak długość liści, proporcja długości do szerokości liści i długość kwiatostanu. Eksperyment, w którym wegetatywnie namnażano rośliny różnych podgatunków, wykazał, że cechy uważane za diagnostyczne w istocie zależą od warunków środowiskowych i nie mają podstaw genetycznych^[25]. W efekcie uznaje się obecnie, że jest to polimorficzny gatunek, w obrębie którego można wyróżnić co najwyżej różne odmiany^[24]. Ze względu na złożoną systematykę rodzaju i wyróżniane liczne różne taksony wewnątrzgatunkowe lista synonimów jest bardzo długa^[24][2].

Krzyżuje się często z Thymus serpyllum, tworząc mieszańce o nazwie Thymus × oblongifolius Opiz^[14], poza tym z: Thymus pycnotrichus (Uechtr.) Ronniger tworząc Thymus × henryi Ronniger, 1924^[26], T. alpestris, T. austriacus, T. carpaticus, T. glabrescens, T. kosteleckyanus, T. marschallianus i T. pulcherrimus^[13]. Wciąż uznawany za takson mieszańcowy jest Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb. – efekt skrzyżowania macierzanki zwyczajnej z macierzanką tymiankiem Thymus vulgaris^[27]. W 2005 roku wnioskowano o uznanie tego taksonu za odrębny gatunek na podstawie analizy DNA^[28].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Surowcem zielarskim jest ziele, które zawiera olejek eteryczny, flawony, fitoncydy, dużo garbników i inne substancje^[18].

Zbiór i suszenie

Ziele można pozyskiwać do bezpośredniego użytku przez cały rok, jeśli przeznaczone jest do suszenia, zaleca się zbiór na początku kwitnienia^[10]. Ścina się nożycami nie zdrewniałe pędy kwiatowe i po usunięciu zanieczyszczeń suszy w cieniu. Suszone ziele należy chronić przed światłem i przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach^[18]. Olejek pozyskiwany jest z suszu przez destylację wodną^[29].

Działanie i zastosowanie

W medycynie ludowej roślina wykorzystywana była na różne sposoby, w tym jako składnik lekarstwa na kaszel^[11]. Działa silnie odkażająco i jest zalecana jako środek wykrztuśny^[10] oraz wiatropędny^[18]. Olejek i jego składniki wykazują działanie przeciwgrzybiczne w stosunku do grzybów istotnych klinicznie, w tym przedstawicieli Candida, Aspergillus i dermatofitów^[29]. Skuteczność działania przeciwgrzybicznego olejków od roślin różnych chemotypów jest wyraźnie odmienna^[15]. W warunkach in vitro stwierdzono także działanie antyseptyczne olejku z macierzanki zwyczajnej zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych, przy czym szczególnie wyraźny był efekt synergiczny w przypadku stosowania wraz z antybiotykami. Stwierdzono, że zastosowanie preparatów z olejkiem macierzanki zwyczajnej w leczeniu zakażeń mogłoby pozwolić na zmniejszenie dawki leków stosowanych w antybiotykoterapii^[30].

Roślina przyprawowa

Przyprawę stanowi świeże lub suszone ziele zebrane na początku kwitnienia, najlepiej przed rozwinięciem się kwiatów^[10]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące na stanowiskach silnie nasłonecznionych^[18]. Macierzanka zwyczajna może stanowić składnik mieszanek przyprawowych, dodatek do zup i sosów mięsnych, warzyw, grzybów czy cukinii^[10]. Ma bardzo aromatyczny zapach i korzenny, gorzki smak^[18]. Jest przyprawą używaną przede wszystkim w kuchni śródziemnomorskiej, bardzo zbliżoną do tymianku, stosowaną podobnie i tak jak to ziele nadaje się szczególnie do przyprawiania potraw tłustych i ciężkostrawnych. Stare księgi zielarskie radzą dodawać macierzankę do potraw mięsnych i rybnych, ponieważ regulować ma trawienie^[18].

Roślina ozdobna

Roślina jest bardzo dekoracyjna podczas intensywnego kwitnienia

Sadzona w ogrodach, ceniona za walory zapachowe oraz kwiaty wabiące owady. W sprzedaży dostępnych jest szereg odmian uprawnych o ozdobnych liściach, m.in.^[31][32]:

• T. pulegioides 'Aureus' – liście jasnożółte, dorasta do 20 cm wysokości, stanowiska nasłonecznione;
• T. pulegioides 'Foxley' – o szerszych, zielono-białych liściach, osiąga wysokość 10 cm;
• T. pulegioides 'Sir John Lawes';
• T. pulegioides 'Archer's Gold';
• T. pulegioides 'Bertram Anderson' – niska, płożąca się odmiana (5–7 cm), liście jasnozielone latem, jasnożółte z czerwonymi końcówkami jesienią i zimą^[33];
• T. pulegioides 'Goldentime';
• T. pulegioides 'Golden Dwarf'.

Inne zastosowania

Olejek eteryczny pozyskiwany z liści jest również stosowany w przemyśle perfumeryjnym i produkcji płynu do płukania ust^[10].

Jest to dobra roślina miododajna, chociaż w mniejszym stopniu niż macierzanka piaskowa^[34].

Uznawana była także za roślinę magiczną – miała pomagać kobietom przyciągnąć męża oraz wspomagać egzorcyzmy^[11].

Uprawa

Roślinom uprawianym należy zapewnić stanowisko w pełni nasłonecznione, najlepiej na przepuszczalnej, wapiennej glebie. Uprawa udaje się również w miejscach suchych, na murkach, w ogródkach skalnych, a także między kamieniami ogrodowych ścieżek (toleruje lekkie wydeptywanie). Macierzanka zwyczajna nie lubi mokrych stanowisk, zwłaszcza w zimie. Warstwa żwiru wokół roślin pomaga chronić liście przed wilgotną glebą^[10].

Gatunek w uprawie rozmnażany jest przez wysiew nasion wiosną do inspektu lub jesienią w szklarni. Siewki należy rozsadzić do pojemników i wysadzać do gruntu późną wiosną lub wczesnym latem, po ostatnich prognozowanych przymrozkach. Podział kępy wykonuje się wiosną lub jesienią, przy czym duże fragmenty można wysadzać od razu w docelowe miejsce, zaś mniejsze warto najpierw przetrzymać w pojemnikach w inspekcie lub szklarni w lekkim zacienieniu, aż podrosną. Następnie wysadzić latem lub kolejnej wiosny^[10].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Thymus pulegioides. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2015-05-21]. – mapa zasięgu na półkuli północnej