Multimedia w Wikimedia Commons Brzytwodziób afrykański (Rynchops flavirostris) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny mewowatych, podrodziny brzytwodziobów. Występuje w Afryce, w większości subsaharyjskiej. Bliski zagrożenia.
Po raz pierwszy gatunek opisał Louis Jean Pierre Vieillot w roku 1816. Przydzielił mu nazwę Rhynchops flavirostris. Miejsce zebrania holotypu oznaczono błędnie jako Australasia; według autorów Handbook of the Birds of the World był to Senegal[3]. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza brzytwodzioba afrykańskiego pośród dwóch innych gatunków w rodzaju Rynchops; uznaje gatunek za monotypowy[4].
Długość ciała R. flavirostris mieści się w przedziale 36–42 cm. Rozpiętość skrzydeł wynosi blisko 106 cm[3], samo skrzydło liczy 33–36 cm długości[5]. U samców górna szczęka mierzy 61–70 mm, u samic 51–62 mm[3]. Długość dolnej szczęki to 78–90 mm. Ogon ma długość 120–135 mm, skok 25–27 mm[5].
W upierzeniu brak dymorfizmu płciowego, samica mniejsza od samca. U dorosłego samca w szacie godowej czoło białe, wierzch głowy, kark i reszta spodu ciała ciemnobrązowa (według Arthura Starka dokładnie w kolorze umbry) z ciemniejszymi lotkami. Na lotkach II rzędu i sterówkach występują białe krawędzie. Boki głowy, spód szyi i pozostała część spodu ciała białe. Pokrywy podskrzydłowe szarobrązowe[6]. Tęczówka brązowa. Górna szczęka przybiera barwę od szkarłatnej po głęboko pomarańczową, żuchwa jaśniejsza; nogi i stopy jaskrawoczerwone. Osobniki młodociane wyróżnia czoło pokryte szarymi pasami i żółta nasada dzioba z czarną jego dalszą częścią. Pisklęta mają dziób podobny jak u rybitwy – nie posiadają żadnej z charakterystycznych dla osobników dorosłych cech[6].
Większość zasięgu brzytwodzioba afrykańskiego skupia się w Afryce subsaharyjskiej. Występuje w okolicach większych rzek i jezior, od Senegalu poprzez Mali, Niger i Czad[7] na wschód po Sudan i południowo-zachodnią Etiopię oraz na południe po skrajnie północną Namibię (Kunene), północną Botswanę, dorzecze rzeki Zambezi i południowy Mozambik[3]; zasięg sięga aż po RPA[7]. W 1987 prawdopodobnie odbył lęgi w południowym Egipcie (Jezioro Nasera). Poza sezonem lęgowym pojawia się w na północny zachód od rzeki Gambia i okolicach rzeki Nil w jej egipskiej części[3].
Środowiskiem życia brzytwodziobów afrykańskich są okolice dużych jezior i rzek z obszernymi, wyeksponowanymi mieliznami i wyspami, na których odpoczywa i rozmnaża się[8]. Lata nad wodą z zanurzoną w wodzie wystającą żuchwą, która pozostawia na wodzie ślad swojego ruchu[6]; kiedy dziób napotka na zdobycz – najczęściej rybę liczącą do około 8 cm długości[3] – natychmiast zatrzaskuje dziób, łapiąc zdobycz. Do rozpoznanych zdobyczy u ptaków zamieszkujących RPA należy Tilapia, Barbus, Aplocheilichthys, trąbonos wielkołuski (Marcusenius macrolepidotus), Micralestes acutidens, Hepsetus odoe oraz Petrocephalus catostoma. Ptaki szukają zdobyczy głównie nocą, bardzo dobrze widzą w ciemnościach. Kiedy muszą wykarmić i pisklęta, polują także popołudniam[8]. Ptaki odzywają się nieczęsto, głównie w locie i w pobliżu kolonii[3].
R. flavirostris to gatunek monotypowy. Gniazduje samotnie lub w kolonii liczącej do 25 par ptaków, niekiedy z innymi gatunkami, jak żwirowiec łąkowy (Glareola pratincola), szablodziób (Recurvirostra avosetta) czy sieweczka białoczelna (Charadrius marginatus). Gniazdo prawdopodobnie budują oba ptaki z pary; stanowi je wydrapany dołek w ziemi, często wilgotnej. Nierzadko ptaki wydrapują kilka dołków, by potem wybrać ten najlepszy. Zazwyczaj takie gniazdo znajduje się na piaszczystej mieliźnie na wysokości bliskiej poziomowi wody[8]. Okres składania jaj zależny od regionu występowania. W zachodniej i wschodniej Afryce jest to głównie marzec–czerwiec, na południe od równika przeważnie od czerwca do listopada[3] (np. sierpień–październik w Botswanie[3] i sierpień–październik w RPA). W zniesieniu znajdują się 2–4 jaja (dane dla ptaków z RPA)[8]. Anton Reichenow podaje wymiary jaja 39,5–42 na 28–29,5 mm[5]. Oba ptaki z pary wysiadują je na zmianę przez 20–22 dni. Młode dzień lub dwa po wykluciu opuszczają gniazdo i udają się z rodzicami w kierunku wody. Ci ochraniają je przed upałem oraz drapieżnikami[8]. Pisklęta są w pełni opierzone po blisko 4 tygodniach[7]. 5 lub 6 tygodni od wyklucia młode podejmują swój pierwszy lot, ale po tym nadal karmione są jeszcze przez rodziców[8].
Przez IUCN gatunek klasyfikowany jest jako blisko zagrożenia (NT, Near Threatened) nieprzerwanie od 2000 roku (stan w 2015); wcześniej, w latach 1994 i 1998 uznano go za gatunek najmniejszej troski. Zagrożeniem dla gatunku jest budowanie tam, podobnie jak i rolnictwo, przez które poziom rzek podnosi się, zalewając lub zabagniając preferowane obszary lęgowe. W niektórych obszarach zagrożeniem jest także wybieranie jaj z gniazda, łapanie dorosłych w pułapki i niepokojenie ptaków przez ludzi, bydło i łodzie. Nie jest jasne, czy na populacje akurat małych ryb wpłynęły zanieczyszczenia, nadmierny połów i wprowadzenie gatunków drapieżnych. BirdLife International wskazuje 19 ostoi ptaków IBA; należy do nich m.in. Park Narodowy Sumbu (Zambia), Park Narodowy Queen Elizabeth (Uganda), Park Narodowy Rusizi (Burundi)[7].
Brzytwodziób afrykański (Rynchops flavirostris) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny mewowatych, podrodziny brzytwodziobów. Występuje w Afryce, w większości subsaharyjskiej. Bliski zagrożenia.
