nomes no trilho de navegação
La Cicuta è na chianta dâ famigghia di l'Apiaceae ca cumprenni tri speci:
Li cicuti sunnu chianti erbàcii e biinnali, cu na ràdica carnusa di culuri jancu. Lu fustu pò pigghiari li 1-2 metri. Li fogghi di sutta sunnu assai granni e spartuti nti nu mpurtanti nùmmiru 'n fugghiulini chê bordi dintati. La chianta crisci ntra aprili e austu; li ciura sunnu nichiceddi.
Tutta la chianta è assai vilinusa e pò purtari a mòriri. Chistu è duvutu â prisenza di cinqu diversi arcalòidi: la cuniina, la cunidrina, la pseuducunidrina, la mitilcunicina e la cuniciina. La cuniina - na neurutussina - è l'arcalòidi cchiù attivu e aggisci a liveddu dê sinapsi neurumusculari. La chianta è tòssica sia pi l'armali ca pi l'omu, pi stu mutivu chista veni lassata pèrdiri di l'erbìvuri. La dosi litali pôn cavaddu è di quasi 2 chila di fògghi, mentri picca cchiù assai di menzu chilu è sufficienti pi na vacca. La dosi litali pi na pècura è a bbêri li 200 grammi. Li aceddi ginirarmenti ni sunnu immuni.
Lu vilenu aggisci macari nnirittamenti, zoè pò purtari a l'avvilinamentu macari doppu ca veni manciatu nu armali ca si n'avìa cibbatu.
La Cicuta è na chianta dâ famigghia di l'Apiaceae ca cumprenni tri speci:
La cicuta maggiuri (Conium maculatum) è la speci di cicuta cchiù spargiuta, urigginaria di l'Europa, passanta ntâ storia comu ligginnaria bivinda ca avvilinau a Sòcrati. La cicuta minuri (Aethusa cynapium), diciuta macari fàusu puddisinu pâ sò sumigghianza a sta chianta. Veni addupirata, uppurtanatamenti diluita, nti l'omeopatìa pi li bruciuri dû stòmmicu. La cicuta di l'acqua (Cicuta virosa) criscia ô quantu di acquitrini, ma è assai rara d'attruvari.Conium maculatum (humlock, hairy humlock, hairy humlo or hech-howe) is a heichly pushionous biennial yerbaceous flouerin plant in the carrot faimily Apiaceae, native tae Europe an North Africae.
|editors= (help)CS1 maint: uises eeditors parameter (link) Conium maculatum (humlock, hairy humlock, hairy humlo or hech-howe) is a heichly pushionous biennial yerbaceous flouerin plant in the carrot faimily Apiaceae, native tae Europe an North Africae.
Giyajehrk, zirgêjnok (conium maculatum) ji famîleya bexdenûsan (Apiaceae) riwekek e. Gelek cureyên vê riwekê hene. Di zimanê kurdî ji zirgejnok ji giyajehrka aviyan re (cicuta virosa) tê gotin. Lê ji ber ku li herêmên Kurdistanê cureyên cuda digihên, bi giyajehrkê re tê tevlîhevkirin. Di ferhengên kurdî de wekî hevwate hatine tomarkirin lê ev ne rast e. Heya niha zimanzanên kurd xebatekê birêkûpêk û zanistî li ser floraya Kurdistanê nekirine.
Di bijîşkiyê de, dijî êşa siyatîk, epîlepsî (adir, fê, adiroyî), tregemînal nevraljî, tetanos û spazman tê bikaranîn. Lu Ewropa, bakurê Afrîkayê û gelek deverên Asyayê digihê. Li Kurdistanê bi taybetî li herêma Xerzanê tê dîtin. Bejna wê 80-200 cm bilind dibe. Hin cureyên wê hene bilindtir jî dibin.
Di wêjeya devkî ya kurd de bo giyajehrkê dibêjin "kerr û lal dike". Bi rastî jî wisa ye, jehra wê beriya beriyê bandora xwe li sîstema tûreyê dike, ziyanê dide fonksiyona axavtin, bihîstinê. Herwiha kê xwar nikare tiştekê daqultîne, ziyanê dide vê fonksiyonê jî.
Sê cinsên wê yên sereke hene:
Giyajehrk, zirgêjnok (conium maculatum) ji famîleya bexdenûsan (Apiaceae) riwekek e. Gelek cureyên vê riwekê hene. Di zimanê kurdî ji zirgejnok ji giyajehrka aviyan re (cicuta virosa) tê gotin. Lê ji ber ku li herêmên Kurdistanê cureyên cuda digihên, bi giyajehrkê re tê tevlîhevkirin. Di ferhengên kurdî de wekî hevwate hatine tomarkirin lê ev ne rast e. Heya niha zimanzanên kurd xebatekê birêkûpêk û zanistî li ser floraya Kurdistanê nekirine.
Di bijîşkiyê de, dijî êşa siyatîk, epîlepsî (adir, fê, adiroyî), tregemînal nevraljî, tetanos û spazman tê bikaranîn. Lu Ewropa, bakurê Afrîkayê û gelek deverên Asyayê digihê. Li Kurdistanê bi taybetî li herêma Xerzanê tê dîtin. Bejna wê 80-200 cm bilind dibe. Hin cureyên wê hene bilindtir jî dibin.
Jama-jama, jama jama [1] icha nukña perejil (Conium maculatum) nisqaqa Buliwyapi wiñaq hampi yuram.
Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Conium maculatum.
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Conium maculatum
Jama-jama, jama jama icha nukña perejil (Conium maculatum) nisqaqa Buliwyapi wiñaq hampi yuram.
Conium maculatum është bimë shumë helmuese dyvjeçare me origjinë nga Evropa dhe Afrika Veriore.
Është bimë barishtore që rritet deri në 2.5 metra lartësi. Ka kërcell të gjelbër të lëmuar me prerje në formë tubi, me njolla ngjyrë të kuqe apo vjollce në pjesën e poshtme të kërcellit, prej nga edhe e merr emrin maculatum (me njolla, pikalosh, laraman). Të gjitha pjesët e bimës janë pa qime. Gjethet kanë ngjyrë të gjelbër të shkëlqyeshme me formë trekëndore të shpërndara alternativisht. Lulet e vogla me ngjyrë të bardhë kanë pesë petale dhe janë të grupuara në tufëz në formë ombrelle. Nëse shtypen, gjethet dhe rrënja kundërmojnë ngjashëm me aromën e pastinakut (Pastinaca sativa).
Emri shkencor Conium rrjedh nga fjala greke konas - të rrotullohesh, dhe ka të bëjë me vertigon (marramendjen) që shkaktohet po u gëlltit bima. Romakët këtë bimë e kanë quajtur Cicuta, prej nga me gjasë rrjedh emri i saj që përdoret në trojet shqiptare, kakuda. Një emër tjetër që e japin fjalorët në shqip është helmëza, që duket se është më shumë term përshkrues se sa me bazë në të folmen e vendit.
Rritet në rajonet me klimë të butë të Evropës, Azisë Perëndimore dhe Afrikës Veriore. Por, është natyralizuar edhe në Amerikë, Australi dhe Zelandë të Re. Kryesisht gjendet në terrene jo fort të kulluara, përgjatë rrjedhave të ujit dhe kanaleve. Rritet, po ashtu, në mezhda të tokave të punuara, përskaj rrugëve dhe në tokë të lënë shkret. Është bimë invazive dhe e vështirë të çrrënjoset.
Të gjitha pjesët e bimës janë të helmueshme, po sidomos rrënjët dhe farat. Bima përmban alkaloide piperidine: koniinin dhe koniceinin. Koniini vepron në sistemin qendror nervor dhe mund të shkaktojë edhe vdekjen te njerëzit dhe kafshët, nëse gëllititet në sasi jo shumë të mëdha. Vetëm një e dhjeta e gramit (100 mg) të koiniinit është e mjaftueshme të shkaktojë vdekjen te të rriturit, që do të thotë se 6-8 gjethe të freskëta të kakudës nëse gëlltiten do të jenë fatale. Helmi shkakton paralizë të muskujve, duke filluar nga ekstremitetet deri sa në fund njeriu vdes nga asfiksimi për shkak të dështimit të sistemit të frymëmarrjes.
Kakuda (Conium maculatum) ka qenë përbërësi kryesor në përgatitjen e helmit për të kryer ekzekutimet e të dënuarve në Greqinë antike. Viktima më e famshme e kësaj mënyre të ekzekutimit ka qenë filozofi i famshëm antik grek, Sokrati. Platoni, nxënësi i Sokratit, i përshkruan momentet e fundit të jetës së mësuesit të vet në veprën e tij Fedoni
Kritoni i bëri shenjë shërbëtorit, i cili qëndronte pranë tij; dhe ai doli, pasi u vonua për ca kohë, u kthye së bashku me xhelatin që mbante kupën me helm. Sokrati tha: “Ti, miku im i mirë, që ke përvojë në këto punë, do të më japësh udhëzime se si të veproj”.
Burri u përgjigj: “ti duhet vetëm të ecësh deri sa të rëndohen këmbët dhe pastaj të shtrihesh dhe helmi do të veprojë”.
Në të njëjtën kohë ai ia dha kupën Sokratit, i cili e mori atë lehtësisht dhe në mënyrë gjentile, pa fijen e frikës apo ndërrim të ngjyrës apo të fytyrës, por duke shikuar burrin drejt në sy, siç ishte zakoni i tij, e pyeti: “Çfarë thua të derdhim pak nga kjo kupë për perënditë? Mundem, apo jo?” Burri u përgjigj: “Ne përgatisim, Sokrat, vetëm aq sa mendojmë që është i mjaftueshëm”.
“E kuptoj”, tha ai; “por unë mundem, madje dhe më duhet t’i lus perënditë ta ndihmojnë udhëtimin tim nga kjo botë në tjetrën. Këtë po bëj me këtë lutje dhe le të më plotësohet”.
Pastaj ofroi kupën te buzët dhe me vendosmëri dhe kënaqësi piu helmin. Deri këtu shumica prej nesh ishim në gjendje të kontrollonim pikëllimin; por tash kur e pamë atë duke pirë; dhe pamë, po ashtu, që e përfundoi kupën, nuk mundëm të përmbaheshim më, kundër vetes time edhe mua lotët më rridhnin çurg; mbulova fytyrën dhe qava, jo për të, por për fatin tim të zi që duhej të ndahesha nga një mik i tillë. Nuk isha unë i pari; pasi Kritoni, kur nuk mundi t’i përmbante lotët ishte ngritur në këmbë, dhe ashtu bëra dhe unë; dhe në atë moment Apollodori, që vajtonte gjithë kohën, shpërtheu në të qarë me zë që na ligështoi të gjithëve.
I vetmi Sokrati ruajti qetësinë e vet: “Çka është kjo shamatë e çuditshme?”, tha. Unë i largova gratë pikërisht që të mos silleshin në këtë mënyrë, pasi më është thënë që njeriu duhet të vdesë në qetësi. Andaj heshtni dhe bëhuni të fortë”. Kur dëgjuam fjalët e tij u turpëruam dhe ndalëm lotët; ai eci rrotull derisa, siç tha, këmbët filluan ta linin dhe pastaj u shtri në shpinë, siç ishte udhëzuar dhe burri që ia dha helmin kohë pas kohe ia prekte shputat dhe këmbët; pas një kohe ia ndrydhi shputën shumë dhe e pyeti se a e ndiente; dhe ai tha “jo”; dhe pastaj këmbët dhe ashtu më lartë e më lartë, dhe na tregoi se ai ishte i ftohtë dhe i ngurtësuar. Pastaj i preku edhe një herë dhe tha: “kur helmi të mbërrijë në zemër ai do të vdesë”. Ijët e tij kishin filluar të ftoheshin kur ai zbuloi fytyrën, pasi më parë kishte mbuluar veten, dhe foli fjalët, që ishin të fundit të tij: Kriton, ia kam borxh një gjel Asklepiut; mos harro ta paguash!
“Borxhi do të paguhet”, tha Kritoni; “a ke edhe ndonjë gjë tjetër që do të na thuash?”.
Në këtë pyetje nuk pati përgjigje; por pas disa çastesh u dëgjua një dridhje, dhe ai burri ia hoqi mbulesën; sytë i kishte të ngurtësuar, dhe Kritoni ia mbylli sytë dhe gojën.
Ky ishte fundi i mikut tonë; për të cilin mund të them se nga të gjithë njerëzit në kohën e tij që i kam njohur, ai ishte më i dituri, më i drejti dhe më i miri.
Shkencëtarët modernë e quajnë “romantik” këtë përshkrim që ia bën Platoni momenteve të fundit të jetës së Sokratit, pasi ata thonë që vdekja nga helmi i kakudës nuk është e qetë si në këtë përshkrim, por mjaft e dhunshme dhe e përcjellë me dhimbje të mëdha. Megjithatë, mendohet se Sokrati kishte zgjedhur vetë këtë mënyrë të ekzekutimit, pasi besonte në pavdeksinë e shpirtit. Vdekjen e konsideronte shërim, andaj edhe i kërkoi Kritonit të bënte fli një gjel për Asklepiun, zotin grek të mjekësisë. Personi i helmuar me këtë helm humb kontrollin ndaj të gjitha organeve, por mendja e tij është e kthjellët deri në momentet e fundit.
Identifikimi i kakudës (Conium maculatum) është i vështirë, pasi që shumë bimë të tjera në familjen Apiaceae apo ''Umbelliferae'', (familja e selinos, karotës, majdanozit me rreth 3700 specie) janë shumë të ngjashme. Helmimet në kohët moderne kamë ndodhur sepse njerëzit e kanë përzier këtë bimë me Anthriscus sylvestris (stërpuja e malit) apo me Daucus carota (karota e egër) të cilat janë të ngrënshme.
Lulesa me lule të vogla të bardha e kakudës (Conium maculatum)
Gjethi dhe kërcelli i kakudës
Conium maculatum - kërcelli
Rritja në grup e kakudave
Conium maculatum - lulja dhe kërcelli
Kakudat (conium maculatum) në Prishtinë
Conium maculatum është bimë shumë helmuese dyvjeçare me origjinë nga Evropa dhe Afrika Veriore.
Omeghein (latin.: Conium maculatum) om kaks'vozne heinäsine kazmuz. Mülütadas Sel'derejižed-sugukundha. Om Conium-heimon tipine erik.
Kazmusen eziauguine areal om Evrop i Pohjoižafrik. Om levitadud kaikil kontinentil, voib eläda venon vönen äjiš arvoimižiš. Amerikan, Avstralijan i Päivlaskmaižen Azijan introduciruidud erik.
Omeghein kazvab mecanröunoiš, luhtoidme, pustolaniš, okaidud maižanduzmaiš, mouckiven, vanoiden i teiden pautkil.
Omegjur' om värtmudenvuitte, vauktan polhe. Lehtesed jurenno šingotadas ezmäižel vodel, but'k-seikh 60..180 sm kortte kazvab kahtendel vodel.
Änikoičeb kezakus-heinkus, äikerdoičese äiluguižil semnil.
Omegheinän kaik palad oma morijad. Travijad alkaloidad kadodas Šotlandijan i Armenijan kazmusiš. Kävutihe oficialižeks morimeks Amuižes Grekanmas surmičemha suttüd ristituid. Näl'ghine živat traviše heinän penes lugumäraspäi (2..3 kilogrammaspäi hebod, 4..5 kg järed sar'vikaz kabjživatišt, 50..70 grammad sorzad), eläbzdoittas maidol.
Ottas kävutamižhe semnid da lehtesid zell'kazmuseks-ki, eile toist kävutandad travijoid ičendoid tagut (dubindsubstancii, medenkandai).
Omeghein (latin.: Conium maculatum) om kaks'vozne heinäsine kazmuz. Mülütadas Sel'derejižed-sugukundha. Om Conium-heimon tipine erik.
Zangpoya, bodiyoni rumi (Conium maculatium L.) — qoqidoshlar oilasiga mansub ikki yillik oʻsimlik. Poyasi 1 — 2 m, pastki qismida qizil xollari bor. Barglari ketmaket joylashgan, patsimon qirqilgan. Gullari oq, mayda, murakkab soyabonga toʻplangan. Shim. yarim sharda tarqalgan. Oʻrta Osiyoning butazorlarida va daryo qirgʻoqlarida, jan.da koʻproq togʻlarda uchraydi. 3. zaharli oʻsimlik, tarkibida koniin alkaloidi bor.[1]
Zangpoya, bodiyoni rumi (Conium maculatium L.) — qoqidoshlar oilasiga mansub ikki yillik oʻsimlik. Poyasi 1 — 2 m, pastki qismida qizil xollari bor. Barglari ketmaket joylashgan, patsimon qirqilgan. Gullari oq, mayda, murakkab soyabonga toʻplangan. Shim. yarim sharda tarqalgan. Oʻrta Osiyoning butazorlarida va daryo qirgʻoqlarida, jan.da koʻproq togʻlarda uchraydi. 3. zaharli oʻsimlik, tarkibida koniin alkaloidi bor.
Сасык балтыркан (лат. Conium maculatum, L. 1753) – өсүмдүктүн чатырдуулар тукумундагы түру. Эки жылдык, бийикт. 200 смге жеткен, сабагы бутактуу, төмөн жагы кызгылт тактуу чөп. Жалбырактарынын уз. 30-60 см, үч ирет тилкелүү. Гүлү майда, ак, эки ирээттүү чатырча топ гүлдү түзөт. Мөмөсү жазы жумуртка сымал самсаалак кутуча. Токойдун ачык жеринде, бийик өскөн шалбаада, кыштоо мал сарайлардын тегерегинде, огороддо, айрым учурда таштандынын тегерегинде өсөт. Европа жана Азияда кеңири таралган. Уу өсүмдүк, мал ууланып өлөт; уламышка караганда философ Сократты ушул чөп менен ууландырып өлтүрүшкөн. Мөмөсүндө уу алколоид өтө көп. Жайытта отоо чөп катары булгайт. Силостун сапатын төмөндөтөт.
Тешксэв гуеньпочко[1] (лат. Conīum maculātum, руз. Болиголо́в пятни́стый) — кавтоиень тикшень касовкс Гуеньпочконь буень (Conium) Амбрелань семиястонть (Apiaceae).
Касы вирень кошкэва, луганарга, поронь пандопрява, кода пакся тикше видезь паксясо ды умарьпиресэ, кудовакска, кинь ды пирень перькава, чукшпрява, латкова, чугункань киванть.
Касы Пелевеёнкс Африкава: Алжирга, Мароккова, Тунисга ды Эфиопиява; весэ Европань масторга; Азиява Турциято Китаень видс.
Россиясо европань пельксэ, Кавказсо, Чивалгомань Сибирьсэ.
Ундоксось штеренькондямо, ашназа. Нетьксэсь 60—180 см сэрьсэ. Васенце иенть тееви ундонть вакссо лопань пурнавкс, ансяк омбоцеиенть касы нетьксэсь.
Тешксэв гуеньпочконть цецянь пурнавксось
Тешксэв гуеньпочконть видьмэнзэ
Тешксэв гуеньпочко (лат. Conīum maculātum, руз. Болиголо́в пятни́стый) — кавтоиень тикшень касовкс Гуеньпочконь буень (Conium) Амбрелань семиястонть (Apiaceae).
Касы вирень кошкэва, луганарга, поронь пандопрява, кода пакся тикше видезь паксясо ды умарьпиресэ, кудовакска, кинь ды пирень перькава, чукшпрява, латкова, чугункань киванть.
Касы Пелевеёнкс Африкава: Алжирга, Мароккова, Тунисга ды Эфиопиява; весэ Европань масторга; Азиява Турциято Китаень видс.
Россиясо европань пельксэ, Кавказсо, Чивалгомань Сибирьсэ.
Ундоксось штеренькондямо, ашназа. Нетьксэсь 60—180 см сэрьсэ. Васенце иенть тееви ундонть вакссо лопань пурнавкс, ансяк омбоцеиенть касы нетьксэсь.
_n%C3%AB_Prishtin%C3%AB.jpg)
