Hieraaetus pennatus (Gmelin & JF 1788)

Orzełek włochaty, orzełek (Hieraaetus pennatus) – gatunek dużego, wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae).

Występowanie

Areał tego orła w wyniku działalności człowieka uległ znacznemu rozproszeniu. Zamieszkuje południową (Hiszpania) i wschodnią Europę (jej cieplejsze rejony), północną Afrykę i Azję Środkową, na wschód od Środkowej Syberii i północnej Mongolii. Ptaki z populacji europejskiej zimują w Azji Mniejszej i Afryce Równikowej (na południe od Sahary), z azjatyckiej na Bliskim Wschodzie i w zachodnich Indiach.

W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy na wschodzie (5-10 par)^[5]. Wynika to m.in. z tego, że Polska znajduje się na północnej granicy jego zasięgu. Najczęściej widywany jest w Puszczy Białowieskiej, Lubelszczyźnie, Bieszczadach i na Bagnach Biebrzańskich, gdzie prawdopodobnie gniazduje. W pozostałych regionach widywany sporadycznie. Należy do najrzadszych polskich ptaków drapieżnych. Przeloty odbywają się w kwietniu - maju (z tych miesięcy pochodzą najczęstsze obserwacje) oraz od sierpnia do września. W kraju spotyka się go jednak do końca listopada, a wyjątkowo w grudniu i lutym.

W XIX wieku był w Polsce rzadkim ptakiem lęgowym (od ponad 100 lat nie stwierdzono lęgu zakończonego sukcesem), obecnie głównie zalatującym - w 2006 roku nie było go na liście awifauny krajowej. Wśród gatunków szponiastych jest najsłabiej poznany. O gniazdowaniu jedynie wyjątkowo świadczą gniazda, a znacznie częściej tylko obserwacje ptaków^[6].

Charakterystyka

Orzełek włochaty w locie

Cechy gatunku

Najmniejszy europejski orzeł. Wyróżnia się dwie formy barwne:

• jasną - jasnobrązowy wierzch z białawym spodem ciała oraz pokrywami podskrzydłowymi kontrastującymi z ciemnymi lotkami,
• ciemną - o ciemno, szaro-brązowym wierzchu oraz ciemnym lub rdzawobrązowym spodem. Widać rozjaśnienia na lotkach I rzędu, również ogon jest jaśniejszy. Występuje rzadziej. Forma mylona jest czasem z ciemnym myszołowem (podobnej wielkości) lub kanią czarną.

Różnią się one jednak głównie spodem ciała, ale u obu na barkówkach i wierzchu skrzydeł są płowe plamy. Formy pośrednie nie są tak częste, jak u myszołowa. Obie formy mogą się ze sobą krzyżować, ale potomstwo posiada ubarwienie jednego z rodziców, a nie upierzenie pośrednie. Upierzenie obu płci jednakowe, lecz samica jest znacznie większa od samca. Wierzch ciała szarobrunatny, potylica i kark rudy, spód biały lub brązowy, rzadziej rdzawy (w zależności od odmiany barwnej) z podłużnymi ciemnymi plamami (najciemniejsze osobniki mają plamy niewidoczne). Końce skrzydeł mają wyraźnie palczasty kształt, a przy locie są skierowane lekko do tyłu. Ogon szary, lotki ciemne. Dziób ciemny, nogi żółte. W powietrzu wykorzystuje prądy termiczne.

Jest wielkości myszołowa, choć po dużej głowie szybko daje się rozpoznać orła. Ma też dłuższe skrzydła, ogon i smuklejszą sylwetkę. Podobny, choć nieco większy, jest orzełek południowy. Podobnie jak inne orły, ma opierzone nogi aż do placów.

Forma ciemna orzełka włochatego

Wymiary średnie

Długość ciała

ok. 50 cm

Rozpiętość skrzydeł

120 cm

Waga

ok. 750 - 950 g

Biotop

Lasy liściaste i mieszane o dużej powierzchni, doliny rzeczne między wzgórzami, stoki górskie. W północnych częściach zasięgu preferuje niżej położone tereny nizin o charakterze lasostepu z rozległymi i starymi przerzedzonymi lasami, bo to gatunek ciepłolubny. Południowe populacje można spotkać nawet a górnej granicy lasu w górach, ale musi on graniczyć z otwartymi przestrzeniami.

Okres lęgowy

Toki

Nim orzełki przylecą na lęgowiska wykonują specyficzny lot godowy o gwałtownych wzlotach, z pikowaniem i nawrotami. Jako ptak terytorialny zawzięcie broni swojego rewiru gniazdowego przed innymi gatunkami szponiastymi. W sezonie lęgowym orzełki przebywają w parach, ale poza nim są ptakami o samotniczym trybie życia. To ptaki monogamiczne, choć co roku mogą kojarzyć się w pary z innymi osobnikami (choć czasem z wcześniejszym partnerem z poprzedniego okresu lęgowego).

Gniazdo

Na wysokim, zazwyczaj liściastym drzewie. Wyjątkowo, gdy brakuje zadrzewień, ulokowane na skalnej półce (zwłaszcza w górach). Tworzy platformę, wyścieloną zielonymi gałązkami. Orzełek chętnie też przejmuje gniazda innych większych ptaków.

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju zazwyczaj dwa białawe, słabo nakrapiane jaja.

Wysiadywanie i wychowywanie piskląt

Jaja wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres około 37 dni przez obydwoje rodziców. Przeważnie jednak to samica siedzi na jajach i potem wychowuje młode. Pomoc ze strony samca jest niewielka, głównie sprowadza się do przynoszenia do gniazda świeżego pokarmu. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 53 dniach.

Pożywienie

Małe i średnie ssaki oraz ptaki. Rzadziej chwyta gady (preferuje jaszczurki) i duże owady. Wyjątkowo jednak potrafi złapać ptaka rozmiarów kury domowej i ssaka o gabarytach dzikiego królika, susła, wiewiórki. Wśród ptaków najczęściej ofiarami są kuropatwy, gołębie i ptaki wróblowe. Orzełkowi zdarza się też plądrować gniazda ptaków.

Dieta i sposób łowienia podobna są do preferencji krogulca. W czasie polowania czatuje w koronie drzewa na zdobycz, a gdy zauważy ofiarę odpowiedniej wielkości nagle atakuje ją świetnie manewrując w pogoni między gałęziami drzew za ptakami śpiewającymi. Na terenach otwartych, jak łąki, pola, łowi głównie gryzonie nagle spadając na nie z powietrza.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej, tym bardziej, że kraj leży na granicy zasięgu lęgowego tego drapieżnego ptaka. Wokół gniazd orzełków obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 100 m, a okresowo (od 1.02 do 31.08) - w promieniu do 500 m od gniazda^[7]. Miejsca rozrodu podlegają zatem ochronie strefowej. W Dyrektywie Ptasiej uznany za krytycznie zagrożony z powodu skrajnie niewielkiej populacji położonej na granicy zasięgu gatunku.

Przypisy

Bibliografia

• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: MUZA, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Zobacz też

• Ptaki Polski