nomes no trilho de navegação
Chû-é (豬仔, Ho̍k-miàng: Sus scrofa domestica) he sân-chû pûn ngìn-lui shûn-fa heu só hìn-sṳ̀n ke Â-chúng, liau-ngà kha yâ-chû tón, he ngìn-lui ke kâ-hiuk chṳ̂-yit. Yit-pân lòi lóng, chû-é he chṳ́ ngìn-lui hiuk-yông tô kiûng sṳ̍t-yung ke chû chúng. Ngìn-lui hiuk-yông chû-é ke Li̍t-sṳ́ siông-tông yû-kiú, Chûng-koet sṳ̀ -yông ke chû-chit he ngìn-lui chui-chó shûn-yông chû ke chhṳ̍t-hì heu-thoi. Chû fat-chán phì-yuk tha̍t-to sṳ̀n-su̍k, chhù-liáu chûng-kau yîn-su, chû-ngiuk yí phú-phiên sṳ̀n-vì ngìn-lui chú-yeu sṳ̍t-yung ngiuk-phín chṳ̂-yit. Kîn-kí sṳ-kie liòng-sṳ̍t chû-chṳt ke thúng-kie, chhai 2010-ngièn tái, chhiòn sṳ-kie chû-é yok vì 9.65-yi thèu.
Doofaar waa Xayawaan ku nool Aduunka. Dofaarka woo kala duwan yahay. mid waxaa jiro oo Doofaar duureed ah, oo Miciyo leh, jirkiisa neh woo Madowyahay, midneh miciyo malahan, jirkiisa neh waa Gaduud biyo biyo ah. Dofaarka Gaalada, ayaa cuno,gaar ahaan dadka Yurubiyanka ah, ayaga oo hilibkiisa cunaan, Maqaarkiisa neh dharka ku sameestaan, subagiisa neh waxee ku daraan Jalaatada iyo Jibsiga ama bataatiga la shiilay.. Dofarka waa xayawaanka kaliya oo ilaheey xaaraan uuga dhigay umada muslimiinta, xayawaankaan oo la taaban karin, oo hilibkiisa neh la cuni karin. Doofaarka ilmo badan oo dhalaa, asiga oo xabadka ku leh, Naaso aad u badan, oo ilmo badan halmar nuujikaro.doofaarka saxaradiisa ayaa meel ka duwan noolaha ayey martee taas oo ku abuureysa jermiska an go,in ama aan la dabargooynkarin.ha waa xayawan aad nacas u aha. sidoo kale waxa way wax ku draan micnahah doofaarka saliidiisa ama xaytiisa waxaa ka mid ah rootiyada caanaha.
Xayawaankan waxa laga helaa meelo badan oo dunida kamid ah xataa doofaarka qaar ama nooc ayaa kunool somalia iyo wadamada afrika
Hogh (Sus scrofa domestica) yw bronnvil.
Khuchi (kastilla aru: Cerdo), ñuñuri kasta uta uywa, jach'a p'iqini, jisk'a nayrani, warkuqata jinchuni, thuru nasani ukampi uraqi t'inqiri, kuru t'awrani. Khuchixa jach'a jinchu liwinakaniwa.
El mas-cio, dito anca porco o porzèl (nome sientifico Sus scrofa o Sus domesticus, apartenente ai Mamiferi de l'ordine dei Artiodattili Suiformi) el xe una de łe bestie da macełar piesè arlevà da l'omo, anca parché col mas-cio se riese a far un saco de robe: prima de tuto se fa i parsiuti e i saładi come ła sopresa o łe lugàneghe, e da quel che vansa se ricava vari taj de carne. Dopo cołe sédołe se fa i penèi, coi osi se fa ła còła, ła pel ła se dopara anca queła, insoma se pol proprio dir che "del mas-cio no se buta via gnente". La mastcia de 'l poržel la gnen ciamada luja oppure roja.
Çerte rełigioni, come l'Ebraismo e l'Islam, łe ghe vieta ai fedełi de magnar carne de mas-cio.
La popolažion che par ecelenža la se à destinguest 'te 'l alevamento de 'l poržel la è stata senža dubio i Longobardi, e ancora adess le rejon aonde che sta popolažion la se à stabilì che è quele che le è in testa par la produžion e al consumo de sta carne.
El mas-cio, dito anca porco o porzèl (nome sientifico Sus scrofa o Sus domesticus, apartenente ai Mamiferi de l'ordine dei Artiodattili Suiformi) el xe una de łe bestie da macełar piesè arlevà da l'omo, anca parché col mas-cio se riese a far un saco de robe: prima de tuto se fa i parsiuti e i saładi come ła sopresa o łe lugàneghe, e da quel che vansa se ricava vari taj de carne. Dopo cołe sédołe se fa i penèi, coi osi se fa ła còła, ła pel ła se dopara anca queła, insoma se pol proprio dir che "del mas-cio no se buta via gnente". La mastcia de 'l poržel la gnen ciamada luja oppure roja.
Çerte rełigioni, come l'Ebraismo e l'Islam, łe ghe vieta ai fedełi de magnar carne de mas-cio.
Nguruve (Pig in English) imhuka inopfuyiwa pamba ichinyanya kuchengetwa muchirugwi. Nguruve inobereka vana vakawanda imwe nguva vanosvika vatanhatu kana vanomwe (6-8).
Rimwe izwi rinoshandiswa kutaura nguruve nderekuti hochi.
Nguruve (Pig in English) imhuka inopfuyiwa pamba ichinyanya kuchengetwa muchirugwi. Nguruve inobereka vana vakawanda imwe nguva vanosvika vatanhatu kana vanomwe (6-8).
Rimwe izwi rinoshandiswa kutaura nguruve nderekuti hochi.
Al nimêl ("maiale" in italiân) (nòm sientéfich l'é Sus scrofa, e ânca Sus domesticus), o pôrch, l'é un suide dumê ed la faméja ed quî che gh'àn al maméli ed l'ôrdin di Artidattili Suiniformi. Al mâs'c al s' ciâma vèr e la fèmna scrôfa, mèinter i céch în ciamê latòun. L'é òna dal bèsti da masèl pió sparpagnê e pió druvê da l' òm, ânca per la tânta rôba ch' al pōl dêr, che vân dal lònghi lavurasiòun dal só chêrni, al sfrutamèint dal sèdli (secònd un antîgh dét : dal nimêl an s' bóta vìa gnît!).
Soquânt studiōş dal cambiamèint în sôlit sugerîr che al nimêl al deşvègna dal salvşâdegh cinghiêl, 'd urègin eurasiâtich, prubabilmèint stramzê cun al nimêl mediterraneo.
L' alevamèint dal nimêl sèmbra ch' al sìa dimòndi antîgh, e figûri ed quî che prén èser i pió antîgh ed la râsa în ânca ind al pitûri int i mûr ed la grôta 'd Altamira [1] ( dal 40.000 p.C. cîrca). As pèinsa che al nimêl al sìa stê dumê intōren al 5.000 p.C. in Cina e di sègn pôch pió frèsch a ghîn ânca in Mesopotamia. Al nimêl l'é sèimper stê necesâri ind al sistêma dal magnêr ed l'òm e la só réca prudusiòun al l'à purtê a èser cgnusû da tót. Dimòndi dal carateréstichi ed la cunfurmasiòun o ed la manēra ed fêr dal nimêl în andêdi a fêr pêrt dal parlêr ed quêşi tôti al cultûri (quêşi sèimper in sèins de schîva o d' ufèişa, fîn 'd arivêr a la biastèma).
Al caratérestichi nutrièinti ed la chêrna ed nimêl, réca ed grâs, în forsi a l'urègin ed quêlch precèt ed soquânti religiòun (in particulêr soquânti ed còli nêdi in zôni chêldi dal Pianêta) che pruibésen ed magnêrel o mèten di lémit int al magnêrel. Al nimêl per êter al mâgna ed tót, e per tânt ind al zôni geogrâfichi in dóve a gh'é al deşêrt o al quêşi deşêrt, da per tót sgnêdi dal pôch magnêr, al mutîv dal precèt religiōş che a n' in pruibés la preşèinsa in pió che magnêren la chêrna e i sòt prodòt, al pōl èser arvisê ind al fât che, insém al piân dal magnêr, al nimêl as mèt in concorèinsa dirèta cun l'òm: al só alevamèint dòunca al pré mìa gnîr che a descâpit ed la quantitê dal magnêr per l'òm.
A gh'é da nutêr che al nimêl an n'é mìa dumê dal tót, ind al sèins che 'na vôlta lasê léber al dvèinta salvâdegh quêşi subét e sèinsa grân problêma a turnêres adatêr e al pōl preşentêr di cambiamèint ind la cunfurmasiòun in tèimp dimòndi şvêlt; dal rèst, la diferèinsa 'stèsa tra i nimêl salvâdegh e al nimêl 'd alevamèint an n'é mìa tânta.
La vèta dal nimêl an n'é mìa lòunga. Ind i modêren alevamèint al nâs int tót i mèiş ed l'ân. Ind la gugiolêda în normalmèint da cîrca dêş dòdeş céch. A la nâsita al latòun al pèişa da ûn a dû chîlo. La scrôfa la partués dō vôlti a l'ân; in realtê la sòma ed la durêda dal dō gravidânsi l'é mêno 'd ûn ân.
Ind i j alevamèint, per impidîr che la scrôfa la schésa sèinsa vrèir i céch, la vîn fâta mèter zò e alvêr i nimalein in 'na gâbia dóve la ghe stà dèinter apèina e dóve l' an 's pōl mìa môver liberamèint.
A secònd ed la mîra ed l'alevamèint al nimêl al vîn divîs in dō categoréi: "alzêr" e "pèiş". Al prém l'é còl ch' as câta nornalmèint al supermarchê e in dimòndi pcheréi. Al vîn masê dôp ed cîrca 6 mèiş da la nâsita e al rîva al mâsem 100 – 110 chîlo ed pèiş vîv. Al secònd, specialitê italiâna, l'é còl ch' al vîn druvê a fêr i persót DOP e grân pêta di êter salóm DOP e IGP, al vîn masê a cîrca ûn ân da la nasita e l' é tra 150 e i 180 chîlo (mediamèint intōren a i 160 chîlo).
L'alevamèint dal "pèiş" l'é 'na specialitê italiâna e dimòndi ed cêr spagnôla ( ind al rèst dal mònd ocidentêl a vîn alvê sōl j alzêr): còst perché as trât 'd j ònich paèiş in dóve as fân i persót. La magiōr pêrta di nimêl alvê in Itâlia la và a drê a sté trafîla.
La pruvîncia italiâna cun al pió êlt nòmer ed nimêl l'é còla ed Mânvta, dóve per ògni abitânt a gh' în in mèdia quâter nimêl.
Al nimêl l'è dimòndi druvê cme urganîşem mudèl, in particulêr per i stódi che riguêrden al malatèi dal cōr e dal vèini. Al nimêl, difâti, prém ed tót al s' arvîşa dimòndi a l'òm dal pûnt ed vésta ed l'urègin ed la râsa. Rispèt a i sòregh (i principêl mudèl d' urganîşem) al só sistêma dal cōr e dal vèini l'é pió "manèvol" e al s' arvîsa a còl ed l'òm. A gh'în dòunca di mudê ed nimêl pr' al malatéi impurtânti ed l'òm cme l'altèrio o la malatèi dal caronârj.
I nimêl în ânca j urganîşem principêl pr'al stódi e a l' ûş ind i trapiânt tr' al bèsti e l'òm: ânca se al carâter ed faméja ed lòm al s' arvîşa di pió a còl dal sémi che mìa a còl dal nimêl, al nimêl l'é ed sicûr 'na bèstia, che, ânca grâsia a i pió ed mél ân ed cngusèinsa dal tètnichi che riguêrden al só alevamèint, al pōl èser alvê dimòndi edmèj dal sémi che s' arvîşem a lòm e "sacrifichê" sèinsa a i dimòndi avîş ed prudèinsa murêla che pôrta al tratamèint dal sémi.
In divêrsi religiòun al nimêl al mócia un significhêt spirituêl, pr' al fât ch' l' é argumèint ed règoli religiōşi insém al magnêr.
Ind l' ebreîşem e ind l' Ìślam as rispèta la règola ed magnêr mìa chêrna ed nimêl, cunsidrêda mìa pûra.
L'urègin ed la règola ind la religiòun 'd j ebrèi l'é scréta ind al léber dal Levitico pâs 11,7-8:
e ind al Deuteronomio pâs 17,8:
L'urègin ed la règola ind la religiòun islâmica l' é fundêda ind i segvèint vêrs dal Corano , Sura II, 173:
Un chêş significatîv l' é la persecusiòun dóve în stê vètma j ebrèi a l'època maccabaica (Prém e secònd léber di Maccabei). La lèg ed Antioco IV Epifane j ublighêva a magnêr chêrna ed nimêl, e dimòndi, ebrèi, tra quî sêlta fôra la figûra ed Eleazaro, în andê incûntra a la môrt pr' an tradîr mìa la lèg di sô pêder.
In êtri religiòun, invêci, al nimêl al pōl èser un sègn ed buntê, bundânsa e richèsa. As vèda per esèimpi la fôla ed Gullinbursti ind la fôli antîghi di pôpol ed la Scandinavia..
(manca):
Al nimêl ("maiale" in italiân) (nòm sientéfich l'é Sus scrofa, e ânca Sus domesticus), o pôrch, l'é un suide dumê ed la faméja ed quî che gh'àn al maméli ed l'ôrdin di Artidattili Suiniformi. Al mâs'c al s' ciâma vèr e la fèmna scrôfa, mèinter i céch în ciamê latòun. L'é òna dal bèsti da masèl pió sparpagnê e pió druvê da l' òm, ânca per la tânta rôba ch' al pōl dêr, che vân dal lònghi lavurasiòun dal só chêrni, al sfrutamèint dal sèdli (secònd un antîgh dét : dal nimêl an s' bóta vìa gnît!).
Soquânt studiōş dal cambiamèint în sôlit sugerîr che al nimêl al deşvègna dal salvşâdegh cinghiêl, 'd urègin eurasiâtich, prubabilmèint stramzê cun al nimêl mediterraneo.
Su porcu est unu animali tipicu de su sartu; A segunda si podet narrer in sardu finamentra: "Sue" (femina 'e porcu, fizada), "Erre" (mascu 'e su porcu), "Mannale" , "Busatzu".
Su porcu est unu animali tipicu de su sartu; A segunda si podet narrer in sardu finamentra: "Sue" (femina 'e porcu, fizada), "Erre" (mascu 'e su porcu), "Mannale" , "Busatzu".
O Pòrco (fêua da Zêna ànche ghìnno, ghìn, in Otrazôvo Gognìn) o l'è 'n mammifero de l'Ordine di Artiodactyla, Famiggia Suidi, molto comùn inte nòstre tære comme animâ domestego, de longo allevòu pe mangiâ a sò carne.
Sƿīn is cynn efentāda sycedēora on þǣm cynne Suidae. Þæt ƿord sƿīn is ēac ful oft gebrocen sƿā fūl nama tō ǣnigum þe gebǣrþ sƿā sƿīn.
For þǣm þe þǣr sind fōrnēan tū þūsend þūsenda þūsenda on þīssum eorðan sind hāmsƿīn þȳ micelan þæt gemǣnoste cynn sƿīna. Sƿīn sind manigetendas, and, þēah þe hī hæbben naman grēdignesse, sind hī oft frēondlicu and sƿīðe geƿitfulu dēor.
Na Lasa kecega vuaka na veimatavuvalevaki levu sara-qaqalovaki ungulate. Era vakatokaivaki eso na subspecies ni Eurasian werenivaini vuaka se duatani species. Na balavu ni lasa kecega vuaka e dau 0.9 me 1.8 m (35 me 71 ena), kei ira na vuaka qase era sa veidutaitaka na 50 ka 350 kg (110 kei 770 lb), e vakavuqa ni dau yaco vakalevu na veika bibi oqo. Na levu kei na bibi ni vuaka e vakatau ena nodra basika.
Ni vakayagataki me bulavota, lasa kecega vuaka sa farmed vakatabakidua me baleta na veivakarusai ni yagodra, kacivi lewemanumanu vuaka. Na sui ni manumanu, vunia, kei na tataviraki era dau vakayagataki talega ena ivoli vakabisinisi. Lasa kecega vuaka, vakauasivi lailai bucina, era maroroi tu me vaka na pit.
Xozi (yewkek xoz ya ki fekanê binan de kesegan, we'hş, xınzır, donğız), hewywanê çıçıkınê ke ya yaban de benê ya ki hewywanê kediyê ki.
Zazakiyê Veroci de xoz nameo umumiyo; neri rê vanê êlkane, maykiye rê vanê mahwiye (ma'hwi), leyrê cı rê zi vanê kudık.
Xozê Yabani
Xozê keyey (kediy)
Kudık - leyrê xozi
Mahwiye be kudıkanê xo ra - Xoza maykiye
Êlkane - Xozo neri
Xozi (yewkek xoz ya ki fekanê binan de kesegan, we'hş, xınzır, donğız), hewywanê çıçıkınê ke ya yaban de benê ya ki hewywanê kediyê ki.
