Sus scrofa scrofa Linnaeus 1758

Aladu

Lokacin da aka yi amfani da shi azaman dabbobi, aladu na gida suna noma sosai don amfani da naman su. Ana amfani da ƙasusuwan dabbobi, boye, da bristles a cikin kayan kasuwanci. Aladu na gida, musamman mabauran daji, wasu lokuta ana sa su azaman dabbobi.

Wikimedia Commons on Aladu

De baarch (Latynske namme: Sus scrofa domesticus) is de domestisearre foarm fan it everswyn (al wurdt er inkeld ek wol beskôge as in aparte bistesoart: Sus domestica). It is in lid fan it skift fan 'e evenhoevigen en de famylje fan 'e bargen, dat fiif- oant seistûzen jier lyn foar it earst troch de minske as húsdier holden waard foar it fleis, al giet it tsjintwurdich ek wol troch foar selskipsdier. Yn Nederlân wurde hjoed de dei goed 20 miljoen bargen holden. Op 'e manear sa't dat tsjintwurdich om en ta giet, binne se tige fetber foar sykten as de bargepest. Yn 'e lear fan it joadendom en de islaam wurdt de baarch oantsjut as in ûnrein bist, en oanhingers fan dy godstsjinsten is it ferbean en yt bargefleis.

Algemiene beskriuwing

De baarch is een yntelligint, nijsgjirrich, sosjaal en, nettsjinsteande syn reputaasje, relatyf skjin bist, dat goed te belearen is. Troch fokkerij besteane der hjoed de dei witwat ûnderskate bargerassen. As selskipsdier is fral it hingbúkswyn populêr. Yn grutte parten fan 'e wrâld besteane populaasjes fan ferwyldere bargen, wêrfan't de foarâlden faak útset binne troch westerske seelju om op fêste punten op harren reizen oan farsk fleis komme te kinnen. Gauris rjochtsje sokke ferwyldere bargen grutte ekologyske skea oan yn dy gebieten, bgl. om't se der gjin natuerlike fijannen hawwe en/of om't it plantelibben net tsjin harren opwoeksen is. Kontreien dêr't ferwyldere bargen foarkomme, binne û.o. Austraalje, Nij-Seelân en in grut tal eilannen yn 'e Stille Súdsee.

In bûnte Bentheimer.

Hâlden en dragen en Fryske terminology

Yn it Frysk wurdt in mantsjebaarch in bear of bargebear neamd en in wyfke in sûch (Klaaifrysk) of mot (Wâldfrysk). As in sûch tyldriftich wurdt, is er rûzich, wylst in bear dan bearich wurdt. Dêr komt gauris biggerij fan en dan moat de boer te biggefangen of te biggeljen. In bargejong is in bigge en in smeet biggen wurdt in team neamd; in kastrearre mantsjebigge is bargebigge en in noch by de mem sûgjend jong is in tatebigge. In baarch fan minder as in jier âld dy't gjin bigge mear is, hjit in spjalling of spalling, wylst in bigge dy't bedoeld is foar de slacht in potfûgel neamd wurdt. Slachtsje waard foarhinne yn 'e hjerst dien; in baarch dy't dêroan ûntkaam, hiet in winterbaarch. Wat uterlik oanbelanget, hjit in baarch mei delhingjende earen in lodear of flodear, en in baarch mei rjochtopsteande earen in staach of steilear.

Babi utawa Cèlèng iku sajinis kéwan ungulata kang moncongé dawa lan irungé lèpèr lan wujud kéwan kang asal asliné saka Eurasia. Sok uga diarani khinzir^[1] (tetembungan Arab). Babi iku kéwan omnivora, kang tegesé mangan daging lan uga tetuwuhan. Babi uga salah siji mamalia kang paling pinter, lan dilapuraké luwih pinter lan gampang diupakara tinimbang asu lan kucing.

Babi minangka panganan

Cithakan:Artikel Ing al-Quran, minangka kéwan, babi hukumé najis yèn didumuk lan karam dipangan déning umat Islam. Babi uga diharamaké dikonsumsi ing agama Yahudi lan Gréja Masehi Advent Dina Kapitu ing kalangan Kristen.

Nanging babi akèh dikonsumsi wong Éropah lan wong Tionghoa. Sapérangan bebrayan ing Indonésia saliyané suku Tionghoa-Indonésia uga seneng ngonsumsi babi ya iku suku Bali, Batak lan Manado.

Sapérangan conto panganan kang ngandhut babi:

• Babi panggang abang (legi) kas Tionghoa
• Babi panggang putih (asin) kas Tionghoa
• Sekba (isiné jeroan babi mawa duduh) kas Tionghoa (Jakarta, Bogor, Bandung, Tangerang)
• Kitoba (irisan pérangan ndhas babi kang diolah kanthi cara dikukus. Mangané kudu diclupaké ing cukak arèn kang dicawisaké kas Tionghoa Bogor
• Saté babi kas Tionghoa: padha karo daging saté lumrahé nanging tusukané luwih gedhé lan rasané legi.
• Ngo hiang / Go Hiong: Daging babi cincang kang dibungkus nganggo kulit kembang tahu tipis. (Jakarta, Bogor, Bandung).
• Babi cin: Daging babi + lenga lan duduh kang rasané legiamarga kecap legi.
• Bakut: kas Tionghoa kang wujud campuran saka jangan asin lan kaldu iga babi.(Bisa ditemoni ing saindhenging Indonésia).
• Saksang: Olahan daging babi kas laladan Tapanuli
• Babi rica-rica: Daging babi olahan kas Manado kang rasané pedhes banget.
• Babi guling: Olahan daging babi kas Bali
• Babi putar: Olahan daging babi kas Manado kang lumrahé disajèkaké nalika pahargyan.

Gambar babi minangka panganan

• Bakutèh

• Babi guling

• Casiu (babi panggang abang)

• Ham babi

• Iga babi kanthi jangan

Cathetan sikil

1. ↑ Mliginé ing Malaysia

Pirsanana uga

• Pigasus (pulitik), siji babi kang dicalonaké minangka Présidhèn Amérikah Sarékat 1968.

Deng babi (pigs, hogs o swine king Ingles), ungulates la a pepatunud da bang maging pikuanan pamangan, balat (leather), ampong makaawig a produktu manibat kanitang minunang panaun. Ngening panaun tamu, magagamit la mu naman king pamanialiksika biomedical ampong king medisina o pamanulu, lalu na deng karelang mata ampong pusu, a maragul pamilupa karetang kareng tau. Uli ning maluat dang ugnayan kareng tau, maralas lang mababanggit o milalarawan kareng alkus nang pangkultura ning tau, manibat kareng larawan a pinintura angga kareng biru.

Tubu la reng babi king Eurasia, a mititinduk o magu-grupu king lalam ning genus Sus, a kayabe king familiang Suidae. Lipat ning kasebian la king karelang katakawan deng babi, ampo king karinatan, atin lang e makaing pikabaluan a kalidad, ing karelang kabiasnan. Deng peccary ing pekamalapit dang kamaganak a mabie deng kayanib king familiang babi.

Pamilarawan ampong pangimut (Description and behavior)

Template:Unreferencedsection Ing babi atin yang pambuk, mangalating mata, ampong malating iki, a maliaring kulut, makapalipit (kinked) o matulid. Makapal ya katawan, mangakuyad a bitis, ampong magaspang a buak. Atin yang apat a taliri ing balang bitis, at deng aduang mangaragul a taliri king libutad deng gagamitan king pamaglakad.

Omnivore la reng babi. Ing buri nang sabian niti, mamangan lang tanaman ampong animal. Mamulut-mulut la reti, at apagumasdan dong mangan agiang nanung uri ning pamangan, kayabe no reng meteng insektu, ulad, balat dutung (tree bark), maaagnas a meteng animal, basura, at pati deng aliwang babi. King ilang (in the wild), ing keraklan dang kakanan, bulung, dikut, yamut, bunga ampong sampaga. Neng kai, kakanan do reng babing makakulung deng sarili dang ának, neng masiadu lang magkasákit a kabilian (severely stressed).

Keraklan, maki maragul yang buntuk ing karaniwa a babu ampong makabang pambuk, a pasikanan ning metung a espesial a butul a ausan dang prenasal bone, ampong mabilug (disk) a cartilage king sepu. Metung yang sensitibung sense organ ing pambuk. Gagamitan ne ning babi iti bang mangulkul ampong manintun pamangan king gabun.

Maki 44 lang ipan deng babi. Ala lang patugut daragul deng patsit (canine teeth), a ausan dang pangil o tusk, at tataram la reti kapamilatan ning pamangasgas kapamilatan ning pamangasgas ning metung a metung (itang king babo ketang king lalam).

Maliari dong banten deng pastul deng babing bubulus da bang manintun pamangan. Uli ning kabiasnan da king pamamulut ampong pamamau, gagamitan do king pamanintun truffles kareng dakal a bangsa king Europa. Sesesen da la reng ortelanu deng matunud a babi para king karelang karni at para king karelang balat. Magagamit murin para kareng iskoba o brush karelang magaspang a bulbul. Ating uri ning babi, alimbawa deng Asian pot-bellied pig, a sesesen da king bale.

Manganak la king mabilug a banua deng babi kareng mangapaling lugal, dapot dakal lang dili deng mibabait neng kauran. Maliari yang muktut karas nang walu anggang labing walung (8-18) bulan ing gaindung babi. Dumalan la king estrus balang aduang pulu't metung a aldo nung e ya mebuktut. Den namang lalaki o baraku, maliari nong makapagpalipi karas dang walu anggang apulung (8-10) bulan.^[2] Karaniwan, anam la anggang labing adua deng bigak balang manganak ya ing gaindu. Kaibat dang miawat deng bigak, maliari lang miabe deng adua o maigit pang pamilia bayu ing tutuking panaun ning pamagpalipi.

Uling ala lang sweat glands a "gagana" deng babi ]],^[3] magparimla la reti kapamilatan ning danum a burak neng mapali ing panaun. Magsilbi ya muring proteksiun ing burak kareng lango o parasitiku.

Species

• Bearded Pig (Sus barbatus)^[4]
• Indo-chinese (or Vietnam) Warty Pig (Sus bucculentus).^[5]
• Visayan Warty Pig (Sus cebifrons)^[6]
• Celebes (or Sulawesi) Warty Pig (Sus celebensis)^[7]
• †Sus falconeri
• Flores Warty Pig (Sus heureni)^[8]
• †Sus hysudricus
• Oliver's (or Mindoro) Warty Pig (Sus oliveri)^[9]
• Philippine Warty Pig (Sus philippensis)^[10]
• Pygmy Hog (Sus salvanius)^[11] - recently found to be worthy of placement in monotypic genus Porcula^[12]
• Wild Boar (Sus scrofa)^[13]
  • Domestic Pig (Sus scrofa domestica)^[14]
• †Sus strozzi
• Timor Warty Pig (Sus timoriensis)^[15]
• Javan Warty Pig (Sus verrucosus)^[16]

Domestic Pigs

Pigs on a farm

Kanita pang minunang panuan, apatunud da no reng babi king Matuang Yatu, at pikabaluan la king karelang e karaniwan a kabiasnan. Mayayakit la reng mangatunud a babi king leparan ning Europa, ing Kalibudtang Aslagan (Middle East), at angga king Asia angga king Indonesia ampong Hapon. I De Soto ampo reng aliwang talapaglakbeng ibat Espania ing migdasla kareti king Pangulung America. Paulagan dong mayap deng babi king China ampo kareng mapilang isla king kadayatmalatan, nung nu maliari lang ibulus na kabud uling agawa ra ing lub da, dapot atin yang e masanting a epektu ing dapat a iti.

Keraklan, maki lagiu yang sientipikung Sus scrofa ing babing matunud, dapot ausan deng S. domesticus, at gagamitan de mu ing S. scrofa king babing dikut o wild boar. Pepatunud de iti manga limang libu (5,000) anggang pitung libung (7,000) banua na ing milabas. Magaspang la at mala-eskoba deng karelang bulbul. Miki panga komanggi (brownish) la kule bulbul kabait da, at mamalis iti king abu kabang tutua la. Magi lang kapansin-pansin a pangil a babaluktut palual ampong patas deng karelang patsit {canine) king babo. Nung pakiyanti la kareng aliwang artiodactyl, makabe ya ing karelang buntuk, matilus ya iti, at ala yang warts. Maki kaba yang 900-1,800 mm ing karelang katawan, at maki bayat lang 50-350 kg.

Lon la murin deti

• Babirusa
• Boar
• Domestic pig
• Pot-bellied pig
• Fetal pig
• Hog-baiting
• Intensive pig farming
• List of pigs
• List of fictional pigs
• Pig Olympics
• Razorback
• Bacon
• Pork
• Ham
• Lard
• Hogzilla
• Unclean animals

Dalerayan

Para sa ibang gamit, tingnan ang Baboy (paglilinaw).

Ang mga baboy ay mga ungulado (hayop na may kuko o hoof) na nasa Klaseng Mamalya. Likas sa Eurasia, sama-sama silang nakapangkat sa genus Sus ang pamilyang Suidae. Maliban sa reputasyon nila sa pagiging matakaw at marumi, isang hindi gaanong kilalang katangian ng baboy ang katalinuhan. Ayon sa mga experto, sila ay mas magaling pa sa mga aso pagdating sa katalinuhan. Ninuno ng mga domestikadong baboy ang mga baboy-ramo.^[2]

Ang biik, kulig, buwik o bulaw ay isang uri ng bata o sanggol at sumususo pang anak ng inahing baboy. Bagaman tumutukoy ang bulaw sa paglalarawan ng mamula-mula o mala-gintong kulay na biik (at ginagamit din para sa tandang na manok).^[3]

Tinatawag na barakong baboy ang isang lalaking baboy na nasa hustong gulang na. Samantalang inahing baboy naman ang babaeng nasa tamang edad na.^[3]

Ang mga baboy ay ang pangunahing karne na kinakain nang mga tao. Dahil dito, maraming babuyan ang itinatag.

Katangian

Ang isang baboy ay karaniwang malaki ang ulo, na may mahabang nguso na pinatatag ng isang espesyal na buto malapit sa ilong (prenasal bone) at may isang disko na kartilago sa dulo nito. Ang nguso ay ginagamit para hukayin ang lupa para mag-hanap ng pagkain at ito ay isang matalas na bahaging pang-amoy. Ang bilang ng ngipin nito at apatnaput-apat. Ang mga ngipin sa likod ay pan-durog ng pag-kain. Sa lalaki ang ngiping-harapan ay maaring maging pangil, na patuloy na lumalago at tumulis sa pamamagitan ng patuloy na pag-giling sa isa't isa.

May apat na paa na may kuko, at ang dalawang daliri sa harapan nito ay mas-mahaba at ang mga daliri na ito ang laging nakadikit sa lupa.

Hindi gaanong mabalahibo ang karamihan sa mga baboy, ngunit may mga uri ng baboy gaya ng Mangalitsa na balbunin din. Dahil hindi gaanong mabalahibo ang baboy, di gaanong makapag-pawis ang mga baboy dahil wala silang glandula ng pawis na naglalabas ng init. Kung mainit ang panahon, naglulublob sa putik o tubig ang mga baboy.

Pinagmulan ng domestikong baboy

Ang ebidensiyang arkeolohikal ay nagmumungkahing ang mga baboy ay dinomestika mula sa baboy ramo noong mga 13,000–12,700 BCE sa Malapit na Silangan sa Tigris Basin^[4].^{[5] [6]} May isa ring hiwalay na domestikasyon ng mga baboy sa Tsina noon mga 8000 taong nakakaraan.^[7][8]

Ang ebidensiya ng DNA mula sa mga fossil ng mga ngipin at mga panga ng mga neolotikong baboy ay nagpapakitang ang mga unang domestikadong baboy sa Europa ay dinala mula sa Malapit na Silangan. Ito ang nagtulak sa domestikasyon ng lokal na mga baboy ramo na nagresulta sa ikatlong pangyayaring domestikasyon na ang mga gene ng mga baboy ng Malapit na Silangan ay nawala sa mga baboy na Europeo. ^[9][10] Ang mga historikal record ay nagpapakitang ang mga Asyanong baboy ay ipinakilala sa Europa noong ika-18 hanggang ika-19 siglo. Ang mga baboy ay dinala sa timog silangang Hilagang Amerika mula sa Europa nina de Soto at ibang mga eksplorador na Espanyol.

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Mamalya ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.

Ang baboy (Ingles: pig, lamang nga Sus domesticus), nga sagad gitawag nga baboy, baboy, o baboy nga dili kinahanglan nga mailhan kini gikan sa ubang mga baboy, usa ka dako nga binuhi nga ungulate. Giisip kini sa lainlaing paagi nga usa ka subspecies sa ihalas nga baboy o usa ka lahi nga mga matang. Ang baboy adunay gitas-on nga 0.9 ngadto sa 1.8 m (35 ngadto sa 71 sa), ug ang hamtong mahimong timbang sa tali sa 50 ug 350 kg (110 ug 770 lb). Kon itandi sa ubang artiodactyls, ang ulo niini dunay taas, taas nga tudlo, ug walay mga warts. Ang gagmay nga mga ungulates sa kasagaran mga herbivorous, apan ang domestikong baboy usa ka omnivore, sama sa ihalas nga paryente niini.

Kon gigamit ingon nga kahayupan, ang mga baboy nga binuhi ang pangunang gigamit alang sa pagkonsumo sa ilang unod, gitawag nga baboy. Ang mga bukog, panit, ug mga briste sa hayop gigamit usab sa mga produkto sa komersyo. Ang mga baboy nga domestiko, ilabi na ang gagmay nga mga liwat, giisip nga mga binuhi.

Bagong (Basa Indonésia:Babi) nyaéta sabangsa sato ungulata anu miboga moncong panjang sarta irung leper.^[1] Mangrupa sato anu aslina ti Eurasia.^[1] Sakapeung ogé dirujuk minangka khinzir (basa Arab).^[1] Bagong nyaéta omnivora, anu hartosna maranéhanana ngonsumsi boh daging boh tutuwuhan.^[1] Sajaba ti éta, bagong nyaéta salah sahiji mamalia anu pangcalakanna, sarta dilaporkeun leuwih singer sarta gampang dipulasara dibandingkeun jeung anjing sarta ucing.^[1]

Bagong katelah sato anu pohara kotor alatan biasana ngadahar sagala anu dibikeun pikeun manéhna ti mimitian bangké, kokotorna sorangan nepi ka kokotor manusa.^[2] Sacara psikis babi mibanda tabéat anu kedul, henteu mikaresep panonpoé, pohara resep dahar sarta saré, mibanda sipat tamak, sarta teu miboga daya juang, komo pikeun ngabéla diri sorangan.^[2]

Bagong dianggap sato anu henteu layak pikeun dikonsumsi. Éstuning, Islam kitu muliana geus ngaharamkeun sato ieu. Alatan sacara fisik bagong loba nunda bibit panyakit. Di antara parasit-parasit éta téh nyaéta:^[2]

• Cacing Taenia Sollum
• Cacing Trichinia Spiralis
• Cacing Schistosoma Japonicus
• Fasciolepsis Buski
• Cacing Ascaris
• Cacing Anklestoma
• Calornorchis Sinensis
• Cacing Paragonimus
• Swine Erysipelas

Aya 6 fakta ilmiah ngeunaan bagong anu penting pikeun dipikanyaho^[3]

• Bagong henteu bisa dipeuncit dina lebah beuheung. Alatan maranéhanana henteu mibanda beuheung. Luyu kalayan anatomi alamiahna.^[3]
• Konsumén daging bagong mindeng ngeluh ambeu hangseur dina daging bagong. Nurutkeun panalungtikan ilmiah, hal disebabkan alatan praeputium bagong mindeng bocor, ku kituna urine bagong rembes kana daging.^[3]
• Bagong nyaéta sato anu panglobana nalika dahar dibandingkeun sato séjénna. Manéhna ngadahar kabéh kadaharan anu aya di hareupeunana. Lamun beuteungna geus pinuh atawa kadaharanana geus béak, manéhna baris ngautahkeun eusi beuteungna sarta ngadaharna deui, pikeun nyugemakeun kasarakahanana.^[3]
• Manéhna moal ngandeg dahar, komo ngadahar utahna. Manéhna ngadahar kabéh anu bisa didahar di hareupeunana sanajan éta téh kokotorna sorangan.^[3]
• Manéhna ngadahar runtah buruk sarta kokotor sato. Bagong nyaéta sato mamalia hiji-hijina anu ngadahar taneuh, ngadaharna dina jumlah badag sarta dina waktu lila lamun dipikahayang.^[3]
• Panyakit-panyakit cacing pita mangrupa panyakit anu pohara picilakaeun anu bisa lumangsung alatan mengonsumsi daging bagong. Cacing ngembang di bagian peujit 12 ramo di awak manusa, sarta sawatara bulan cacing éta baris jadi déwasa.^[3] Jumlah cacing pita bisa ngahontal kira-kira ”1000 kalayan panjang antara 4 - 10 méter”, sarta terus hirup di awak manusa sarta ngaluarkeun endogna ngaliwatan BAB.^[3]
• Daging bagong anu bisa nyebabkeun panyakit kanker bool jeung kolon. Perséntase penderita panyakit ieu di nagara-nagara anu pendudukna ngadahar bagong, ngaronjat sacara drastis, utamana di nagara-nagara Éropa, Amérika, sarta di nagara-nagara Asia (kawas Cina sarta India). Samentara di nagara-nagara Islam, perséntasena leutik, kira-kira 1/1000.^[3]

Rujukan

Berazê kedî (Sus scrofa domestica), binecureyekî berazên kovî ne. Mirovan bi hezaran sal berê beraz kedî kirine. Ji beraza mê re madek, ji ya nêr re yekane û ji çêlikên wan re jî dibêjin kudik.

Şayes

Reftar

Bikaranîn

Kedîkirin

Belavbûn

Herwiha binêre

• Berazê kovî

Çavkanî

Choʻchqa, xonaki choʻchqa — haqiqiy choʻchqasimonlar turkumi (Sus)ra mansub juft tuyoqli hayvon. Xonaki Ch.lar Yevropa, Oʻrta dengiz va Osiyo toʻngʻizlarinint kenja turi (Sus scrofa)fl aH kelib chiqqan. Yevropa va Osiyo guruhlariga boʻlinadi. Miloddan avvalgi 5—4-asrlarda xonakilashtirilgan. Ozuqa sharoiti, parvarish hamda uzoq va maqsadli seleksiya natijasida jahonda 100 dan ortiq Ch. zotlari chiqarilgan. Eng koʻp boqiladigan zotlar — yirik oq, landras, yirik qora, dyurok, Shim. Kavkaz, Ukraina dasht oq choʻchqasi va boshqa Ch.ning tana tuzilishi qoʻpol, tumshugʻi uzun, uchida harakatlanuvchi xartumi bor. Oyoqlari toʻrt barmoqli, yelini ikki tizimda joylashgan, 14 soʻrgʻichli; tanasi siyrak dagʻal qil bilan qoplangan. Erkagining vazni 250–300 kg , urgʻochisi 200–220 kg ga boradi. Ch. chorva hayvonlari ichida eng tez yetiluvchi va sermahsul hisoblanadi, 4— 5 oyligida jinsiy yetiladi, 9—10 oyligida qochiriladi. Boʻgʻozlik davri 102—128 kun, yiliga 2 marta bolalaydi va har bolalashida 10 va undan ortiq bola beradi. Ch. bolasining tirik vazni tugʻilganida 1,2 –2 kg , ikki oyligida 16–20 kg , 6—7 oyligida 90–110 kg , 12 oyligida 200 kg tosh bosadi. Bir ona Ch.dan bir yilda 20— 22 bola olish va uni boqish mumkin. Boqilgan Ch.ning soʻyim goʻsht chi bola olish va uni boqish mumkin. Boqilgan Ch.ning soʻyim goʻsht chiqimi 70—85% ni tashkil etadi. Choʻchqa da ona choʻchqalar 5—6 yil, erkak choʻchqalar 7 yil foydalaniladi. Ch.lar tabiiy va sunʼiy usulda qochiriladi. Bir erkak Ch. urugʻi bilan 100 dan koʻproq ona choʻchqalarni sunʼiy urugʻlantirish mumkin. Ch.larni goʻsht uchun (bekon), goʻshtyogʻ uchun va yogʻ uchun boqish usullari mavjud. Ch. goʻshti va yogʻidan turli oziq-ovqat mahsulotlari (bekon, vetchina, kolbasa, dudlangan goʻsht, rulet, koreyka, shpik va boshqalar) tayyorlanadi. Ishlab chikarishda Ch. terisidan oyoq kiyimi, egarjabduklar va boshqa narsalar tayyorlashda foydalaniladi. Dunyoning hamma mamlakatlarida, yirik fermalar va xonadon xoʻjaliklarida boqiladi (qarang Choʻchqachilik).

Derri është kafshë shtëpiake me trup e me qafë të trashë, me këmbë të shkurtra e me turi të zgjatur, që rritet për t'i marrë mishin, dhjamin e kreshtën. Ka ngjyre roze dhe gezof te shkurter. Derri ha gjithçka: fara, fruta, rrënjë, kërpudha, krimba etj. Mishi i tij eshte ndaluar ne disa vende te botes per shkak se ai permban 400 lloje semundjesh dhe 329 prej tyre jane ngjitese.^[1]

Referimet

1. ^ Mjeku Dr. M. Nezar Dakir. "Sëmundej ngjitëse që shkakton mishi i derrit (400 sëmundje)".

The domestic pig (Sus scrofa domesticus or Sus domesticus), whiles cried swine or hog, is a lairge, even-taed ungulate; it is considered a subspecies o the wild boar or a distinct species.

References

Swinie

Domôcô swinia, domôcô sjinia (Sus scrofa domesticus abò Sus domesticus) – to je pòdôrt abò órt lądowégò suska z rodzëznë swiniowatëch (Suidae). Na Kaszëbach gbùrze mają jich wiele òd lat. Òna wierã je pòdôrtã dzëka. Czedës dlô gbùrów òna bëła wôżnô, a zeżéra wiele bùlew. Òn swini to je knôrz. Jedna swinia mòże miec kòl dwanôsce sztëk prosãtów.

Lëteratura

• F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński: Kaszubi : kultura ludowa i język. Toruń : Wydaw. Instytutu Bałtyckiego ; Warszawa : Skł. gł. Kasa im. Mianowskiego - Instytut Popierania Nauki, 1934, s. 16.

Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。

Dṳ̆ (豬) sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk (哺乳動物). Dṳ̆ buŏng gă-iōng (家養) gâe̤ng iā-sĕng (野生) lâng cṳ̄ng. Ék-buăng lì gōng dṳ̆ cêu sê cī gă-iōng gì dṳ̆, iâ-sĕng gì dṳ̆ hô̤ lā̤ iā-dṳ̆ (野豬).

Dṳ̆ sê hiêng-dâi siâ-huôi có̤i ciō-iéu gì nṳ̆k-lôi sĭk-pīng (肉類食品) cĭ ék.

Gó̤-huák

Nièng-màng-dău tăi gì dṳ̆, hô̤ „nièng-dṳ̆“ (年豬)^[1]:225.

Ùng-huá

Dṳ̆ iâ sê sĕk-nê săng-ngáu (十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ (地支) sê hâi (亥), sèng-tàu sê kēng, â-lāu sê chṳ̄.

Cŭng-gáu

Séng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu‎ (伊斯蘭教) gâe̤ng Iù-tái-gáu (猶太教)‎ gì nè̤ng mâ̤ sāi siĕh dṳ̆ nṳ̆k, ĭ-gŏk-nè̤ng giéng-gáe̤k dṳ̆ nṳ̆k iā lă-că (垃渣).

Bàng-uâ

Hók-ciŭ-uâ diē-sié iā sèu sāi „dṳ̆“ lì má nè̤ng. Bī-ṳ̀ gōng má nè̤ng ngâung (歞) hô̤ lā̤ „ngâung-dṳ̆“ (歞豬), má nè̤ng ngông hĕ̤k-ciā mŏ̤h giéng diŏh sié-méng (世面) gì nè̤ng hô̤ lā̤ „kă̤-dṳ̆“ (溪豬).

„Nièng-dṳ̆“ â̤-sāi dò̤ kó̤ má nièng-màng-dău-â guó-âu gì nè̤ng^[1]:225.

Sṳ̆k-ngṳ̄

• Ék dṳ̆-dṳ̆ nê-tài-dṳ̆ (一豬豬二刣豬): dṳ̆-dṳ̆, sê ké-chiă lā-bá gì siăng-ĭng, cī-dâi chiă^[1]:88. Gó-dā̤ nè̤ng nêng-ùi ô chiă kŭi gì, tài-dṳ̆ gì dŭ cêng buōng-sê̤ṳ.
• Siăh dṳ̆-mō̤ lâiu giéu dṳ̆-giāng siăng: hūng-ché̤ṳ (諷刺) nâ siăh mâ̤ có̤ gì nè̤ng. Dṳ̆-giāng siăng, bī-ê̤ṳ (比喻) ngiê-lâung gì siăng niā nè̤ng tō̤-iéng.^[1]:88

Chăng-kō̤ cṳ̆-lâiu

A Sau mid an Facke

A oida Saustoi ohne Sei

Facken (= Plural) oda aa: Sei, Schweindln (dt.: Hausschweine) hoaßd ma de rosaroudn Viecha, de wos ofd af om Bauanhof leman. Se ghean zu de Spoviecha. Saubern (Singular: Sauber) hoaßn de Manndal, Sauan (Singular: Sau) d'Weibal und Facke (Plural: Fackin) d'Jungen.

As Wort isch noch seiner Herkunft mid hoachteitsch „Ferkel“ verwondt und leitet sich va olthoachteitsch farh o, wos ebm „Fok“ pedeitet. Farh kimmp va der indogermanischn Wurzl perk-, wos aufwiahln pedeitet. In Sidtirol sogg man nebm Fock a „Notscher"; des isch eher wia Kosewort oder kindersprochlich. Man konns aa zun an schmutzing Kint sogn. In Obaöstareich sogg man zu de jungan a Hutschi.

An Owaboarischn nimmd ma des Wordd nia fia ausgwoxne Sei her. Do gäds: "Fackej" (dim. fir de ganz gloana), dann "Frischej" (wenns scho grässa hand), dann da "Fack" (grod schwoch vadumpfds "a", firs Jungschwein) und ofd (Facke-)Lous [Mutterschwein (mid Ferkeln)], oda Bär je nochdems a Mandl oda-r a Weiwe iis.

Andane Bedeitunga

In Östareich sogd ma a zu Menschn "Fockn", wenns a bissl ane Schweindaln san, wos sovü haßd, wie dass Sei des midn Woschn ned so genau neiman, oder doss in derene Haisa oda Wohnungan ausschaud wia ois hätt a Bombm eihgschlong.

A diroja Schimpfwordd fir de deischn "Boarn" is Boarfack, des is worscheindle vo Peerfack am gebraichlichn Wordd firn Zuchteber obgloadd.

D Sau isch die domestizierti Form vo dr Wildsau und bildet mit ere en äinzigi Art. Si ghöört zur Familie vo de Ächte Söi us dr Ordnig vo de Baarhuefer. Es git Gebiet uf dr Wält, wo verwildereti Söi frei in dr Natur lääbe. Söi si Allesfrässer und frässe dierischi und pflanzligi Naarig.

Schädel (Sammlig Museum Wiesbaden)

D Sau isch äins vo de Husdier, wo am früeste in dr menschlige Zivilisationsgschicht domestiziert worde isch und es wird sit vermuetlig 9000 Joor as Fläischbrodzänt gnützt. In Öiropa und Ostasie isch Söifläisch d Fläischsorte, wo am hüfigste gässe wird. Hüte wärde Söi vor allem in gröössere Alaage ghalte.

D Söi ghööre zu de intelligäntiste Dierarte, wärde aber vo vile Massezuchtbetriib nit artgrächt ghalte.

Religion

Im Juudedum und im Islam gältet Söifläisch as unräin und mä dafs nit ässe. Au die ethiopisch-orthodoxi Chille kennt e Verbot vo Söifläisch und im Hinduismus asse s nume die undere Kaste.

Litratuur

• Lyall Watson: „The whole hog“. Exploring the extraordinary potential of pigs. Profile Books, London 2004, ISBN 1-86197-736-0.
• Ingo König, Ingeborg Tschinkel, Heinz Scheller: Schweinebesamung. Biologie, Technik, Organisation. Deutscher Landwirtschaftsverlag, Berlin 1971.

Sach'a khuchi nisqamanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.

Khuchi nisqaqa (Sus scropha, huk rikch'aqkunapas) huk uywasqa ñuñuq, iskay ruk'anayuq uywam.

Ikwadurpi, Arhihtinapi, Ankash qallupi: kuchi

• Khuchi qhuchu ( piara, hato de cerdos)achka qutukasqa khuchikuna, uywayanku, manaqa qhispi saqinku.
• Khuchi kancha ( recinto rural para criar puercos), qhispi allpa chaypi khuchikuna mikhunku pumpusta.

Yon kochon ak tikochon.

Kochon se yon bèt. Li renmen labou.

Yo fè griyo avèk vyan li.

Tradiksyon

• Lòt kreyòl:
• Franse: cochon
• Angle: pig
• Alman: das Schwein
• Panyòl: cerdo

Etimoloji

Mo kochon nan sòti nan lang franse a (cochon).

Referans

Lyen deyò

Kure hína peteĩ mymba oñemongakuaa oje'uhaguã, mymba okambúva ha ipysãkõiva. Heta oĩ tembi'u tee oguerahava kure ro'o, techapyrã "chicharõ ha kure mbaipy". Oĩta opaichagua jave peteĩ vy'aha, Ary Pyahu, arapokõindy Marangatu, ara mboty ha mba'e okárape ojejuka peteĩ kure ojeguerohory haguã.^[1]

Kure ro'o hembi'ukuaa

Heta tembi'u ojejapóva kure ro'o:

• Mbusia
• Kuvãju
• Paleta
• Chicharõ

Mandu'apy

Arandukapurupyre

• Groves, C. P., G. B. Schaller, G. Amato, and K. Khounboline. 1997. Rediscovery of the wild pig Sus bucculentus. Nature 386:335.
• Larson, G., K. Dobney, U. Albarella, M. Fang, E. Matisoo-Smith, J. Robins, S. Lowden, H. Finlayson, T. Brand, E. Willerslev, P. Rowley-Conwy, L. Andersson, A. Cooper. 2005. Worldwide phylogeography of wild boar reveals multiple centers of pig domestication. Science 307(5715):1618-1621.

Muc

Sus scrofa no Sus domesticus

Tha am muc 'na sineach. Tha iad tric air an cumail air an tuathanas agus air an reic airson muicfheoil, ged a tha cuid a creidheamh gu bheil e cearr muicfheoil ithe. Tha seo air sgath 's gu bheil iad a creideamh gu bheil muic salach.

Abairtean mu dheidhinn mucan

Cho leisg ris a' mhuc!

She crubbagh y vuc, as ee ny baagh thie rish foddey, son bee, liare as cooid elley. Dy jeianagh, ta anaase ayn er mucyn son lheeys. Ta ny sooillyn as creeghyn oc feer ghollrish adsyn t'ec deiney. Er coontey ny kianglaghyn liauyrey eddyr mucyn as deiney, t'ad ry-akin dy mennick ayns cultoor deiney, goaill stiagh skeealyn, shennocklyn, jallooyn as kiaull.

Beiyn dooghyssagh yn Oaraishey, t'ad currit 'sy ghenus Sus ec y dooie Suidae. She eederyn-ooilley t'ayn; t'ad scrobbey, as gee bee erbee, goaill stiagh beisteigyn, speeiney, corpyn ta louaghey, as eer mucyn elley. Mucyn feie, she ronseyderyn t'ayn, as ad gee duillagyn, faiyr, freauyn as y lheid. Ta loaghtey feer vraew ec ny stroohyn oc, as t'ad jannoo ymmyd jeh son dy reurey 'sy thalloo son bee.

Cha nel fairaigyn ollish obbragh ec mucyn^[1], myr shen, t'ad feayraghey ad hene liorish ushtey ny laagh. Chammah's shen, ta'n laagh cur daue coadey noi daah ny greiney as quaillagyn.

Imraaghyn

Kutoka Wikipedia, ensaiklopidia huru

Nguruwe-kaya ni kundi la wanyama wanaofugwa kote duniani. Kibiolojia ni nususpishi ya Sus scrofa. Jumla ya nguruwe duniani hukadiriwa kuwa bilioni mbili.

Nguruwe hufikia uzito wa kilogramu 40–350. Kichwa kinaishia katika mdomo mrefu unaofanana kidogo na mwiro wa tembo ingawa ni mfupi.

Wataalamu wanaona asili ya nguruwe kwenye mabara ya Afrika, Asia na Ulaya. Spishi nyingi ziko Asia.

Nguruwe ni mlawangi mmaana yake anakula kila kitu: majani, manyasi, matunda, wadudu, ndege au wanyama wengine.

Kwa kawaida nguruwe anafugwa kwa nyama yake lakini pia ngozi ina matumizi yake. Nyama ya nguruwe ni nyama inayoliwa sana Ulaya na pia Asia ya mashariki na kusini-mashariki. Katika tamaduni kadhaa nguruwe na nyama yake hutazamiwa kuwa najisi, kwa mfano katika Uyahudi na Uislamu.

Nguruwe ni mnyama mwenye akili sana akilingana na mbwa. Nguruwe

ni mnyama mwenye pua kubwa, macho madogo na mkia mdogo unaokuwa umejikunja na mfupi, uliopinda au ulionyooka. Huwa ana mwili mkubwa, miguu mifupi na nywele zilizojiviringisha. Ana kwato nne kwa kila mguu, huku mbili kubwa za mbele zikitumika kutembelea.

Kuzaa huwezekana msimu wote wa mwaka katika ukanda wa tropiki, lakini hasa misimu ya mvua. Nguruwe jike huweza kubeba mimba akiwa na miezi 8 mpaka 18. Kisha ataanza kupata hedhi kwa muda wa siku 21 kama hajashika mimba.

Nguruwe dume huweza kushiriki masuala ya uzazi katika umri wa miezi 8 mpaka 10. Kwa uzao mmoja, wanaweza kupatikana watoto 6 mpaka 12, waitwao vibwagala. Kisha kuachishwa kunyonya, familia mbili au tatu zinaweza kuishi pamoja mpaka msimu mwingine wa kujamiiana.

Nguruwe hawana tezi za jasho, hivyo nguruwe hujipoza kwa kutumia maji au matope wakati wa joto kali. Pia hutumia matope kama njia ya kujikinga na kuunguzwa na jua. Zaidi, matope huzuia wasiathiriwe na inzi na vijidudu.

Nguruwe wanaofugwa nyumbani hukuzwa na wakulima kwa ajili ya nyama na ngozi. Nywele zao ngumu hutumika pia kwa kutengeneza brashi. Baadhi ya aina za nguruwe, kama vile wale wa Asia, "pot-bellied pig", huwekwa kama wanyama wa ndani wapenzi.

Nguruwe ni 'Omnivora', yaani wanakula nyama na majani. Nguruwe hula mabaki na hujulikana kwa kula chakula chochote, kujumuisha wadudu, minyoo, magamba ya miti, takataka na hata nguruwe wengine. Wakiwa mwituni hula majani, nyasi, mizizi, matunda na maua. Kwa nadra, nguruwe wakiwa wanafugwa, huweza kula watoto wao kama wakichukizwa sana.

Nguruwe wa kawaida wana kichwa kikubwa chenye pua ndefu iliyoimarishwa kwa mfupa mgumu na mduara wa tishu ngumu mbele. Pua hiyo hutumika kuchimba udongo ili kutafuta chakula na ni ogani yenye uwezo mkubwa wa kuhisi.

Nguruwe huwa na seti kubwa ya meno 44. Meno ya nyuma yametoholewa kusaga, na huendelea kukua na huchongwa na misuguano ya meno yenyewe.

Nguruwe wanaochungwa mwituni kwa msaada wa wachungaji, wana uwezo mkubwa wa kunusa, na hutumika kutafuta uyoga katika nchi nyingi za Ulaya.

Nguruwe wa nyumbani hutambulika kwa jina la kisayansi 'Sus scrofa'. Walianza kufugwa karibu miaka 5,000 mpaka 7,000 iliyopita. Walizaliwa na rangi ya kahawia na kuendelea kuwa wa kijivu. Meno chonge ya juu huwa kama ndovu za kipekee zilizopinda nje na kuelekea juu. Urefu wa nguruwe huweza kufikia milimita 900 – 1800 na uzito wa kg 50 – 350.

Nguruwe wana akili na huweza kufundishwa kazi na mbinu ndogondogo. Hivi karibuni, wamefurahia kupewa nafasi kama wanyama kipenzi wa ndani na, hasa wale nguruwe wadogo.

Pia kwa baadhi ya imani za kidini humchukulia nguruwe kama haramu, wakati wengine hufurahia nyama yake na kudai ndiyo nyama yenye ladha maridadi kuliko wanyama wengine.

Ili kupata maelezo kuhusu masanduku ya uanapwa ya spishi angalia: Wikipedia:WikiProject Mammals/Article templates/doc.

Paršos (Sus scrofa domesticus)

Paršos (luotīnėškā: Sus scrofa domesticus) īr paršėniu šėimuos namėnis gīvolīs. Parša uorgnėzmos īr labā panašos kāp žmuogaus. Pavīzdiou parša ė žmuogaus šėrdės plak panašio rėtmo. Paršā īr augėnamė nūg senuobėnė čiesa mēsā. Gausiausē svietė paršū augėn Kėnėjė, JAV, Brazilėjė, Vietnams, Vokėitėjė.

Pitzotl (caxtillāntlahtōlli:Cerdo) in yōlcatl.

Le porco (Sus domestica) es un mammifero domestic omnivore del familia del porcines, proxime al porco salvage. Illo es generalmente, sed non solmente, elevate per humanos pro consumption.

Le porco esseva domesticate circa 5,000 a 7,000 annos retro, e hodie illos se trova in quasi tote le mundo. Le distinction inter animales domesticate e salvage es parve, e porcos domestic ha devenite salvage a multe occasiones e in multe locos, per exemplo in Nove Zelandia.

Porcos como alimento

Le primari usage del porco es como alimento, on los eleva pro le carne, como salsicia, lardo, gambon, etc. Le testa del porco etiam pote esser utilisate pro tosta caseo. Le popularitate de porco cambia in varie culturas, e.g., in China le porco es le carne primari, e per le tradition del Judaismo e Islam le consumption de porco es prohibite.

Production

Le production global de porcos es, in 2003, circa 955,5 milliones de animales, producite in Asia 577,2 milliones, in Europa 198,8 milliones, in America del Nord 93,5 milliones, in America del Sud 59,5 milliones e in Africa-Oceania (Australia principalmente) 27,5 milliones.

Le production global es in progression constante e on lo estima a +15% su accrescimento al maturitate in 2012.

Vide etiam

• Porco salvage
• Appendice:Galeria de imagines de animales

U porcu hè un mammiferu .U porcu e u cignale so di a stessa razza e mischiandu ponu avé u razzinu.

Citazioni

Accadi chì u porcu fussi mintuvatu in a cultura è in a litteratura corsa. Par asempiu:

• in u pruverbiu: Quand'è u porcu hè techju, si volta a trova.

Da vede dinò

• ragnoli

Porko esas mez-staturo para-hufajo importanta brutaro per karno o serchar truflo, ma plu mikra povas anke esar dorloto.

Ne sudorifas do bezonas balnar, eventuala en polvo.

Lua karno povas esar invadita da paraziti plu facila ke altra animalo do devas koquar ol pluse. Certa religio kom mohamedismo od en varma klimato sen bona frigido-kateno deskonsilas manjar di porko. Tamen ta karno konservas bona en saimo (lua graso), olim l'importanta parto kande hodie es lua karno.

Nourins del raece "Pîtrin" al fôre di Libråmont

On pourcea (pus coinreçmint, on coshet), c' est ene aclevåve biesse provnant do singlé ki, dins l' lingaedje corant, a on diferin no, sorlon si ådje eyet si seke.

No d' l' indje e sincieus latén : Sus scrofa domesticus

Motlî

On lome on pourcea :

• "troye" po les frumeles k' ont ddja pouchlé.
• "veråt" u "godi" po les måyes ki plèt siervi
• "troyete" po les frumeles ki vont divni des troyes (3 moes disk' å prumî djonnlaedje)
• "goret" u "coshet" u "pouchlon" po les djonnes nén co spanis.
• nourin u moyinea po les djonnes djusse sipanis.
• craxhåd po les pourceas d' 100 kg, bons a touwer (a 3 moes, 3 samwinnes et 3 djoûs).
• påkî po les pourceas k' on sougne pou touwer å coutours du Påkes .
• mayi po on godi amedé

Dinltins, les pourceas estént aclevés dins des rans. E sacwantès plaeces, il estént moennés dins les bwès pa on poirtchî en on tropea ki s' loméve li sonre. Mins asteure, el Walonreye et ôte pårt e l' Urope, on tént des pourceas dins des grossès poitchreyes.

L' aclevaedje des pourceas a leyî des nos d' plaeces el Walonreye.

Metans li plaece la k' des gros menirs (rwè, princes, signeurs) aclevént bråmint des bovrins si loméve ene "cinse poitchrece" (did la, les deus viyaedjes ki s' lomnut Poitchrece).

Li pourcea rûteye po reclamer a magnî, u cwand on l' towe.

Mopliyaedje

Cwand l' troye va a måye, ele grogne et pestele. Mins cwand l' veråt potche dissur leye, ele dimeure coete, tot l' tins di l' acoplaedje. Eto, po veye si ene troye va a godi, li poirtchî lyi poize les mwins so les rins, et ele doet dmorer sins bodjî.

Li troye va 3 moes, 3 samwinnes et 3 djoûs.

Ele coshlêye disk' a 13 catoize coshets. Mins, come ele n' a k' 12 tetes, les racoulots sont målåjheys a schaper.

Li spanixhaedje si fwait a deus moes, la kel pouchlon a-st a pô près 20 kilos.

Les singlés s' polnut i mopliyî avou les coshets.

Les raeces di pourceas

• Pîtrin : ki provént do viyaedje di Pîtrin
• "Landrace".

Touwaedje do pourcea

Touwaedje

Dinltins, tos les manaedjes touwént onk u deus pourceas so l' anêye.

On les assouméve avou on mayet. Pus pus tård, on ls a touwé nete å fizik (ene bale å mitan do front).

Adonpwis, on l' sonne : i fåt planter l' coutea al raecinêye do hatrea, tot-z alant do costé do cour. On rascod l' sonk po fé des tripes.

Après, on l' broûle, avou do strin (on dmey botea), po les soyes disparexhe. On l' broushe, et discaloter les ongletes. Pu on li screpe (dinltins avou ene rape, asteure å carcher).

Kitaeyaedje

Pol kitaeyî, on cmince pa côper l' tiesse...

• schene ås coisletes

• bokets å rosti

• djambon di dvant

• djambon do drî et pougnet

• pîs d' pourcea salés

• miyôle

• bakes di lård

Hårdêye difoûtrinne

• Videyo sol touwaedje do pourcea dins ene cinse
• On scrijhaedje sol touwaedje do pourcea (so l' Aberteke)

'O puorco (Sus scrofa domesticus) è nu suide. Fa parte d"a crasse d"e mammifere.

Siga (latin.: Sus scrofa domesticus vai Sus domesticus) om kabjživat, mecsigan alaerik. Mülüb Sigad-sugukundha.

Sigan poigaižen nimituz om porzaz vai čugu.

Ümbrikirjutand

Živat om kodikoittud 7 tuhad vozid tagaz vai sen aigemba. Mail'man populäcii om kaikenaigaine, läz 1 mlrd živatoid.

Täuz'igäine hibj om 0,9..1,8 m pitte, 50..150 kg jügutte. Sus om 44 hambast, sidä kesken nell' šingotadud orahambast. Čongoiše mas tül'cäl kärzal lapakonke nenanke. Nened tundused oma jäl'gnuded mecsigaspäi: väll' nägemine, terav kulemine, hen nühaindelim, mahtuz ujuda hüvin; lujetud plodukahuz, mahtuz kazda heredas i razveta.

Živatad södas kaikuttušt, mecsigan kartte. Kazvatadas tavarvedushesai 6-7 kus. Äikerdoitas 8-9-kuižes igäspäi, kaks' kerdad vodes da sen enamba.

Toižendad

Tetas läz sadad sigoiden suguid mail'madme.

Kodisigad (minipig:ad) oma pened dekorativižed. Mectunuded sigad (reizorbek:ad) puttas vastha Pohjoižamerikas, Avstralijas da Udes Zelandijas.

Kävutand

Kazvatadas maižanduzfermoiš da läviš samha lihad (mail'man tehmine 97,2 mln tonnoid vl 2005^[1]), laptaližed produktad oma nahk da suugased.

Sigha sidotud vepsän muštatišed

• Kaikuččel sigaižel om ičeze kärzaine.
• Länged sigale ei kožu.

Kacu mugažo

• Sigankorv

Homaičendad

1. ↑ AÜV:oiden maižanduzministrusen andmused.

Sus scrofa domestica l'è 'l nòm scentìfich del sì (ciamàt apò porsèl o ròi; en bergamàsch sunì, porsèl, ciù, cì; en insübregh: purscèl o nimàl). L'è 'n mamìfer artiodàtilo de la famìa dei Suidae. L'è 'n animàl demestegàt e leàt fò de l'òm per la sò alimentasiù, tat che la sò càrne l'è la piö cönsömàda del mónt, a part di Giüdee e Müsulman che retegnen 'l porsèl "bròdegh" e alura 'l mangen mia.

Del porsèl 'l se càa föra de tüt (carna, brassòl, tripa, pansèta, etc., ma suratüt 'l persüt e 'l speck.

L'è stat demestegàt presapóch 5.000÷10.000 agn fà, divèrso tép dòpo de i ovini (pére, càvre, ecc.) e dei bovini (àche, ecc.).

L'è 'mparentàt strèt del cinghiàl ma par che sàpe mìa 'l sò disendènt dirèt ma piötòst del sì salvàdech che 'l s'è separàt geneticamènt del cinghiàl amò 'ndèla preistória.

'Na fèmina coi sò pursilì

Al dé d'encö se 'l tróa 'n pó 'n töt el mónt. La prudusiù mondiàl de porsèi endèl 2003 l'ìa de 955,5 miliù de ezemplàr: 577,2 miliù 'n Asia, 198,8 miliù 'n Euròpa, 93,5 miliù 'n Amèrica del Nòrt, 59,5 miliù 'n Amèrica del Sud et 27,5 miliù 'n Africa-Oceania (Australia suratöt). La prudusiù mondiàl l'è 'n progrsiù cuntìnua e se stéma che 'l sò tas de créscita l'è 'ntùren al +15% a la fì del 2012.

Iste articlo tracta sobre o tocín u cochín. Ta la localidat andaluza se veiga Tocina (Sevilla).

O tocín/o (d'o latín TUCCĒTU^[1], «carne d'o lumo») u cochín/o (d'orichen onomatopeyica^[2]) (scientificament Sus scrofa domesticus (L., 1758)) ye un mamifero artiodactilo domestico d'a familia Suidae, concretament, una subespecie domesticada d'o chabalín. En aragonés recibe numerosos nombres populars, d'entre os quals son os más freqüents y distribuius tocín y cochín^[3].

Descripción

O tocín ye un mamifero artiodacilo de mida mediana, con patas curtas que rematan en dos didos ungulaus en os que se refirma tot o peso, más dos didos vestichials (tamién con unglas) en a parte de dezaga.

A cabeza ye poderosa, como en totz os suidos, con uellos chicorrons y grans orellas triangulars, y se debanta con un cuello musculoso. O morro remata en un naso plano, muit tactil, con as narinas u canyos que miran t'abant. De conchunta, a cabeza, o morro y o cuello tant musculoso le sirven ta esforigar u esforigueyar (/esfoɾi'gjar/) en a tierra («esforicar» u «esforiqueyar» -ista zaguera pronunciada /esfoɾi'kjar/- en as parlas que tienen más tendencia a la conservación de consonants xordas), que ye a suya forma natural de trobar l'alimento.

A mayoría de razas actuals tienen poco pelo, que ye esparzo (hirsuto) y duro, d'una forma especial de pelache que en aragonés recibe o nombre de «cerra» (lat. <SĒTULA). Manimenos se cría tamién bellas razas en as que o pelache se pareix más a o de os suyos parients salvaches, os chabalins, y tienen a cerra densa y escura, y en bells casos (como a raza hongara Mangaliça) dica rizosa y lanuda.

A color d'a piel, que por estar tan esparza la cerra se muestra parcialment espullada, ye blanca u rosada en a mayoría de razas europeguas, as que se conoix como «blancas». Iste ye l'aspecto prencipal en a raza que se cría de forma intensiva en as grancas, o tocín blanco inglés u tocín de Yorkshire, de a que dimanan a mayoría de productor porcins que se consume. Existen razas mediterranias, como o tocín iberico, que son de pigmentación fusca.

En as aldeyas de l'Alto Aragón, os tocins tradicionalment se criaban sueltos. Producto d'ixa libertat, a sobén as latonas se verriban con verrans salvaches de chabalín^[4], por o que as poblacions de latons montanyeses teneban una important impronta chenetica d'os chabalíns de a redolada, que se gosaba mostrar en o naiximiento regular de qualques latons con rayas, que se diciban rayons, por analochía con as crías d'o chabalín^[4].

Zoonimia

Os nombres más comuns ta iste animal, en l'Alto Aragón, son tocín y cochín. «Cochín» se documenta en Pandicosa y Sallent de Galligo en l'Alto Galligo^[3], en Broto, en Vio y en o Viello Sobrarbe en o Sobrarbe^[3], anque practicament en chunto con tocín se podría dicir que ye cheneral en toda ixa comarca, y en Radiquero y Salas Altas en o Semontano de Balbastro^[3]. Significativament, tamién en Calatorau^[3] en a Val de Xalón y en Trasobars^[3] en a comarca de l'Aranda (Zaragoza) s'ha documentau, fueras de l'Alto Aragón y en a parte castellanoparlant d'Aragón. Se reconoix como a forma como enantes se les diciba en muitos atros puestos de tot Aragón.

Latón

A forma «latón» (lat. LACTONE), anque ye muit freqüent en l'actualidat, en primeras feba referencia exclusivament a las crías de a especie, os latons. Se documenta iste nombre emplegau ta nombrar cualsiquier cochín, independientment de a edat que tienga, en Chistén^[3][5], en Vio^[3], en Broto^[3] y en Tella^[3][6], todas poblacions en a comarca de Sobrarbe.

Gorrín

A forma «gorrín» se documenta en Salas Altas y en Radiquero^[3], en o norte d'o Semontano de Balbastro, y en as valles de Broto y de Vio^[3], en o Sobrarbe. S'ha documentau tamién en Ansó, en a comarca d'a Chacetania^[3].

Puerco

A parola «puerco» (lat. <PORCUS) no gosa amaneixer en os lexicos aragoneses modernos, talment porque sía infreqüent u porque coincide con o castellano y os autors a refusan en pensar-se que ye un castellanismo lexico. Manimenos, se tiene prebas de que teneba uso en o pasau, bien a traviés de toponimos u por l'abundancia en os textos historicos.

Ye significativo que, en a primera metat d'o sieglo XIX, don Francisco Otín y Duaso a documentás indirectament en a forma diminutiva «porciello»^[3], referida a os latonetz, como se puede leyer en os escritos que remitiba a la Real Academia Española^[7]. Isto podría ligar con a hipotesi d'un desuso progresivo en Aragón d'os derivaus de PORCU.

Formas onomatopeyicas

Existen formas foneticament emparentadas con «cochín», como «chino», «chinín» u «chinón», que se documenta en a Espunya, en Puértolas y en Buil (Sobrarbe)^[3], en a villa de Graus, en a Puebla de Fantova y en Beri (Ribagorza)^[3], que s'ha documentau aplicada cheneralment a las crías, pero que muy probablement dimanan de a voz «Chino!» que se fa servir en istas comarcas, repetida, ta gritar a qualsiquier exemplar ("chino-chino!^[8] viene, majo."). «Chinín» y «chinón» son formas diminutivas de «chino».

En as Cinco Villas y bells nuclios en a metat occidental de l'Alto Aragón s'ha documentau unatra familia de formas, potencialment onomatopeyicas tamién, que incluye «coto», «cuto» y «cucho», que se sienten en lugars y villas como Uncastiello, Sos d'o Rei Catolico en as Cinco Villas, y en Sigüés en a Chacetania. Curiosament, tamién apareix en Castelserás y en Alfambra, en a provincia de Teruel, o que indica que pudo tener una mayor extensión en o pasau.

Nombres especificos

En o dominio lingüistico de l'aragonés, existe tot un lexico relacionau con os tocins que en bells casos coincide con o vocabulario de belatras luengas peninsulars, y en atros casos no.

• Verro u verraco, tamién dito verrán, verrón u verrano. Ye o masclo adulto, preservau ta verrir a las tocinas y fer-las criar.
• Fraixenco (tamién pronunciau «fraixengo») u freixenco (tamién «freixengo», «frixengo») ye qualsiquier suido choven, pre-adulto pero ya no de leit.
• Latona de vida ye como se diz a la fembra que se tiene nomás que ta fer-la criar.
• Latón de matar ye un latón que se puya dende chicorrón ta matar-lo quan sía prou gran.
• Latonada ye un rabanyo formau por cochins.
• Latonamen ye o conchunto de a cabanya porcina d'una casa, grancha, u lugar. Sirve ta referir-se a os tocins de forma colectiva: «Como pude o latonamen!».
• Verriduras ye o nombre especifico de a natura d'as latonas, especialment visible quan son verrionas.

Imáchens

• O masclo semental recibe diferents nombres: verro, verraco, verrán, verrón, etc.

• Latonetz con su mai, a latona.

• Una latonada, rabanyo de tocins.

• O tocín vietnamita, con a pancha pinchadera, ye una raza que se cría como animal de companya.

• O recinto a on que tradicionalment se zarraba a os latons se diz a zolle.

• Os tocins, como totz os suidos, tienen o morro evolucionau ta esforigar.

Referencias

Se veiga tamién

• Verro.
• Latón.
• Rayón.
• Sus scrofa.
• Latonada.
• Zolle.

Meitats de pòrc en liurason

Lo pòrc o porcèl, ganhon, còche e cochon (auv.), dich tanben pòrc domestic (Sus scrofa domesticus) o pòrc de las vilas es un mamifèr domestic omnivòr de la familha dels porcins, vesin del singlar. Es generalament elevat per l'òme per la consomacion de sa carn.

Quand es un porcelon lachenc se sona tanben tesson, quora es jove es dich porcèl/porquet/porcelon/porquin/porcòt/porcon (var. porceu, porcèth gasc.), calhon, cochet, gorrin, porcat, biton.

Quand es sanat o castrat es un verrat, vèrre, vèrri, vèrro o porcàs.

Sa femèla es dicha truèja (var. trueia, trueja, truòja, troja, truja), maura, calha/caia, còcha, guiha (gasc., especialament quand es maire), e porcèla o calhona quand es jove.

O chabalin (de l'arabe chabali, Sus scrofa scrofa (L., 1758)) ye un mamifero salvache d'Eurasia, d'a familia d'es suidos, omnivoro, prolifico y oportunista, muito freqüent en o continent, y que ha estato introdueito ta altros paises, especialment per estar apreciato como a presa de caza mayor. Antes d'imposar-se l'arabismo chabalín se deciba en aragonés medieval puerco u puerco montés.

Tien una capeza gran, con uellos chicos y o cuello muy desarrollato. As patas suyas son curtas, y se troban més desarrollatas as unas de debant que no las de dezaga, a diferencia d'o tocín domestico, en o qual ta obtener-ne o millor resultato economico, s'ha seleccionato cheneticament ta que es animals mudernos en tiengan as zaguereras més grans, perque ye d'allá d'á on ne obtienen as millors piezas de carne. A vista ye estremadament pobre, y ta compensar-se-ne, es chabalins han desarrollato un olfacto prou més bueno que les permit de ixolomar alimentos incluso a baixo d'a tierra.

Rayencos, as crías d'o chabalín.
© Eva Hejda.

Es pelos tienen midas y colors diferents pendendo d'o puesto d'o cuerpo d'on se miren. En alto d'a crinera fan de 10 ta 13 cm de lonchitut (dica 16 cm en a coda) y son fuscos y bastos, en a cara y las patas els tienen més fuscos que en a resta d'o cuerpo, y per es cantos més que més bi predominan colors més claretas. En as crías chiquetas, o pelache ye caracteristicament rayato lonchitudinalment, cosa per a qual se'n diz rayencos d'es chabalins chicotz. Con a edat en mudan a color, y arredol d'es primers 6 meses (fraixencos) ya son quasi de tot d'a mesma color que os adultos.

En a peninsula ye especialment abundant, y només que en ella ya bi tien dos subespecies: Sus scrofa castilianus, d'a metat norte y con o pelache caracteristicament compuesto de cerras y burda, y Sus scrofa baeticus, d'a metat sud, que tien o pelache unicament compuesto de cerras duras. Una tercena subespecie d'o mesmo animal ye lo tocín domestico.

Es masclos tienen una mida d'á redol d'es 70 cm d'altaria en a cruz, plegando-be enta es 120 cm de lonchitut y 70–90 kg de peso, excepcionalment superando os 100 kg, y las fembras son mica més chicotas, con pesos d'entre es 40 y es 60 kg.

Es chabalins son animals gregarios.

Habitat

Es chabalins habitan a qualsiquier puesto a on que no manque cobertura vechetal u alimentos. Es puestos a on ye més habitual de trobar-los son as selvas d'árbols caducifolios con matical a on que poder-se amagar. Os carrascals, fabars y caixigars ne fan d'habitat més a sobén, anque se troban tamién en matullars meditarranios y marismas. En as arias rurals no ye dificil de trobar-los en campos caultivatos quan no bi son guaire luent es arbolaus. Ye un gran nadador y se-en han trobato a alta mar asabelas vegadas; se sape que d'ixa mesma traza bi plegoren ent'as Islas Balears y ent'as Islas Canarias.

Banyos en fango

Un masclo aintro d'una balsa fangosa.

O costumbre de banyar-se ye important ent'a ecolochía d'a especie, y se considera que tien diversas funcions; D'una man aseguran a regulación termica d'o cuerpo de l'animal, perque es chabalins no pueden pas sudar perque mancan-les as glandulas sudoriparas, y tamién se considera que es banyos en o fango tienen importants implicacions ent'as relacions socials d'a especie, plegando t'a més important implicación en referencia ent'a selección sexual, a on que, seguntes el que se-en conoix, as pilonas las emplegan totz es chabalins mientres toda l'anyada, en plegar o zelo as balsetas las emplegan només que es masclos adultos, asinas s'ha considerato que es banyos pueden estar durantes d'ixe periodo vinclatos con a persistencia d'olors corporals. Per el regular, a presencia de fango a l'alto d'a piel els proteche d'es insectos y d'es parasitos cutánios.

Comportamiento

Pisatas de chabalin, en a ribera d'a Cinca.

O chabalin ye un animal de comportamiento sociable, no territorialista, y migra nomadicament en trapadas matriarcals lure estructura central la componen de 3 ta 5 fembras con crías. A fembra dominanta ye la una de més edat (qui gosa, de vez, a ser a una més gran tamién), es masclos chovenons (fraixencos) que no superan l'anyo de vida las acompanyan anque no gosan a fer parte d'o grupo. Es masclos, en cambeo, son solitarios y només que es més viellos gosan a disponer d'altro masclo més chóven que els acompanya, dito escudero, de traza semilar a como fan es lupos.

Cutianament

O chabalín durantes d'o día ye regularment sedentario, encara que a la nueit puet fer grans distancias que bailan d'es 2 enta es 14 km de camín, a paso cruzato u trote levero (J. Reichholf, 1995), mientres que en fuyir puet pretar una galopada rapida que no dura pas guaire, que no ye guaire resistent.

En as selvas emplega quasi siempre es mesmos pasaches ta fer-be as bribadas suyas. Ye clasico trobar pistas d'ixas que bi fan en o matical, que rematan marcando-se en a vechetación de tan a sobén como en fan uso.

Periodo de zelo

Fraixencos de chabalín.

mientres o periodo de zelo, d'entre noviembre y chinero, o chabalín masclo mira as fembras que sían receptivas ta cubrir-las con tanta d'esma que a sobén s'oblida de minchar. En trobar una porcada, n'enzata la conquiesta enrestindo es fraixencos naixitos de l'anyo anterior, que de l'inte han d'ixopar-se, y quan cal tamién se concara con altros masclos adultos prebando de conseguir o més gran numbro de cutas que puet. Es harems cheneralment incluyen dos u tres fembras, anque ocasionalment se n'han visto que en teneban dica ueito.

Svinje su papkari (Ungulatae) iz roda Sus. Mogu biti domaće i divlje svinje.

Porijeklo

Nastale su u Evroaziji, gdje su ih moderni ljudi s vremenom pripitomili da ih koriste se kao izvor hrane i kože. Svinjska bodljikava dlaka (čekinje) se koristi za izradu četki.

Rase

U svinjogojstvu su najviše cijenjene engleske svinje. Najpoznatije su: berkšir, jorkšir, kornvol, zatim danske bijele svinje i njemačke oplemenjene. Jedina bosanskohercegovačka pasmina svinja je šiška.

Opis i ponašanje

Svinje imaju njušku (koriste je za kopanje po tlu za traženje hrane), malene oči i malen kovrčavi rep. Svinje imaju 44 zuba. Očnjaci koji se također nazivaju kljove, rastu neprekidno, a oštre se trljanjem donjih i gornjih kljova.Imaju izduženo tanko tijelo i kratke noge. Na svakoj nozi se nalaze četiri prsta od čega samo dva koristi za hodanje.

Svinje su poznati svaštojedi, što znači da se hrane i biljkama i životinjama.

U divljini one su krmne životinje, prvenstveno koje se hrane lišćem, travom, korijenjem, voćem i cvijećem. Iznimno u zatočeništvu, svinje mogu pojesti i svoju mladunčad.

Zbog izuzetno razvijenog čula mirisa svinje se koriste za traženje tartufa u većini evropskih zemalja.

Neke vrste svinja su pripitomljene za kućne ljubimce.

Svinje se smatraju kao jedne od inteligentnijih životinja na svijetu u usporedbi s psima. Svinje nemaju znojne žlijezde pa zato za toplog vremena nastoje biti blizu vode i mulja radi rashlađivanja. Mulj se također koristi kao zaštita od sunca.

Bolesti

Svinje su utočište brojnim parazitima i bolestima koje se lahko prenose na ljude (zoonoze).

Najčeće bolesti su trihineloza, svinjska kuga i crveni vjetar. U svinjskom probavnom sistemu se često nalazi velika koncentracija parazita. Zbog prisutnosti različitih parazita i bolesti kod svinja preporučuje se da meso svinje prije jela bude dobro pečeno ili osoljeno.

Svinje imaju jako mala pluća što izaziva bronhitis ili upalu pluća te ih vrlo lahko mogu usmrtiti.

Religijski stavovi o svinji

• U drevnom Egiptu svinje su povezivane sa Setom, suparnikom boga-sokola, Horusa. Kada je Set zaratio sa Egipćanima, svinjarima je bio zabranjen ulaz u hramove.
• U hinduizmu, bog Višnu, pretvorio se u vepra, da bi spasio zemlju od demona koji je odvukao na dno mora.
• U drevnoj Grčkoj, svinja je bila prikladna žrtva Demetri; svinja postaje njena najdraža životinja otkada je proglašena božicom.
• Svinja je jedna od životinja koja se pojavljuje u dvanaestogodišnjem ciklusu kineskog zodijaka povezanog sa kineskim kalendarom. Sljedbenici kineske astrologije povezuju svaku pojedinu životinju s ljudskim osobinama.
• Prema židovskom zakonu (košer), svinja spada među nečiste životinje, te se ne smije uzgajati, a njeno meso se ne smije jesti.
• Prema islamskim propisima, zabranjeno je (haram) jesti svinjsko meso, a svinja se smatra nečistom životinjom.
• U kršćanstvu, svinja se povezuje sa Svetim Antunom, zaštitnikom svinjara, budući da ga je ikonografija obično prikazivala s veprom, kao simbolom sotone.

Također pogledajte

• Metastrongylus

Söge mit Farken

Dat Swien warrt latiensch ok Sus scrofa nöömt un höört to dat Veehtüüch.

Uns Huusswien stammt vun dat Wildswien af. De Swien freet meist allens. Dorwägen köönt se ok ut’n Drang födert warrn. De eersten Huusswien hebbt se in Anatolien holen, wat in de Törkie liggt. Dat was in dat 7. Johrdusend v. Chr. In Middeleuropa gifft dat Funnen ut dat 4. Jahrdusend v. Chr., ut de Swiez, woneem se dat Torfswien (Sus scrofa palustris) funnen harrn.

Bet to dat 18. Johrhunnert hen wörrn de Swien meist as half wild holen. Se güngen op de Mast, besünners in’t Ekenholt (Eckermast). Later keem dat denn, dat de Swien in’n Stall holen wörrn. In de ökoloogsche Landweertschop warrn de Swien nu wedder mehr na de Natuur holen un hebbt’n grötter Rebeet, sünd dat hele Jahr buten un hebbt lütte Ünnerstännen op de Swienswisch. Dat gifft denn ok betere Swien, un dat Fleesch is’n leckere Köst.

Na ene Drachttiet vun 115 bit 118 Daag smitt de Söög sess bit twölf Farken.

Dat Swien warrt för dat Fleesch holen. De Schinken warrt rökert, heet denn ok Katenschinken. Goot is ok de Mettwust. Ok annere Wüst warrt vun’t Swien maakt. Un de Snuut un de Poot, de warrt för Snuten un Poten nahmen, wat in Noorddüütschland en heel besünner Eten is.

De Religionsgesetten vun de Juden un Mohammedaner verbeet dat Eten vun Swiensfleesch.

Begrepen

De He vun dat Swien is de Ever, Beer, Beernt, Höcker, Kujel oder Kemp, de Se heet Söge, Söög, Su, Sau oder Mutt. De Lütten, dat sünd de Farken, de laterhen ok woll Löper oder Faselswien nöömt weert. De Farken heet denn ok woll Bigg, Bigge, Pugge, Kötken, Pölk oder Kodde. Hett de Ever de Klöten afsneden kregen, denn heet he Borg oder Foor.

At (Hüs)swin as en tetjdiart an woort för't flääsk häälen. Swin freed eder diartag an uk plaantelk fuder.

Spreegwurden

• At skal swin riin, iar arken een bäärs feit.^[1]
• En gud swin frat ales.^[1]
• Am käänt en swin bi a snütj.^[1]
• Wat könst faan en swin muar ferlang üs en stak spääk.^[1]

Ti it-poaⁿ sī chí lâng kú-tn̂g í-lâi chhī lâi chia̍h ê cheng-seⁿ-á, sī soaⁿ-ti ê lo̍h-sèng chéng á-sī a-chéng.

Een motte mit vuuf keuien

Een värken (Latien: Sus scrofa domesticus) is een edomesticeerd wildzwien. Värkens bint zo'n 5.000 tot 7.000 jaor eleden edomesticeerd. 't Värken kriegt de wetenschappelijke naam Sus scrofa (mit disse naam wordt soms ok wel de 't wildzwien bedoeld). In grote delen van de wereld bint de värkens verwilderd eworden (bieveurbeeld in Niej-Zeelaand). De värkens daor veroorzaken veul schaode. In Nederlaand lèven ongeveer 11 miljoen värkens.

't Vrouwelijke värken wordt een motte enuumd (in 't West-Veluws zeg ze ok wel zog en in 't Achterhoeks zogge; vergeliek 't Nederlaanse woord zeug). De motte voedt de keuien op, en hef wieder gien weerde äs melkgever, 't melk wordt namelijk niet in winkels verkoch, de motte wordt dus gelieke mit de andere värkens eslach um op te eten. 't Pasgeboren värken heet een keuie of bign, en 't männegien heet een bere.

In de pervinsie Grunningen is een park, speciaal veur värkens, mit de naam t Swieneparredies. Dit is een soort dieretuun veur värkens.

Soorten

Sus scrofa hef vier ondersoorten, elke soorte lèèft in een bepaold geografisch gebied:

• Sus scrofa scrofa (West-Afrika, Europa)
• Sus scrofa ussuricus (Noord-Azië en Japan)
• Sus scrofa cristatus (Klein-Azië en India)
• Sus scrofa vittatus (Indonesië)

Nedersaksisch

• Achterhoeks: pogge
• Drèents: zwien, varken
• Grunnegs: swien
• Oostfreisk: swin
• Platduuts algemien: zwien (Platduutse schriefwieze Swien)
• Stellingwarfs: varken
• Tweants:
  • vearkn
  • varkn
  • voarkn (Riesns)
  • vaarkn (Eanters)
  • keune (Hooltns)
• Urkers: varken
• Veluws:
  • varken
  • vaarken
  • värken (Oost-Veluws)
  • zwien
  • keu

Zie ok

• Äärdvärken

't Zwyn (Sus scrofa domesticus) is e gedomesticeerd wild zwyn. Zwyns werdn 5000 toe 7000 joar geleedn voe 't eest gedomesticeerd. Zwyns krygn soms de weetnschappelikke noame Sus scrofa, moa sommigte auteurs gebruukn die noame allêne voe wilde zwyns. Ip verschillige plekkn ip de weireld zyn temme zwyns were verwilderd gerakt.

Sus scrofa' è vier oundersôorten, die in verschillnde geogroafische gebiedn vôornkomn:

• Sus scrofa scrofa (West-Afrika, Europa)
• Sus scrofa ussuricus (Noord-Azië en Japan)
• Sus scrofa cristatus (Klêen-Azië en Indië)
• Sus scrofa vittatus (Indonesië)

Terminologie

E vrouwelik zwyn wordt e zeuge genoemd, e mannelik zwyn nen beir en e jounk e vikken. E gelte is e vrouwelik zwyn da nog nie gejoengd het. E mannelik zwyn die zen ballen kwyt is gegrocht wordt een barge genoemd. Een gespend vikken die afgemest wordt, wordt e vet zwyn, ook wel vleesvarken genoemd.

In 't Vlams van de 17ste/18ste eeuw was ter ook al sprake van vickens, zeugen en beers. De joungn van everzwyns wiern wel gin vicken genoemd, mo koddaard. De termen "zwyn" en "vercken" wiern deur mekoar gebruukt, al lykt het der ip dat beist da surtout "zwyn" nu een scheldwoord is (peist an uutspraken lik "mo gy zwyn"), vroeger eerder "vercken" als scheldwoord gebruukt wier. In processen van die joaren ku'je dus wel ne keer uutspraken lezen in de zin van "Ghy hoere, ghy vercken".

In 't Frans klappen ze van porcelet (vikken), cochette (gelte), nourrain (vleesvarken), truie (zeuge) en verrat (beir). In 't Ingels is ter respectievelik sprake van piglets, gilts, sows en boars. Zeugen in 't algemeen, dus zowel jounge of oede wordn in 't Ingels hogs genoemd.

Kwêek

Zwyns wordn massoal gekwêekt vor under vlêes.

En zwyn es êen van de mêest stress-gevoelige bêesten da we kenn. Doarom wirdn ze lankstom minder buten gekwêekt. An den universiteit van Gent zoeken ze ol joaren noa middels om de stress-gevoeligeid te verminderen. Oat'er ne warmen luchtballon ip minder dan ounderd meiters overvliegt keunn z'al in paniek sloan en wegstormen, tweirs deur ofsleutiengn en stekkerdroadn. Achternoa zyn ze goe vô de nôodslacht. En zwyn da geslacht wird ounder stress geeft slicht vlêes da allêne moa goe es voe in charcuterie te droaien; doarom bringt het ôok nie vele ip. Om gêen stress t'èn wirden de mêeste zwyns twolf uren vôorn de slacht ingespeit me 'n kalmeriengsmiddl. Dad'es êen van de redens vowuk da zwynevlêes mêer en mêer noa medikamenten smoakt.

Omdat 't vlêes van ne volwassn beir geweunlik nie smoakelik is, castreren ze mêestal de mannelikke vikkns oan ze 'n poar weken oud zyn. 't Gevolg es rustiger stallen en mêer en verkôopboar vlêes. Da castreren of 't ofsnyen van de teelbollen gebeurt anno 2006 me 'n hêel scherp meske of 'n kniptangske; de vikkens tieren vuuf secounden en doen toun were vôort lik geweunlik. 't Es nie bekend oan ze tieren van benouwdegie of van 't zêer. Natuurlik zyn de groene en de dierebeschermers doa nie hêel mee akkôord, moa van d'alternatieven lik verdôvienge of castrerienge me medicamentn zyn de gevolgen en residuen in 't vlêes nie goe bekend.

Inseminoatie en zoekbeers

Oftappn van sperma by nen beir

In de moderne Vlamse zwynesector kunn zwyneboern die vele zeugen tope oudn 't under nie meer permitteern van al under zeugn te loaten dekkn deur eigen beers. Ten eerste ze zoun veel te veel beers moeten oudn, die vaneigens plekke vraagt en geld kost an 't eten enzovors, mo ten twidde met assan te moeten tjooln met beers zoun z'ook veel te veel veiligheidsrisico's moeten pakken met dat beers al by al gevoarlike beesten zyn. Ten derde, en messchien nog belangrikst van al, 't is ook no hygiëne toe nie meer verantwoord om die beers hele dagen ip andere zeugen te loaten goan (sexueel overdroagboare ziekten, SOA's). Ten slotte willen al de boeren vaneigens vikkens van de beste beers. Domee dat de meeste zwyneboeren sperma inkopen van KI-stationgs. In West-Vloandern zyn der intussen een paar grote en gekende KI-stationgs ipgekomn; KI-Gantois-Oudenburg, KI-Cobbaert, KI-Lichtervelde, en andere. In die KI-stationgs oudn ze een hele serie van de beste beers, en wordn ze alle dagen of toch regelmoatig zoad afgetrokken.

Oundanks dat de meeste zwyneboern dus zoad inkopen, oudn ze meestal toch nog assan één of e poar beers. Da's nie als reserve, mo der blykt da zeugen vele beter togen wanneer da ze brounstig zyn os ze nen beer zien, en liefst één die by under komt knuffelen, geruchte makt, da ze kunn rieken enzovors. Beers die moeten dienn om goeste ip te wekken, mo die a 't puntje by paaltje komt der toch nie ip meugen, wordn zoekbeers genoemd.

't Is wel merkwoardig da zeugen under zo gemakkelik loaten in de zak zetten. Heel wa boeren en een nepbeer in plastiek die met batterien ip wieltjes weg en were lopt (rolt). De boer of boerinne speit met ulder speitebusse e bitje beirereuke ip zen kounte, en al die zeugen mo zot staan van de goeste.

Varia

• Ip sommigste plekken wirdt an cirkelzoage ôok an zwyn genoemd.
• Et zwyn uutangn es drienken en eten vô toe, gêen maniern èn.
• Et zwynoar wordt gebruukt om der schilderbustels van te moaken.
• Het vel van't zwyn wordt nog vele gebrukt vô industrieel leer, bevôorbeeld vô de goekôpe werkandschoenn.
• Zwynen zyn styf goeie speurneuzen en gebrukt om truffels, mynen en andr ountploffiengsteug ip te sporen.
• Et sperma van den beer wordt vele gebruukt in de parfumindustrie omwille van zyn "geurfixatie" eignschappn.

Liedje

Zwynevlêes

't Zwyn es e vrêe belangryke bêeste vô de West-Vloamiengn. Z'èn der zelst e ploate van emak, ip de melodie van 't Dutse zuplied Trink, trink, Brüderlein, trink van Wilhelm Lindemann:

et zwyn es et schôonste der bêesten

zounder varken wa zoe me wyder zyn

g'eit ze nodig op ol ounze fêesten

en 'k eet olles zo geirn van 't zwyn

smout, vet, espe en spek

ôofvlêes koteletten en paté

smout, vet, espe en spek

ôofvlêes koteletten en paté

worsten en bloelienk en vette derms

skeutelvlêes en zwynepôot

worsten en bloelienk en vette derms

skeutelvlêes en zwynepôot

ei gy nog da bêestje zien slokken

't es oltyd zô ip zyn gemak

et jeunt em in zop en in brokken

zyn pôotjes stoan ôok in den bak

in 't zwynekot ge zoet do wegslieren

nie da de zwyns daarmee afzien

ze wroeten, ze zoun 't al ommekêren

oe vulder oe skôonder om zien

smout, vet, espe en spek

ôofvlêes koteletten en paté

smout, vet, espe en spek

ôofvlêes koteletten en paté

worsten en bloelienk en vette derms

skeutelvlêes en zwynepôot

worsten en bloelienk en vette derms

skeutelvlêes en zwynepôot

een plaatje dat ôok nog kan tellen

voor 's winters oes vlees gerêed te doen

een skôon stikske zwynerauwelle

me kolen gestoofd met anjoen

die geirnoars ke kan ginne mêe rieken

en koeitounge, k'wil gin mêe zien

en zwyg my van oaze of kieken

mo geef my een brokske van 't zwyn

Ħanżir (Sus domesticus) huwa kwalunkwe annimal fil-ġeneru Sus, fi ħdan il-familja uniformi Unida tal-familja Suidae. Il-ħnieżer jinkludu l-ħanżir domestiku u l-antenat tiegħu, il-ħanżir selvaġġ komuni (Sus scrofa), flimkien ma 'speċi oħra.

Ο οικόσιτος χοίρος (κοινώς γουρούνι) είναι οικόσιτο θηλαστικό ζώο που ανήκει στο γένος συς, στην οικογένεια συίδες και στην τάξη αρτιοδάκτυλα. Είναι ζώο παμφάγο και πολύ γόνιμο. Απαντάται σε όλα τα μέρη της γης και εκτρέφεται κυρίως για το κρέας του. Είναι γνωστό από τα αρχαιότατα χρόνια και πιστεύεται ότι ο κατοικίδιος χοίρος ή συς ο οικοδίαιτος (Sus scrofa domesticus, Συς η σκρόφα ο οικιακός) προέρχεται από τον αγριόχοιρο, τον οποίο εξημέρωσαν οι πρόγονοί μας κατά την παλαιολιθική εποχή.

Περιγραφή

Παρά τις διαφορές τους, όλες οι φυλές γουρουνιών χαρακτηρίζονται γενικά από χοντροκομμένο και μονοκόμματο σώμα, κοντά πόδια και κωνικό κεφάλι, το οποίο καταλήγει σε κοντό ρύγχος. Το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές φυλές χοίρων υποδεικνύει ότι η εξημέρωση έγινε ανεξάρτητα σε διάφορες περιοχές του κόσμου και ότι δεν ξεκίνησε από το ίδιο είδος αγριόχοιρου.

Συμπεριφορά και τροφή

Ο χοίρος προσαρμόζεται σε όλες τις συνθήκες, ωστόσο αναπτύσσεται καλύτερα σε ψυχρά κλίματα. Είναι αδηφάγο ζώο.Τρώει ποντίκια, χόρτο, ακόμα και γλυκά, αλλά μόνο την άσπρη σοκολάτα διότι η καφέ τους προκαλεί εμετό. Το πεπτικό του σύστημα μπορεί να επεξεργαστεί κάθε είδους τροφή, ακόμα και τα υπολείμματα του φαγητού των ανθρώπων. Αυτό συνιστά μεγάλο πλεονέκτημα για τους εκτροφείς χοίρων, όπως και η μέγιστη απόδοσή του σε κρέας και λίπος. Η απόδοση αυτή φτάνει άνετα το 70% του βάρους του σώματός του στις κοινές φυλές και ξεπερνά το 85% στις βελτιωμένες.

Πολλαπλασιασμός και ασθένειες / ασφάλεια για τον άνθρωπο

Γεννά συνήθως δύο φορές το χρόνο, από 5-20 μικρά κάθε φορά. Οι χοίροι θεωρούνται γενικά σύμβολα ακαθαρσίας, στην πραγματικότητα όμως ο μόνος υπεύθυνος για την ακαθαρσία των γουρουνιών είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι όταν δεν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής, τότε οι χοίροι προσβάλλονται από ασθένειες και παράσιτα, τα οποία στη συνέχεια μεταδίδονται και στον άνθρωπο.

Τον Οκτώβριο του 2015, ο IARC κατάταξε την κατανάλωση κόκκινου κρέατος (στο οποίο περιλαμβάνεται και το χοιρινό) στην Κατηγορία 2Α: Πιθανότατα (probable) καρκινογενή για τον άνθρωπο, σχετίζοντάς την με τον καρκίνο του εντέρου, ενώ την κατανάλωση επεξεργασμένου κρέατος στην Κατηγορία 1: Καρκινογενή για τον άνθρωπο.^[1]

Επιλεγμένες φυλές

Μερικές από τις σημαντικότερες φυλές του χοίρου είναι:

• αγγλική Γιορκσάιρ
• αγγλική Μπερκσάιρ
• ιβηρική (μεσογειακή)- εδώ ανήκει και ο ελληνικός οικόσιτος χοίρος.
• νορμανδική

Πληθυσμός των εκτρεφομένων γουρουνιών

Λαογραφία

Στην Ελλάδα σε διάφορα μέρη πιστεύουν πως αν την Πρωτοχρονιά εισέλθει χοίρος στο σπίτι κάποιος από το αντρόγυνο θα χηρέψει.^[3]

Παραπομπές

Πηγές

• Συλλογικό έργο, Εγκυκλοπαίδεια Παιδεία, εκδ. Μαλλιάρης- Παιδεία, τόμος 27, σελ. 207-208.

Дунгъуз

Дунгъуз (латIин Sus scrofa domesticus) ичIаллил хIайванни.

Дуңгыз (лат. Sus scrofa domesticus) — иң төп һәм киң таралган йорт хайваннарының берсе. Дуңгыз суеп, ит, җәү һәм төрле фармакологик ингредиентлар, шул исәптән панкреатин алалар. Кылларыннан пумала һәм щёткалар ясыйлар. Кеше һәм дуңгыз организмнары охшашлыгына күрә, дуңгыз органнары медицинада кулланыла, кайбер очракларда хәтта трансплантацияләнә ала.

Ияләштерү

Кеше дуңгызны моннан 6-7 мең еллар чамасы элек кулга ияләштергән. Борынгы заманнардан ук аучыларга кыргый дуңгызлар — кабаннар — Поляр түгәрәктән алып экваторга кадәр бөтен җирдә очраган. Кабаннарны су буендагы камышлыкларда, елга үзәннәрендәге куаклыкларда аулаганнар. Кабаннар «утрак» яшәгән. Көнне алар аулак урыннарда үткәргәннәр, ә төнлә тамак туйдырырга чыкканнар; имән чикләвеге, чикләвек, өлгергән алма һәм груша эзләп ашаганнар, камыш тамырларын актарганнар, әкәм-төкәм, суалчан, вак җәнлекләр, кәлтә еланнарны һәм хәтта еланнарны ашаганнар, җир өстендәге кош ояларын туздырганнар. Теләсә нәрсә ашый торган бу хайваннарны йортта асрау бик кыен булмый. Ауда кулга эләккән буй-буй кабан дуңгызлары тоткында яшәргә җиңел ияләшкәннәр. Алар бик тиз үскәннәр. Тәмле ит биргәннәр. Азыкка талымсыз булулары һәм характерлары белән дуңгызлар борынгы бабалары — кабаннарга бик охшаганнар. Кыргый кабаннар кебек үк, алар начар күрәләр, әмма яхшы ишетәләр, искә дә бик сизгерләр. Көтүлеккә чыгарсаң, азык эзләп, җир казырга тотыналар. Кыргый кабаннар төсле, таныш түгел урында да дуңгызлар юлны бик тиз табалар.

Сыйфатлама

Бу хайван озак еллар буена кеше тәэсирендә бик нык үзгәргән, һәм бу үзгәреш аның тышкы кыяфәтендә генә чалынмаган. Хәзер ул төнлә йоклый, көндез тамак туйдыра. Кыргый дуңгызга караганда ике-өч тапкыр артык бала китерә. Үзенең кыргый кардәше янында алып сыман. Хәзер инде авырлыгы ярты тоннага җиткән нәселле дуңгызлар бар.

Нәселле дуңгыз 10—12 бала китерә, ә кайсыберләре 28—32 гә кадәр бала китерәләр. Гадәттә елына ике тапкыр балалыйлар. Дуңгыз балалары бик тиз үсәләр һәм симерәләр.

Дуңгызлар начар күрәләр, ләкин бик әйбәт ишетәләр һәм ис сизәләр. Яхшы тәрбияләсәң, алар чисталыкны да яраталар һәм рәхәтләнеп суда чупырдыйлар.

Кешеләр аларны төрле һөнәрләргә өйрәтәләр. Франциядә дуңгызларны трюфель гөмбәләрен эзләргә өйрәтәләр икән. Исне яхшы тоюы аркасында җир астындагы гөмбәне дуңгыз бик җиңел эзләп таба.

Чыганаклар

• Ибраһимова Ф.З., Табигать бизәкләре: Башлангыч сыйныфлар өчен өстәмә уку китабы бит133
• Кем ул? Нәрсә ул? : балалар энцикл.: 3 т.: кече яшьтәге мәкт. балалары өчен / СССР ПФА; редкол.: А. А. Дорохов, Т. А. Куценко, С. В. Михалков һ. б.; русчадан С. С. Гайфуллина, С. К. Хәкимов, Г. М. Ханов һ. б. тәрҗ. – Казан : Татар. кит. нәшр., Т. 3 : Р – Я. – 1987. – 224 б. – 11800 д.

Йорт сусҡаһы (лат. Sus scrofa domesticus) — 7000 йылдар элек (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса күпкә алдараҡ) йортлаштырылған эре ҡуш тояҡлы ҡабан төрө. Күпселек Көнбайыш, Көнсығыш Азия һәм Океания илдәрендә таралған. Резербек тип аталған ҡырағайланған сусҡалар Төньяҡ Америкала, Австралияла һәм Яңы Зеландияла осрай. Кәүҙәһенең оҙонлоғо 0,9 метрҙан 1,8 метрға тиклем, эре сусҡа 50 кг-нан 150 кг-ға тиклем тарта. Башҡа үҫемлек менән туҡланыусы ҡуш тояҡлы хайуандарҙан айырмалы булараҡ, сусҡа, үҙенең оло быуындағы вәкиле ҡабан кеүек, бөтә нәмәне ашаусы хайуан.

Сусҡаны ит өсөн аҫырайҙар. 2005 йылда сусҡа ите етештереү АҠШ ауыл хужалығы мәғлүмәттәренә ҡарағанда 97,2 млн тоннаға етте.

Һуңғы ваҡытта сусҡаның минипиги тип аталған декоратив карлик тоҡомон өйҙә аҫырау модаға кереп китте. Францияла трюфель бәшмәген махсус өйрәтелгән сусҡалар эҙләй.

Йортлаштырыу тарихы

Археологик ҡаҙылмалар бынан 13 000—12 700 йылдар элек ҡырағай сусҡаларҙы Яҡын Көнсығыштың Тигр йылғаһы бассейнында йортлаштыра башлағандарын күрһәтә^[1]. Хәҙерге ваҡытта Яңы Гвинеялағы^[2] кеүек уларҙы башта ярым ҡырағый хәлдә иректә тотҡандар. 11 400 йыл эле йәшәгән тип билдәләнгән ҡалдыҡтар Кипрҙа табылған. Утрауға сусҡалар йорлаштырылғас кеше менән генә күсеп килә алған[3]. Ҡытайҙа сусҡарҙы йорташтырыу 8 000 мең йыл элек башланған^[3][4].

Иҫкәрмәләр

Коара хьакха (эрс: Дома́шняя свинья́, лат: Sus scrofa domesticus) — хьакхинг яьттIа доккха дийнат да, нала кIалкеп я. КоатIара хьайба да 7 эзар шу хьалха денз. Хьакхарч дукхагIа яьржа я Малхбузеи, Малхбоалера Азеи, Океанеи мехкашка.

Свиня з пацятком

Свиня домашня ці порося домашнє або паця домашнє (Sus scrofa f. domestica) є доместікованый ссавець, вышляхтеный з дикого пацятя (Sus scrofa). Удомашнїня прошло приближно перед 9 тісяч роками. Іде о найвызначнїшый вид худобы в середнїй Европі. Є вшыткопожераюче. Пацята домашнї, котры втечуть до природы, здичіють і можуть запрічінити значны шкоды.

Їсть передовшыткым бандуркы, шрот, корїня, хробакы і яйця.

Сьвіньня (па-лацінску: Sus) — жывёла клясы сысуноў, разнавіднасьць дзіка, які быў адамашнены чалавекам каля 7 тысячаў гадоў назад (паводле некаторых даследаваньняў — значна раней), і распаўсюджаныя галоўным чынам у краінах Захаду, Усходняй Азіі й Акіяніі. Зьдзічэлыя сьвіньні сустракаюцца ў Паўночнай Амэрыцы, Аўстраліі й Новай Зэляндыі. Сьвіньні вырошчваюцца ў асноўным дзеля атрыманьня мяса. Сусьветная вытворчасьць сьвініны ў 2005 склала 97,2 млн тон паводле зьвестак Мінсельгасу ЗША.

Сьвіньні даволі разумныя жывёлы, і яны навучаюцца нават лягчэй, чым сабакі й коткі. У апошні час дэкаратыўныя карлікавыя пароды сьвіньняў, то бог мініпігаў, сталі папулярнымі жывёламі для ўтрыманьня ў хаце. У Францыі адмыслова навучаныя сьвіньні вышукваюць труфэлі.

Біялягічныя асаблівасьці

Дзякуючы сваёй тонкай назіральнасьці й кемлівасьці, свойская сьвіньня ставіцца да разумных жывёлаў. Паводле біяхіміі, формулы крыві, усёяднасьці, складу й засваяльнасьці ежы сьвіньня ставіцца бліжэй да чалавека чым іншыя жывёлы, за выключэньнем малпаў. Сьвіньня хварэе на тыя ж хваробы, што й чалавек і лячыць яе можна такімі ж лекамі, што й чалавека.

Анатомія

Чэрап свойскай сьвіньні

У свойскіх парод захаваліся некаторыя біялягічныя асаблівасьці, уласьцівыя дзікім сьвіньням, як то слабы зрок, востры слых, тонкі нюх, здольнасьць добра плаваць, высокая пладавітасьць, здольнасьць да хуткага росту й тлушчаадкладаньне. Але пакуль ёсьць і пэўныя адрозьненьні свойскай сьвіньні ад дзіка, сярод якіх адной з галоўных зьяўляецца тое, што свойскія пароды наогул дзённыя жывёлы, тады як у дзіка вялікая частка сярэднясутачнай актыўнасьці прыпадае на начны час. Такое адрозьненьне зьяўляецца сьледзтвам працэсу адамашненьня, што ў прыватнасьці таксама прывяло да значных адрозьненьняў у марфалёгіі.

У першы пэрыяд пасьля адамашненьня прыблізна каля 3000—1200 гадоў да н. э. сьвіньні па форме цела яшчэ мала чым адрозьніваліся ад дзіка. Для іх былі характэрныя плоскае цела, высокія ногі, вялікая галава з доўгім прамым лычом і стаялыя вушы, высокі грэбень шчаціньня на шыі, карку й сьпіне. У сьвіней рот падоўжаны, з кароткім рухомым хабатком, што заканчваецца голым плоскім «пятаком», які дае магчымасьць рыць зямлю ў пошуках каранёў расьлін, чарвякоў і іншай ежы. Сьвіньня мае 44 зуба, чатыры зь іх зьяўляюцца добра разьвітымі ікламі. Канцавіны чатырохпалыя. Вымя мае 14 смочкаў, разьмешчаных у два шэрагі. Валасяны полаг рэдкі, грубы, у асноўным з шчаціньня. Страўнік у сьвіньні просты й аднакамерны. Жывёлы зьяўляюцца ўсяеднымі, сілкуюцца расьліннай і жывёльнай ежай.

Паводле некаторых анатамічных і фізыялягічных парамэтрах сьвіньні вельмі падобныя на чалавека, з гэтае прычыне іх выкарыстоўваюць у мэдычных і дасьледчых мэтах.

Размнажэньне

Парасяты і сьвінаматка

Да злучваньня маладых сьвінаматак пускаюць у 8—9-месячным узросьце, калі яны важаць 130—150 кг, самцоў — не маладзей за падгадаваны ўзрост, калі яны важаць 180—200 кг. Дзякуючы параўнальна кароткаму пэрыяду цяжарнасьці (114—115 дзён) й недоўгачасоваму пэрыяду кармленьня (ад 26 да 60 дзён) у шэрагу гаспадарак кожная матка двойчы на год дае парасеньне і, такім чынам, атрымлівае больш за 20 парасятаў за год.

Прадукцыйнасьць

Пры адпаведным харчаваньні й выгадваньні сьвіньні да 6—7-месячнага ўзросту дасягаюць масы ў 100—110 кг і больш. Лепшыя сьвінагадоўчыя гаспадаркі пры пагалоўе ў 2—6 тысяч матак атрымліваюць ад кожнай зь іх штогод у сярэднім па 15-20 цэнтнэраў і больш сьвініны, а ад асобных жывёлаў і значна больш. Дзякуючы высокай пладавітасьці сьвіней, а таксама іхнай здольнасьці ў маладым узросьце даваць прыплод ствараецца магчымасьць штогадовай бязбольнай рэалізацыі на мяса больш 100—150% жывёлаў, якія былі ў гаспадарцы на пачатак году. Дзякуючы тым жа біялягічным асаблівасьцям сьвіней ў сьвінагадоўлі ствараюцца шырокія магчымасьці для хуткага ўдасканаленьня статку шляхам замены менш прадуктыўных жывёлаў на больш прадуктыўныя, якія даюць прадукцыю, адпаведную зьмянялым патрабаваньням.

Глядзіце таксама

• Аточыны

Вонкавыя спасылкі

— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Матэрыял аб сьвіньнях
• Пароды сьвіней

পোহনীয়া গাহৰি (ইংৰাজী: Domestic pig; Sus scrofa domesticus বা Sus domesticus), হৈছে এবিধ ডাঙৰ, খুৰা যুক্ত প্ৰাণী; ইহঁতক এটা নিৰ্দিষ্ট প্ৰজাতি অথবা বনগাহৰিৰ উপ-প্ৰজাতি বুল্ গণ্য কৰা হয়। ইহঁতৰ মূৰ আৰু দেহৰ দৈৰ্ঘ্য প্ৰায় ০.৯ৰ পৰা ১.৮ মিটাৰ (৩৫ৰ পৰা ৭১ ইঞ্চি) পৰ্যন্ত হয়, আৰু পূৰ্ণ বয়স্কৰ ওজন ৫০ৰ পৰা ৩৫০ কিলগ্ৰাম (১১০ৰ পৰা ৭৭০ পাউণ্ড) পৰ্যন্ত হয়। খুৰা যুক্ত প্ৰাণীবোৰ সাধাৰণতে তৃণভোজী হয় যদিয়ো ইহঁত ইহঁতৰ বন্য প্ৰজাতিৰ দৰেই সৰ্বভোজী।

পোহনীয়া গাহৰিবোৰ, সাধাৰণতে মাংসৰ বাবে পালন কৰা হয়। ইহঁতৰ হাড়, চাল আৰু নোমবোৰো ব্যৱসায়িক উৎপাদ হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।

তথ্য সংগ্ৰহ

ਸੂਰ ਨੂੰ ਸਵਾਈਨ ਜਾਂ ਹੌਗ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਹੈ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਭਾਲੂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ 35 ਤੋਂ 71 ਇੰਚ ਅਤੇ ਭਾਰ 50 ਤੋਂ 350 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੂਰ ੲਿੱਕੋ-ੲਿੱਕ ਪਸ਼ੂ ਹੈ ਜੋ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਝੁਲਸ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ ਸੂਰ ਹੀ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

1. ↑ Colin P. Groves (1995). "On the nomenclature of domestic animals" (PDF). Bulletin of Zoological Nomenclature. 52 (2): 137–141. Biodiversity Heritage Library

வீட்டுப் பன்றி என்பது, வளர்ப்பு விலங்குகளுள் ஒன்று. இது இதன் இறைச்சிக்காகப் பெயர் பெற்றது. சில வீட்டுப் பன்றி வகைகளின் உடலில் கம்பளி போலத் தடித்த உரோமங்கள் காணப்படினும், பெரும்பாலான பன்றிகளின் உடலில் மிகவும் அரிதாகவே உரோமங்கள் காணப்படுகின்றன. வீட்டுப்பன்றிகள் பெரும்பாலும் அதிலிருந்து பெறப்படும் பன்றிக்கறிக்காகவே வளர்க்கப்படுகிறது. இருப்பினும் பானைவயிற்றுப் பன்றி (pot-bellied pig) மற்றும் குறும்பன்றி (micro pig) சில வீட்டுப்பன்றியினங்கள் சில வேளைகளில் செல்லப்பிரானிகளாக வளர்க்கப்படுகின்றன. இவ்விலங்கின் எலும்புகள், விறைப்பு முடி போன்றவை வணிக ரீதியாக பயன்படுத்தப்படுகிறது.

வகைப்பாட்டியல்

வீட்டுப் பன்றிகள், காட்டுப் பன்றிகள் எனப்படும் காட்டில் வாழும் பன்றி இனத்தின் ஒரு துணை இனம் என்பதே பெரும்பாலானவர்களின் கருத்து. இதன்படி வீட்டுப் பன்றிகளின் அறிவியல் பெயர் சுசு இசுக்குரோஃபா டொமசுட்டிகசு (Sus scrofa domesticus) ஆகும். ^[1][2] காட்டுப்பன்றி சுசு இசுக்குரோஃபா (Sus scrofa) என்னும் அறிவியல் பெயருடையது. இப்பெயரை கார்ல் லின்னேயஸ் அறிமுகப்படுத்தினார் . சில உயிரியலாளர்கள் வீட்டுப் பன்றிகள் தனியான இனத்தைச் சேர்ந்தவையாகக் கருதுகிறார்கள். இக் கருத்தின் அடிப்படையில் வீட்டுப் பன்றியின் அறிவியல் பெயர் சுசு டொமசுட்டிக்கசு (Sus domesticus) என்பதாகும்.^[3][4]

மிகப்பழைய காலத்திலேயே பன்றிகள் மனிதனோடு தொடர்பு பட்டிருந்ததற்குச் சான்றுகள் உண்டு. தப்பிச் சென்ற வீட்டுப் பன்றிகள் பல கட்டாக்காலியாக உலகின் பல பாகங்களிலும் உள்ளன. இவை சூழலுக்குக் குறிப்பிடத்தக்க சேதத்தை விளைவிக்கின்றன.

தோற்றம்

கிமு 13,000 - 12,700 காலப்பகுதியிலேயே டைகிரிசுப் பகுதிகளில் காட்டுப் பன்றிகளை வீட்டில் வளர்ப்பது இருந்ததற்கான தொல்லியல் சான்றுகள் உள்ளன. தற்காலத்தில் சில நியூ கினியர்கள் செய்வதுபோல் அக்காலத்திலும் காடுகளைலேயே வைத்துப் பன்றிகள் வளர்க்கப்பட்டிருக்கலாம் எனத் தெரிகிறது. கிமு 11,400 ஆம் ஆண்டுக்குப் முற்பட்ட பன்றிகளில் எச்சங்கள் சைப்பிரசுப் பகுதியில் காணப்பட்டன. இப் பன்றிகள் தலைநிலத்தில் இருந்தே கொண்டுவரப் பட்டதாகக் கருதப்படுவதால், தலை நிலத்தில் பன்றி வளர்ப்பு முன்னரேயே தொடங்கியிருக்கக்கூடும் எனவுக் கூறுகின்றனர். சீனாவிலும் தனியாகப் பன்றிகளை வீட்டில் வளர்ப்பது இடம்பெற்றதாகத் தெரிகிறது.

இனப்பெருக்கம்

பெண் பன்றிகள் 3-12 மாதங்களில் இனப்பெருக்க பருவத்தை அடைகின்றன. புணர்ச்சி செயல் நடைபெறாத போது ஒவ்வொரு 18-24 ஆம் நாட்களில் சினைப்பருவம் நடைபெறுகிறது. பன்றிகளின் சராசரி கருசுமக்கும் காலம் 112 முதல் 120 நாட்கள் ஆகும்.^[5] சினைப்பருவம் இரண்டு முதல் மூன்று நாட்கள் நீடிக்கும். அச்சமயத்தில் பெண் பன்றிகள் புணர்தலுக்கான தயார் நிலை சமிஞ்ஞைகளை வெளிப்படுத்தும் இதற்கு நிலைச் சூடு என அழைக்கப்படுகிறது. நிலைச்சூட்டு நிலையில் முதிர்ச்சியைடைந்த ஆண் பன்றியின் உமிழ்நீரை தீண்டும் போது பெண் பன்றி பாலுறவுக்கு தூண்டப்படுகிறது. ஆண்ட்ரோஸ்டீனால் (Androstenol) என்றழைக்கப்படும் ஒரு வகை இன ஈர்ப்புச் சுரப்புகளில் ஒன்றாகும். மேற்றாடைக்குக்கீழ்ப்பக்கம் அமைந்திருக்கும் உமிழ்நீர் சுரப்பிகளில் உற்பத்தி செய்யப்படும் இந்த சுரப்பு பெண் பன்றியின் பாலுணர்வு பிரதிபலிப்பை தூண்டுகிறது. ^[6] தக்ககைத்திருகாணி வடிவ ஆண் பன்றியின் ஆணுறுப்பை பற்றிக்கொள்ளும் வகையிலான ஐந்து சதைமடிப்புகளுடன் கூடிய பெண் பன்றியின் கருப்பை வாய்ப் பகுதி அமைந்துள்ளது. ^[7] பெண் பன்றிகளுக்கு இரட்டைக்கொம்புக் கருவகம் அமைந்துள்ளது.^[8] கருவுற்று 11- 12 ஆம் நாளில் கருவுற்றல் தகவேற்புச் செய்கை தென்படுகிறது. ^[9]

நடத்தை

சேற்றுக் குழியில் புரளும் வீட்டுப்பன்றிகள்

பல வழிகளில் வீட்டுப்பன்றியின் நடத்தையானது புலால் உண்ணிகள் மற்றும் இரட்டைக் குளம்புடைய விலங்கினங்களுக்கு (artiodactyls) இடைப்பட்டதாக வெளிப்படுகிறது. ^[10] வீட்டுப் பன்றிகள் மற்ற பன்றிகளின் துணையோடு வாழ்வதையே விரும்புகின்றன. பெரும்பாலும் உடல் மூலம் தொடுதல் தொடர்புகளை தக்கவைத்துக்கொள்வது அதன் நடத்தைகளுள் ஒன்றாக கண்டறியப்பட்டுள்ளது. மேலும் அவை இயல்பாகவே பெரிய மந்தைகளை உருவாக்கிக் கொள்வதில்லை. பன்றிக்கூட்டம் பொதுவாக சுமார் 8-10 முதிர்ச்சியடைந்த பன்றிகள் கொண்ட குழுவாக காணப்படும். சில இளம் பன்றிகள் மற்றும் ஆண் பன்றிகள் தனித்தும் காணப்படக்கூடும். ^[11]

வியர்வை சுரப்பிகளின் குறைபாடு காரணமாக, பன்றிகள் பெரும்பாலும் நடத்தை வெப்பச் சீராக்கல் (behavioural thermoregulation) மூலம் தங்களின் உடலின் வெப்பநிலையை கட்டுப்படுத்தி சீராக வைத்திருக்க சேற்றில் புரண்டு உடலில் சேற்றைப் பூசிக்கொள்கின்றன. இது பன்றிகளால் அடிக்கடி வெளிப்படும் ஒரு நடத்தை ஆகும். ^[12] பன்றிகளின் உடலின் மீது பசை போன்ற பதத்தில் சேறு ஒட்டிக்கொள்கின்றன. மேலும் அவை சேற்றில் முழுவதுமாக மூழ்கி உடல் முழுவதும் சேற்றை பூசிக்கொள்வதில்லை. உடலில் ஒட்டியிருக்கும் சேற்றின் அளவானது சேற்றுக்குழியின் ஆழம் மற்றும் சுற்றுப்புற சூழ்நிலையைப் பொறுத்தது. சுற்றுப்புற வெப்பநிலை சுமார் 17-21 டிகிரி செல்சியஸ் வெப்பநிலையில் இருக்கும்போது, வளர்ந்த பன்றிகள் சேற்றில் புரளத் தொடங்குகின்றன. வெப்பமான நாட்களில் பன்றிகள் தலையில் இருந்து கால் வரை தங்களை சேற்றால் மறைத்துக்கொள்கின்றன. ^[12] இந்தச் சேற்றுப்பூச்சானது சூரியனிலிருந்து அரும் புற ஊதா கதிர்களில் இருந்து தோலினை பாதுகாத்துக் கொள்ளவும், ரோமம் மற்றும் தோலில் கானப்படும் ஒட்டுண்ணிகளைக் கட்டுப்படுத்தவும் உதவுவதாக அறியப்படுகிறது. ^[12] சிறிது நேரம் உண்டு சிறிது நேரம் உறக்கம் கொள்ளும் அசைபோடும் விலங்குகளைப் போலன்றி நிலைமைகள் அனுமதிக்கும் பட்சத்தில் வீட்டுப் பன்றிகள் பல மணிநேரங்களுக்கு தொடர்ந்து உணவினை உட்கொள்கின்றன. அதே போல பல மணிநேரங்களுக்கு தூங்குகின்றன. . பன்றிகள் அனைதுண்ணி ஆகும். எனவே. பலதரப்பட்ட உணவினையும் உட்கொள்ளும் நடத்தை பன்றிகளிடம் காணப்படுகிறது. மனிதன் மற்றும் நாய்களின் உணவுப்பழக்க வழக்கங்கள் போலவே பன்றிகளும் உணவுப்பழக்க வழக்கங்களைக் கொண்டுள்ளன. தொடக்கத்தில் காடுகளில் வாழ்ந்த இவை இலைகள், புற்கள், வேர்கள், பழங்கள், மற்றும் பூக்களை உட்கொண்டு வாழ்துள்ளன. ^[13] வீட்டுப் பன்றிகள் புத்திக்கூர்மையுடையன. ^[14] மேலும் அவற்றுக்குப் பல்வேறு பணிகள் மற்றும் தந்திரங்களை செய்ய பயிற்சி அளிக்க முடியும். ^[15]

கூடு உருவாக்கம்

புலால் உண்ணிகளைக் போலவே வீட்டுப்பன்றிகளும் குட்டி போடுவதற்கான கூடு கட்டுதல் மற்றும் சேற்றுப் படுக்கை உருவாக்குதல் (இருந்தபோதிலும் நவீன பன்றி வளர்ப்பு முறைகளில் இவை அடிக்கடி தவிர்க்கப்படுகின்றன ) போன்ற செயல்களைச் செய்கின்ற நடத்தைப் பண்புகள் காணப்படுகின்றன. பன்றிகள் தங்களது நீள்மூக்குப்பகுதியின் உதவியால் குழிகளைத் தோண்டுகின்றன அவற்றில் பெண் பன்றிகள் குட்டிகளை ஈனுகின்றன. முதலில் தனது உடல் அளவிற்கு ஏற்றவாறு அழுத்தி பள்ளங்களை ஏற்படுத்துகின்றன. பின்னர் சிறு குச்சிக்ள, புற்கள் மற்றும் இலைகளை தனது வாயின் உதவியால் பள்ளத்திற்கு கொண்டு வருகிது. அவற்றைக்கொண்டு ஒரு திட்டு போன்ற அமைப்பை ஏற்படுத்துகின்றன. திட்டின் மையப்பகுதியில் பாதங்களைக் கொண்டு மென்மையாக மாற்றுகின்றன. திட்டுப்பகுதி தேவையான உயரத்தை 2 மீட்டர் நீளத்தை அடைந்தவுடன் பன்றியானது அதன் மேல் படுத்த நிலையில் அமர்ந்து குட்டிகளை ஈனுகின்றன. இது மற்ற இரட்டைக் குளம்புடைய விலங்குகள் நின்று கொண்டு குட்டி ஈனும் பண்புக்கு மாறாக இருக்கின்றது. ^[10]

கூடு கட்டும் நடத்தையானது குட்டி ஈனுதலுக்கு முன் மற்றும் பின் காலங்களில் மிக முக்கிய பங்கு வகிக்கிறது. பன்றியானமு தான் குட்டி ஈனுவதற்கு 24 மணி நேரத்திற்கு முன்பாக கூடு கட்டும் செயலை துவக்குகின்றன 12- 6 மணி முன்னதான இச்செயல் தீவிரமாக இருக்கக்கூடும். ^[16] கூடு கட்டுதல் செயல்முறையானது இரண்டு கட்டங்களாக நடைபெறுகிறது. முதல் கட்டமானது குட்டி ஈனும் ஏற்ற இடத்தை தேர்வு செய்து அவ்விடத்தை சீர்செய்து மண் மேடு உருவாக்குதல். இரண்டாவது கட்டமாக கூடு கட்டுவதற்கான பொருட்களை சேகரித்து கொண்டு வந்து கூட்டினைத் தயார் செய்வதாகும். ^[17]

உணர்வு

பன்றிகளுக்கு 310 கோண அகலப்பரப்பு காட்சித்திறனைக் கொண்டுள்ளன. மேலும் 35° ல் இருந்து 50° வரை இருகண் நோக்கி பார்வையில் காட்சிகளை அவற்றால் காண முடியும். ^[18] இத்தகைய தகவமைப்பு மற்ற விலங்கினங்களில் கானப்படுவதில்லை. ஆடு போன்ற விலங்குகள் தூரக்காட்சிகளை தங்களது தலையை உயர்த்தி பொருட்களைப் பார்க்கின்றன. ^[19]

மேற்கோள்கள்

love between animals

పంది లేదా వరాహము (ఆంగ్లం: Pigs) సూయిడే కుటుంబానికి చెందిన ఒక పెంపుడు జంతువు. ఇవి క్షీరదాలు, ఖురిత జంతువులు

ఇవి ప్రాచీన కాలం నుండి ఆహారం, తోలు, ఇతర వస్తువుల కోసం మానవులు పెంచుకుంటున్నారు. దీని వలన ఇవి వివిధ కళలు, సామెతలలో పంది ప్రాచుర్యంలో ఉన్నాయి. ఆధునిక కాలంలో వీటిని శాస్త్రీయ పరిశోధన, వైద్య చికిత్సలలో వీని కళ్ళు, గుండె మానవులకు దగ్గర పోలికల మూలంగా ఉపయోగిస్తున్నారు. ఈకాలంలో కూడా కొంతమంది పందుల పెంపకం చేస్తున్నారు. ప్రస్తుతం సుమారు 2 బిలియన్ పందులు భూమి మీద ఉన్నాయని అంచనా.^[1][2]

యూరేసియాకు చెందిన పందులు సుస్ ప్రజాతికి చెందినవి. ఇవి పెద్ద శబ్దం చేస్తూ తినేదానికి బురదతో మురికి పట్టి అసహ్యంగా ఉన్నా చాలా తెలివైన జంతువులుగా ప్రసిద్ధిచెందినవి.

భాషా విశేషాలు

పందుల పెంపకం

పంది పిల్లల గుంపు

తెలుగు భాషలో పంది పదానికి వివిధ ప్రయోగాలున్నాయి.^[3] పంది n. A hog. ఊరపంది the domesticated pig. అడవిపంది the wild hog. a boar. ఏదుపంది or ముండ్లపంది a porcupine. నీరుపంది a porpoise. పందికొక్కు [Lit. The pig-rat. The Eng. n. 'en:Bandicoot, ' is a corruption of this word.] n. A Bandicoot. The Bandicoot-Rat. Nesocia bandi-cota. (F.B.I.) సీమ పందికొక్కు a guinea pig. వడ్లగాదెలో పందికొక్కును పెట్టినట్టు అనేది సామెత, i.e., setting a bandicoot in a granary. cf. Setting the wolf to take care of the sheep. పందిగడ్డ n. The name of a certain edible root. The pignut. శృంగాటకము, పరికెదుంప. పందిగోరు n. A boar's tusk or claw. A weapon used by boar hunters, వేటకాని సాధన విశేషము. పందిజిట్ట or పందిపిట్ట n. The small White throated Babbler, Dumetia albigularis. పందిపోటు or పందీటే n. A spear used to hunt boars with. పందిముక్కు, పందిమూతి or పందిపీట n. A kind of step used in old fashioned carts. గాడీ మొదలైన ఎక్కుడు బండ్ల చివరను పందిమూతి వలె నమర్చిన ఒక విధమైన ఉపకరణము.

పందులలో రకాలు

• సుస్ బార్బాటస్ = గడ్డపు పంది
• Sus bucculentus†
• Sus cebifrons
• Sus celebensis
• సుస్ డొమెస్టికా = పెంపుడు పంది లేదా ఊరపంది
• Sus falconeri†
• Sus heureni
• Sus hysudricus†
• సుస్ ఫిలిప్పెనెన్సిస్^[4]
• సుస్ సాల్వానియస్ పిగ్మీ పంది
• సుస్ స్క్రోఫా = అడవి పంది
• Sus strozzi†
• Sus timoriensis
• సుస్ వెరుకోసస్ = జావా పంది

పురాణాలలో

• విష్ణువు అవతారాలలో మూడవది వరాహావతారము.

మూలాలు

See also

• ECODIPTERA
• Exotic pet

• Extensive farming
• Factory farming
• Intensive farming
• Taboo meat

Footnotes

References

• Pigs & Peccaries Specialist Group (1996). Sus scrofa. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 12 May 2006.
• Animal Welfare AVMA Policy on Pregnant Sow Housing
• CAST Scientific Assessment of the Welfare of Dry Sows kept in Individual Accommodations- March 2009

External links

• An introduction to pig keeping
• JJ Genetics, gilt pig breeders
• Swine Study Guide from UC Davis
• British Pig Association
• The process of pig slaughtery
• Swine Care
• Globe and Mail article Canada's transgenic Enviropig is stuck in a genetic modification poke

සැකිල්ල:Pigs

ღეჯი — შინური ჩხოლარი, ნამუსჷთ სახორცეთ იჭყანუნა. უმენტაში შინური ღეჯიშ ტყები ფორილი რე მეჯღერ ძაგვარით, მორო ნამთინე ჯიშის ძაგვარწკჷმა ართო უღჷ თიფთიკი ხოლო, სამანგათ მანგალიცური ღეჯი,^[1] ნამუთ თინეფს თხილანს ჩხურუშე დო ჯგირაშო მითმიარჩქვანუნა გეგიობას.

სქოლიო

一只大猪猡搭一只小猪猡

猪猡是哺乳类动物个一种；种类交关多，常见拔居勒勒农场里来养，是人类食粮个一种。^[1]

猪猡其实是一种非常聰明的动物，可被训练去緝查毒品^[2][3]。

经济价值

猪猡身浪个肉大多侪可食，好似猪皮、猪红 (血)、猪腸，泰国人也食猪頸肉。猪毛也拔用来做刷子。

文化

1. 猪猡是中国十二生肖之一，居勒第十二位。
2. 吴越人交关欢喜食猪肉
3. 必过基督教基督复临派、猶太教搭仔伊斯兰教禁止信徒食猪肉。
4. 勒越南猪猡是一种寵物。

看看别样

• 野猪
• 乳猪
• 卤水猪耳

参攷

外部连接