Dactylorhiza maculata (L.) Soó

Kukułka plamista, storczyk plamisty, stoplamek plamisty (Dactylorhiza maculata (L.) Soó) – gatunek rośliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje tylko w Europie, od Wysp Brytyjskich po europejską część Rosji. Brak go w Norwegii oraz w południowo-wschodniej części Europy^[2]. W Polsce występuje dość często na terenie całego kraju^[3].

Morfologia

Łodyga

Pełna, wzniesiona, soczysta, gruba, o wysokości do 70 cm^[3].

Liście

Wąskolancetowate, najszersze poniżej dolnej połowy. Na łodydze jest ich zwykle 3–5 i są stromo wzniesione do góry. Mają wyraźne czerwobrunatne plamki, co znalazło swój oddźwięk w nazwie tego gatunku. Najwyższy liść łodygowy ma długość 1,5–4,5 jest podobny do przysadki i nie sięga do podstawy kwiatostanu. Przysadki są lancetowate i zmniejszające się ku górze kwiatostanu^[4].

Bulwa

Podwójna, pocięta głęboko na wąskie odcinki.

Kwiaty

Zebrane w kłos, głównie w kolorze różowym/fioletowym, czasami też w białym. Kłos początkowo jest szerokostożkowaty, potem walcowaty. Ma długość 3–5 cm i składa się z 8–25 kwiatów^[4]. Boczne listki okwiatu są podniesione do góry, środkowa klapa warżki jest znacznie węższa od klap bocznych^[5]. Warżka ma długość 5–10 mm i posiada wyraźny ciemnoczerwony rysunek. Ostroga znacznie krótsza od zalążni. Zalążnia skręcona i czerwono nabiegła, prętosłup jasnoróżowy^[3].

Owoc

Torebka zawierająca bardzo liczne i bardzo drobne nasiona.

Gatunki podobne

Kukułka Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii). Jest większa, jej warżka jest głębiej 3-łatkowa, ostroga grubsza, rysunek warżki bardziej bogaty, plamki na liściach mniej wybitne^[4].

• Morfologia

• Kwiatostan

• Budowa kwiatu

• Owoce

Biologia i ekologia

Bylina, geofit. Kwitnie od maja do lipca. Jest owadopylna. Kwiaty zwodnicze – imitują kwiaty roślin owadopylnych, nie oferują jednak owadom nektaru. Nasiona nie zawierają żadnych substancji odżywczych i ich kiełkowanie i dalszy rozwój jest uzależniony od grzybni, której strzępki znajdują się już w nasionach. Grzybnia rozrastając się wewnątrz tkanek rośliny dostarcza jej substancji odżywczych^[4].

Rośnie na mokrych łąkach, na torfowiskach niskich i przejściowych, a także w zbiorowiskach lasów łęgowych. Zasiedla miejsca otwarte lub umiarkowanie zacienione^[6]. W górach występuje po regiel dolny^[3].

Liczba chromosomów 2n = 80^[4].

Zmienność

Gatunek zróżnicowany na 10 podgatunków^[7]:

• Dactylorhiza maculata subsp. battandieri (Raynaud) H.Baumann & Künkele – występuje w północnej Algierii
• Dactylorhiza maculata subsp. caramulensis Verm. – rośnie w Portugalii, Hiszpanii i Francji
• Dactylorhiza maculata subsp. elodes (Griseb.) Soó – występuje w Europie
• Dactylorhiza maculata subsp. ericetorum (E.F.Linton) P.F.Hunt & Summerh. – rośnie w zachodniej Europie
• Dactylorhiza maculata subsp. islandica (Á.Löve & D.Löve) Soó – występuje na Islandii
• Dactylorhiza maculata subsp. maculata – rośnie w całym zasięgu gatunku
• Dactylorhiza maculata subsp. podesta (Landwehr) Kreutz – występuje w Holandii
• Dactylorhiza maculata subsp. savogiensis (D.Tyteca & Gathoye) Kreutz – rośnie w Pirenejach i Alpach
• Dactylorhiza maculata subsp. schurii (Klinge) Soó – występuje w Karpatach ukraińskich i rumuńskich
• Dactylorhiza maculata subsp. transsilvanica (Schur) Soó – rośnie w południowo-wschodniej Europie

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[8]. W latach 1983–2014 gatunek znajdował się pod ochroną ścisłą^[9]. W opracowaniu Czerwona lista roślin i grzybów Polski kukułka plamista jest umieszczona w grupie gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia V)^[10]. Zagrożeniem dla gatunku jest zanikanie siedlisk powodowane przez osuszanie terenów podmokłych, regulację rzek oraz wskutek wycinania lasów łęgowych i zarastania torfowisk i łąk przez trzcinę lub roślinność krzewiastą^[3]. Występuje w większości parków narodowych i w licznych rezerwatach przyrody na terenie całej Polski^[6].

Przypisy