Charx ilonlar, efalar (Echis) — qora ilonlar oilasiga mansub ilonlar urugʻi. Uz. 80 sm gacha. Kulrang yoki qoʻngʻir tusli tanasida oqish ilon izi hoshiyasi bor. Tanasining 2 yonidagi tangachalari kirrasida tishchalari boʻladi. Charx ilonlar tanasini halqa qilib oʻraganida tangachalar ishqalanishi natijasida charx toshi aylanishiga oʻxshash tovush chiqadi (nomi shundan). 3 turi, jumladan, qum charx iloni va chipor charx iloni Shimoliy Afrika, Janubiy, Jan.Gʻarbiy Osiyo va Oʻrta Osiyoda tarkalgan. Oʻzbekistonda qum charx iloni Buxoro, Surxondaryo viloyatlari hamda Qizilqum choʻlida uchraydi. Shomda va tunda faol hayot kechiradi. Mayda umurtqalilar, yosh Charx ilonlar, asosan, hasharotlar va oʻrgimchaksimonlar bilan oziqlanadi. Tuxumdan tirik tugʻadi. Urgʻochisi 3 tadan 18 tagacha bola tugʻadi. Zaxarli, chaqishi oʻlimga olib kelishi mumkin. Zaxaridan immun zardob tayyorlashda va i.t. ishlarida foydalaniladi.
ફુરસા કે પડકું કે પૈડકું (અંગ્રેજી:Saw-Scaled Viper, Carpet Viper; દ્વિપદ-નામ:Eachis carinatus) એ ગુજરાતમાં દેખાતી સર્પોના કુલ બાર(૧૨) કુટુંબોની ત્રેસઠ[૧] (૬૩) જાતિઓમાંની એક ઝેરી સર્પની જાતી છે[૨][૩]
પૃખ્ત વયનાં સર્પની વધુમાં વધુ લંબાઈ ૩૨ ઇંચ જોવા મળી છે[૨].
આ સર્પ ભોજન માટે મોટેભાગે તીડ, કરચલા, જીંવડા, અળસિયા, ગોકળગાય, કરોળીયા, વીંછી, કાનખજુરા, દેડકા, ગરોળી અને કાચિંડા પસંદ કરે છે[૨].
વરસમાં એક કે બે વખત પ્રજનન કરી દરેક વેતરે ૪ થી ૮ બચ્ચા ને જન્મ આપે છે. જન્મ સમયે બચ્ચાની લંબાઈ ૩ ઈંચ હોય છે[૨].
હીમોટોક્સિન પ્રકારનું ઝેર ધરવાતો હોવાથી એ કરડે ત્યારે માણસનાં લોહીમાંના રક્તકણો નાશ પામે છે અને અંતે મગજને પ્રાણવાયું ન મળવાથી માણસનું મૃત્યુ થાય છે[૪]. એ ગુંચળું વળીને પોતાના શરીર પરનાં ભીંગડાં એકબીજા સાથે ઘસીને એક ખાસ અવાજ પેદા કરે છે[૩]. પોતાના શરીરનાં ગુંચળાનો સ્પ્રીંગની માફક ઉપયોગ કરીને એ કુદકો મારી શકતો હોવાથી[૩] લોકબોલીમાં એને ઉડકણું પણ કહે છે. અંગ્રેજીભાષાનું નામ સો-સ્કેલ્ડ વાઇપર છે[૫].
|accessdate= (મદદ) ફુરસા કે પડકું કે પૈડકું (અંગ્રેજી:Saw-Scaled Viper, Carpet Viper; દ્વિપદ-નામ:Eachis carinatus) એ ગુજરાતમાં દેખાતી સર્પોના કુલ બાર(૧૨) કુટુંબોની ત્રેસઠ[૧] (૬૩) જાતિઓમાંની એક ઝેરી સર્પની જાતી છે
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (ଇଂରାଜୀରେ Echis ବା saw-scaled vipers ବା carpet vipers[୨]) ଭାଇପରିନାଏ ପରିବାରର ଏକ ବିଷାକ୍ତ ସାପ । ଭାରତ, ପାକିସ୍ତାନ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ମଧ୍ୟ-ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକାର ଶୁଷ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ସାପ ଦେଖାଯାନ୍ତି । ଶତ୍ରୁକୁ ଡରାଇବା ପାଇଁ ଏହି ସାପ ନିଜ ଦେହର କାତିକୁ ପରସ୍ପର ସହିତ ଘଷି ଏକ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯାହା ଏହାର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ।[୩] ଏହି ସାପର ଇଂରାଜୀ ନାମ ଏକିସ୍ (Echis) ଗ୍ରୀକ୍ ଭାଷାରେ ବୋଡ଼ା ସାପ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଶବ୍ଦ ἔχιςର ଲାଟିନ୍ ରୂପରୁ ଗୃହୀତ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ସାପକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ "ସ-ସ୍କେଲ୍ଡ୍ ଭାଇପର୍ (saw-scaled vipers)" ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ହେଉଥିବା ସାପ କାମୁଡ଼ା ଓ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଏକ ବଡ଼ ଅଂଶୀଦାର ।[୪] ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପରିବାରର ୧୨ଟି ପ୍ରଜାତି ଅଦ୍ୟାବଧି ଚିହ୍ନଟ ହୋଇଛି ।[୫]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ସାପ ଆକାରରେ ଛୋଟ । ଏମାନଙ୍କ ପରିବାରର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ପ୍ରଜାତିଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ – ଧଳା-ପେଟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (Echis leucogaster) ଓ ମିଶରୀୟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (Echis pyramidum) ଓ ଏମାନଙ୍କ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୯୦ ସେଣ୍ଟିମିଟରରୁ କମ୍ । ସବୁଠାରୁ ଛୋଟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପ୍ରଜାତି ହେଲେ – ହ୍ୟୁଗ୍ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (Echis hughesi) ଓ ୟୋଗର୍ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (Echis jogeri) ଓ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରଜାତିର ସାପଙ୍କ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ୩୦ ସେଣ୍ଟିମିଟର ପାଖାପାଖି ।
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ମୁଣ୍ଡ ଛୋଟ ଓ ସାମାନ୍ୟ ଚଉଡ଼ା । ମୁଣ୍ଡ ଚଉଡ଼ା ହୋଇଥିବାରୁ ଶରୀରରେ ବେକ ଓ ମୁଣ୍ଡ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ବାରି ହୁଏ । ମୁହଁ ପାଖଟି ଛୋଟ ଓ ଅର୍ଦ୍ଧ ଗୋଲାକାର । ମୁଣ୍ଡର ଅନ୍ୟ ଅଂଶ ଅନୁପାତରେ ଆଖିଗୁଡ଼ିକ ସାମାନ୍ୟ ବଡ଼ । ଶରୀରଟି ପତଳା ଓ ସିଲିଣ୍ଡରାକୃତି । ଏହାର କାତି ଗୁଡ଼ିକ ଛୋଟ ଛୋଟ କଣ୍ଟା ପରି । କାତିଗୁଡ଼ିକ କରତ ଧାର ପରି ତେରଛା ଭାବେ ରହିଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ Saw-scaled viper – କରତ ଧାର ପରି କାତିଯୁକ୍ତ ବୋଡ଼ା ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସାପର ଲାଞ୍ଜଟି ଛୋଟ ।[୩]
ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ବାଇବେଲ୍ ପୁସ୍ତକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଭୟଙ୍କର ଉଡ଼ନ୍ତା ସର୍ପ (fiery flying serpent) ଏହି ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ସାପ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।[୬]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପାକିସ୍ତାନ, ଭାରତ (ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, ରାଜସ୍ଥାନ, ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ, ପଞ୍ଜାବ, ଓଡ଼ିଶା), ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ମଧ୍ୟ-ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକା ମହାଦେଶରେ ବିଷୁବ ରେଖାର ଉତ୍ତରସ୍ଥ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖାଯାନ୍ତି ।[୧]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ସମସ୍ତ ପ୍ରଜାତି ନିଜ ଶତ୍ରୁକୁ ଡରାଇବା ପାଇଁ ଅନେକ ଅର୍ଦ୍ଧ ଚନ୍ଦ୍ରାକାର କୁଣ୍ଡଳୀରେ ଗୁଡ଼ାଇ ହୋଇଯାନ୍ତି ଓ ଶରୀରକୁ ହଲାନ୍ତି । କାତିଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସହିତ ଘଷି ହୋଇ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର “କର୍ କର୍” ଶବ୍ଦ କରନ୍ତି । ଦୁଇଟି ପାନିଆକୁ ଘଷିଲେ ଏପ୍ରକାରର ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । କିଛି ଲେଖକ ଏହି ଶବ୍ଦ ଗରମ ତାଟିଆରେ ପାଣି ଛିଞ୍ଚିଲେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ଶବ୍ଦ ପରି ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।[୨][୩] ଶରୀରର ଅଙ୍ଗର ଘର୍ଷଣରୁ ଏପରି ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଷ୍ଟାରାଇଡ୍ୟୁଲେସନ୍ (stridulation) ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।[୭] ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ବିରକ୍ତି ଭାବ ବଢ଼ିଲେ ସେ ଏହି ଶବ୍ଦ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ସାପ ସୁଁ ସୁଁ ଶବ୍ଦ କରିବା ଦେଖାଯାଏ ଓ ସୁଁ ସୁଁ ଶବ୍ଦ କରିବା ବେଳେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଶରୀରର ଜଳୀୟ ଅଂଶ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ । ଶୁଷ୍କ ପରିବାସରେ ବାସ କରୁଥିବା ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଜଳୀୟ ଅଂଶର ବ୍ୟୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିବା ପାଇଁ ଏପରି କରୁଥିବା କିଛି ସର୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ।[୩] କିନ୍ତୁ ଆଉ କିଛି ସର୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ମତରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା କାତିଘଷା ଶବ୍ଦ ସହ ସୁଁ ସୁଁ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟ କରିଥାଏ ।[୭]
ଅର୍ଦ୍ଧ-ଚନ୍ଦ୍ରାକାର କୁଣ୍ଡଳୀରେ ଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ମୁଣ୍ଡ ଓ ଆଖି ଶତ୍ରୁ ବା ବିପଦ ଉପରେ କେନ୍ଦ୍ରିତ ଥାଏ । ସେହି ଅବସ୍ଥାରୁ ହିଁ ସାପ କାମୁଡ଼ିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । କାମୁଡ଼ିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କଲାବେଳେ ସାପ ଭାରସାମ୍ୟ ହରାଇ ଅଳ୍ପ ଆଗକୁ ବା ଶତ୍ରୁ ଆଡ଼କୁ ବିସ୍ଥାପିତ ହୋଇଯାଏ । ଅନ୍ୟ ପ୍ରଜାତିର ସାପ କାମୁଡ଼ିବା ବେଳେ ଏପରି ବିସ୍ଥାପିତ ହେବା ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ ।[୨]
କିଛି ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପ୍ରଜାତିଙ୍କ ଆହାର ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ତଥ୍ୟ ଉପଲବ୍ଧ ନାହିଁ । ଆହାର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ତଥ୍ୟ ଜଣାଥିବା ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାମାନେ କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ପ୍ରାଣୀ, ଛୋଟ ପକ୍ଷୀ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସରୀସୃପ (ଏପରି କିଛି ପ୍ରଜାତିର ସାପ), ସମ୍ବାଳୁଆ, ବେଙ୍ଗ, ବୁଢ଼ିଆଣୀ, ଜିଆ, କୀଟପତଙ୍ଗ, କଙ୍କଡ଼ା ବିଛା ଇତ୍ୟାଦି ଜୀବଙ୍କୁ ଭକ୍ଷଣ କରିଥାନ୍ତି ।[୨][୩]
ଆଫ୍ରିକା ମହାଦେଶରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଅଧିକାଂଶ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଅଣ୍ଡା ଦେଉଥିବା ବେଳେ ଭାରତୀୟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା କ୍ଷୁଦ୍ର ସାପମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାଏ ।[୨][୩]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ବିଷରେ ସ୍ନାୟୁ କ୍ଷୟକାରୀ (Neurotoxin), ମାଂସପେଶୀ କ୍ଷୟକାରୀ (cardiotoxin), ରକ୍ତ କ୍ଷୟକାରୀ (hemotoxin) ଓ କୋଷିକା କ୍ଷୟକାରୀ (cytotoxin) ତତ୍ତ୍ୱ ଥାଏ । କ୍ରାନ୍ତୀୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ସାପକୁ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିତାନ୍ତ ଦରକାରୀ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଅନ୍ଧାରରେ ଏହି ସାପ ଖୁବ୍ ସକ୍ରିୟ ଥାଏ ଓ ସେହି ସମୟରେ ସର୍ବାଧିକ ସାପ କାମୁଡ଼ା ଦୁର୍ଘଟଣା ଘଟିଥାଏ ।[୩]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ବିଷ ପ୍ରଭାବରେ ରକ୍ତ ଜମାଟରେ ଅସଙ୍ଗତତା ଦେଖା ଦେଇ ଡିଆଇସି ପରି ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଓ ଏହା କିଛି ଦିନ ବା ସପ୍ତାହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିପାରେ । ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ ଶରୀରର ଯେକୌଣସି ସ୍ଥାନରେ ରକ୍ତସ୍ରାବ ହୋଇପାରେ ଓ ରକ୍ତକ୍ଷୟ ଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିପାରେ । ସାପ କାମୁଡ଼ାର ଅଳ୍ପ କିଛି ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ଘଟିପାରେ ।[୮]
ପ୍ରଜାତି, ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି, ଲିଙ୍ଗ, ବିଷ ସଞ୍ଚରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଋତୁ ଅନୁସାରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ାର ବିଷାକ୍ତତାରେ ବିବିଧତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପ୍ରଜାତିଙ୍କ LD୫୦ର ମାନରେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନତା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା କାମୁଡ଼ିଥିବା ମୂଷା ଦେହରେ LD୫୦ ୨.୩ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା.ରୁ (U.S. Navy, 1991) ୨୪.୧ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. (Christensen, 1955) ଓ ୦.୪୪-୦.୪୮ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. (Cloudsley-Thompson, 1988) ଥିବା ଦେଖାଯାଇଛି । ୩-୫ ମି.ଗ୍ରା./କି.ଗ୍ରା. ମଣିଷଙ୍କ ପାଇଁ ଘାତକ ହୋଇପାରେ (Minton, 1967) । ଅଣ୍ଡିରାଙ୍କ ତୁଳନାରେ ମାଈଙ୍କ ବିଷର ମାନ ଦୁଇ ଗୁଣରୁ ଅଧିକ ବିଷାକ୍ତ ।[୩]
ବିଷ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ହାର ମଧ୍ୟ ବଦଳୁଥାଏ । ୪୧-୫୬ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଲମ୍ବା ସାପଠାରୁ ୨୦-୩୫ ମିଲିଗ୍ରାମ୍ ବିଷ କ୍ଷରିତ ହେଉଥିବା ବେଳେ[୯] ଏକ ଇରାନୀୟ ପ୍ରଜାତିର ସାପଠାରୁ ୬-୪୮ ମିଲିଗ୍ରାମ୍ (ହାରାହାରି ୧୬ ମିଲିଗ୍ରାମ୍) ବିଷ[୧୦] ଓ ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳର ସାପଙ୍କଠାରୁ ୧୩-୩୫ ମିଲିଗ୍ରାମ୍ ବିଷ କ୍ଷରିତ ହୋଇଥାଏ ।[୧୧] ଋତୁ ଓ ଲିଙ୍ଗ ଅନୁସାରେ ବିଷ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ତଫାତ ଦେଖାଦିଏ । ଗ୍ରୀଷ୍ମ କାଳରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ସାପଙ୍କ ଶରୀରରେ ଅଧିକ ବିଷ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ଅଣ୍ଡିରାମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ ମାଈମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବିଷ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ ।[୩]
.jpg)
ଏକିସ୍ କ୍ୟାରିନେଟସ୍ ୟୋହାନ୍ ଗୋଟ୍ଲୋବ୍ ଶ୍ନାଇଡର୍, ୧୮୦୧ ୪ Saw-scaled viper ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଆରବ (ଓମାନ, ମସିରା ଓ ପୂର୍ବ ସଂଯୁକ୍ତ ଆରବ ଏମିରେଟ୍), ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଇରାନ, ଇରାକ, ଆଫଗାନିସ୍ତାନ, ଉଜବେକିସ୍ତାନ, ତୁର୍କମେନିସ୍ତାନ, ତାଜିକିସ୍ତାନ, ପାକିସ୍ତାନ, ଭାରତ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ଓ ବଙ୍ଗଳାଦେଶ 
ଏକିସ୍ କଲରେଟସ୍ ଆଲ୍ବର୍ଟ୍ ଗୁନ୍ଥର୍, ୧୮୭୮ ୦ ଚିତ୍ରିତ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ମିଶର, ଇସ୍ରାଏଲ୍, ଜୋର୍ଡାନ୍, ସାଉଦି ଆରବ, ୟେମେନ ଓ ଓମାନ ଏକିସ୍ ହ୍ୟୁଗେସି ଭ୍ଲାଡିମିର୍ ଆଲେକ୍ଜାଣ୍ଡ୍ରୋୱିଚ୍ ଶେର୍ଲିନ୍, ୧୯୯୦ ୦ ହ୍ୟୁଗ୍ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ସୋମାଲିଆ ଏକିସ୍ ୟୋଗେରି ଶେର୍ଲିନ୍, ୧୯୯୦ ୦ ୟୋଗର୍ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପଶ୍ଚିମ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାଲି 
ଏକିସ୍ ଖୋସାତ୍ଜ୍କି ଶେର୍ଲିନ୍, ୧୯୯୦ ୦ ପୂର୍ବ ୟେମେନ୍ ଓ ଓମାନ୍ ଏକିସ୍ ଲ୍ୟୁକୋଗାଷ୍ଟର୍ ବେନିଗ୍ନୋ ରୋମାନ, ୧୯୭୨ ୦ ଧଳା-ପେଟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପଶ୍ଚିମ ଓ ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକା : ମୋରୋକ୍କୋ, ପଶ୍ଚିମ ସାହାରା, ଆଲଜେରିଆ, ମୌରିଟାନିଆ, ସେନେଗାଲ, ଉତ୍ତର ଗିନି, ବୁର୍କିନା ଫାସୋ, ପଶ୍ଚିମ ନାଇଜର, ଉତ୍ତର ନାଇଜେରିଆ ଏକିସ୍ ମେଗାଲୋସେଫାଲସ୍ ଶେର୍ଲିନ୍, ୧୯୯୦ ୦ ଶେର୍ଲିନ୍ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ୟେମେନ ଓ ଏରିଟ୍ରିଆ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଲୋହିତ ସାଗରର ଦ୍ୱୀପ ଏକିସ୍ ଓସେଲେଟସ୍ ଓଥ୍ମାର ଷ୍ଟେମ୍ଲର୍, ୧୯୭୦ ୦ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକା : ମୌରିଟାନିଆ, ସେନେଗାଲ, ମାଲି, ଗିନିଆ, ଆଇଭୋରି କୋଷ୍ଟ୍, ବୁର୍କିନା ଫାସୋ, ଘାନା, ଟୋଗୋ, ବେନିନ, ଦକ୍ଷିଣ ନାଇଜର, ନାଇଜେରିଆ, ଉତ୍ତର କ୍ୟାମେରୁନ୍, ଦକ୍ଷିଣ ଚାଡ୍ ଏକିସ୍ ଓମାନେସିସ୍ ବୋବୋକ୍ସେ, ୨୦୦୪ ୦ ଓମାନୀୟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ସଂଯୁକ୍ତ ଆରବ ଏମିରେଟ୍ସ୍, ପୂର୍ବ ଓମାନ 
ଏକିସ୍ ପିରାମିଡମ୍ ଏଟିନ୍ ଜ୍ୟଫ୍ରି ସେଣ୍ଟ୍-ହିଲେର୍, ୧୮୨୭ ୨ ମିଶରୀୟ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଆଫ୍ରିକା : ଉତ୍ତର ମିଶର, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସୁଦାନ, ଏରିଟ୍ରିଆ, ଇଥିଓପିଆ, ସୋମାଲିଆ, ଉତ୍ତର କେନିଆ; ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଆରବ : ପଶ୍ଚିମ ସାଉଦି ଆରବ, ୟେମେନ; ଲିବ୍ୟା, ଟ୍ୟୁନିସିଆ, ଆଲଜେରିଆ ଏକିସ୍ ରୋମାନି ଟ୍ରାପେ, ୨୦୧୮ 0 ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଚାଡ୍, ଦକ୍ଷିଣ ନାଇଜର, ନାଇଜେରିଆ, ଉତ୍ତର କ୍ୟାମେରୁନ୍, ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଗଣରାଜ୍ୟ ଜୀବବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନ୍ୟ ଲେଖାରେ ପ୍ରଜାତିଙ୍କ ବର୍ଗୀକରଣ ବିଷୟରେ ନିମ୍ନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି :[୩][୧୨][୧୩]
ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା (ଇଂରାଜୀରେ Echis ବା saw-scaled vipers ବା carpet vipers) ଭାଇପରିନାଏ ପରିବାରର ଏକ ବିଷାକ୍ତ ସାପ । ଭାରତ, ପାକିସ୍ତାନ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା, ମଧ୍ୟ-ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକାର ଶୁଷ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ସାପ ଦେଖାଯାନ୍ତି । ଶତ୍ରୁକୁ ଡରାଇବା ପାଇଁ ଏହି ସାପ ନିଜ ଦେହର କାତିକୁ ପରସ୍ପର ସହିତ ଘଷି ଏକ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯାହା ଏହାର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ । ଏହି ସାପର ଇଂରାଜୀ ନାମ ଏକିସ୍ (Echis) ଗ୍ରୀକ୍ ଭାଷାରେ ବୋଡ଼ା ସାପ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଶବ୍ଦ ἔχιςର ଲାଟିନ୍ ରୂପରୁ ଗୃହୀତ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ସାପକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ "ସ-ସ୍କେଲ୍ଡ୍ ଭାଇପର୍ (saw-scaled vipers)" ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ହେଉଥିବା ସାପ କାମୁଡ଼ା ଓ ମୃତ୍ୟୁ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ଏକ ବଡ଼ ଅଂଶୀଦାର । ଧୂଳିଆ ବୋଡ଼ା ପରିବାରର ୧୨ଟି ପ୍ରଜାତି ଅଦ୍ୟାବଧି ଚିହ୍ନଟ ହୋଇଛି ।
ఎఖిస్ ఆఫ్రికా, మధ్య ప్రాచ్యం, పాకిస్థాన్, ఇండియా, శ్రీలంక లలోని పొడి ప్రాంతాలలో కనిపించే విషపూరితమైన పొడ పాముల ప్రజాతి.చిన్న వైన పాములైనప్పటికీ, తొందరగా ఆవేశం తెచ్చుకొనే, కాటేయడానికి సిద్ధంగా ఉండే స్వభావాలకి తోడు అతి ప్రమాదకరమైన విషం కలిగి ఉండటంచేత ఇవి అతి ప్రమాదకరమైనవి. ప్రమాదాన్ని సుచించడానికి ఇవి వాటి వంటిపైన ఉండే గరుకు పొలుసులని రుద్ది రంపముతో కోస్తున్న, (అట్టపై ఇసుఅతో రుద్దుతున్నటువంటి) శబ్దము చేస్తాయి.
[3] ఎఖిస్ అనేది పొడపాము అనే అర్ధం వచ్చే గ్రీకు పదం[4][5] ప్రస్తుతానికి వీటిలో ఎనిమిది ప్రజాతులను గుర్తించారు.[6]
సాధారణంగా చిన్నవిగా ఉండే వీటిలో పెద్దవి మహా అంటే 90 సెం.మీ. మించి పొడవు పెరగవు. (35 in.) (E. pyramidum).[2]
తల పొట్టిగా, వెడల్పుగా బాణం ఆకారంలో మెడనుండి విడిగా ఉంటుంది.మూతి చిన్నగా, గుండ్రంగా ఉంటుంది.కళ్ళు బాగా పెద్దవిగా ఉండి, చక్కగా ముందువైపుకి ఉంటాయి.తలపైభాగం చిన్న, చిన్న, క్రమమైన ఆకారంలేని పొలుసులతో కప్పబడి ఉంటుంది.ఆ పొలుసులు, మృదువుగాకాని, గరుకుగాకాని ఉంటాయి.[3]
శరీరం ఒక మోస్తరు సన్నంగా, గుండ్రంగా ఉంటుంది.వీపు మీది పొలుసులు వంపుగా ఉంటాయి. కానీ పొట్టకిరుపక్కలా ఉండే పొలుసులకు మధ్యన ఎత్తుగా ఉండి పక్కలకు ప్రత్యేకంగా 45దు డిగ్రీల వాలు కలిగి ఉంటాయి. రంపపు పళ్ళలా ఉంటాయి. అందుకే వాటికి ఆ పేరు వచ్చింది. తోక పొట్టిగా ఉంటుంది. The dorsal scales are mostly keeled. However, the scales on the lower flanks stick out at a distinct 45-degree angle and have a central ridge, or keel, that is serrated (hence the common name). The tail is short and the subcaudals single.[3]
Found in Pakistan, India and Sri Lanka, parts of the Middle East and Africa north of the equator.[1]
All members of this genus have a distinctive threat display, which involves forming a series of parallel C-shaped coils and rubbing them together to produce a sizzling sound, rather like water on a hot plate.[2][3] The proper term for this is stridulation.[7] As they become more agitated, this stridulating behavior becomes faster and louder. It is postulated that this display evolved as a means of limiting water loss, such as might occur when hissing.[3] However, some authors describe this display as being accompanied by loud hissing.[7]
These snakes are very aggressive and will strike vigorously from the position described above. When doing so, they may overbalance and end up moving towards their aggressor as a result; most unusual behavior for a snake.[2]
Little is known about the eating habits of some Echis species. For others the diet is reported to be extremely varied, and may include items such as locusts, beetles, worms, slugs, spiders, scorpions, centipedes, solifugids, frogs, toads, reptiles (including other snakes), small mammals and birds.[2][3]
Most Echis species, such as those found in Africa, are oviparous, while others, such as those in India, are viviparous.[2][3]
Bites from Echis species result in more human fatalities than from any other venomous snakes. The genus is recognized as medically significant in many tropical rural areas. They may be small, but they are very aggressive, quick to strike and possess an extremely virulent hemotoxic venom. They are widespread and live in areas that lack modern medical facilities. There seems to be no significant correlation between the length of the specimen and the symptomology signs that occur in humans. Most victims are bitten after dark when these snakes are active.[3]
Most of these species have venom that contains factors that can cause a consumption coagulopathy and defibrination which may persist for days to weeks. This may result in bleeding anywhere in the body, including the possibility of an intracranial hemorrhage. The latter classically occurs a few days following the bite.[8]
Venom toxicity varies among the different species, geographic locations, individual specimens, sexes, over the seasons, different milkings, and of course the method of injection (SC, IM, IP, IV). Consequently, the LD50 values for Echis venom differ significantly. In mice the intravenous LD50 ranges from 2.3 mg/kg (U.S. Navy, 1991) to 24.1 mg/kg (Christensen, 1955) to 0.44-0.48 mg/kg (Cloudsley-Thompson, 1988). In humans, the lethal dose is estimated to be 3–5 mg (Minton, 1967). Latifi (1991) notes that venom from females was more than twice as toxic on average than venom from males.[3]
The amount of venom produced also varies. Reported yields include 20–35 mg of dried venom from specimens 41–56 cm in length (Minton 1974, U.S. Navy, 1991), 6–48 mg (16 mg average) from Iranian specimens (Latifi, 1991) and 13–35 mg of dried venom from animals from various other localities (Boquet, 1967). Yield varies seasonally, as well as between the sexes: the most venom is produced during the summer months and males produce more than females.[3]
*) Not including the nominate subspecies.
T) Type species.
Some sources also mention several other species:[3][9][10]
.jpg)
|website= (help) 