nomes no trilho de navegação
De Roothalsgoos (Branta ruficollis) is en Goos un warrt dor to de Seegöse (Branta) torekent. As all Göse höört se to de Aantenvagels mit to. Se is eng verwandt mit de Rottgoos (Branta bernicla).
De Roothalsgoos is de buntest mank all Seegöse. De Feddern sünd swatt mit wat witte Lienen dor in, de Bost is rostroot in'e Farv. Goos un Ganner verscheelt sik in’t Utsehn nich. Beide weert bi 55 cm lang un 1 bit 1,5 kg swaar. Bi’t Flegen seht de Flunken sunnerlich small ut. Düütlich to sehn sünd dor twee witte Striepen up.
De Göse, de noch nich bröden doot, fangt dat Ruden um den 15. Juli rüm an. In düsse Tied könnt se en poor Weken lang nich flegen. Um den 20. August rüm sünd se dor mit dör. To düsse Tied sünd ok de Jungvagels so wiet un könnt flegen. Se ruut nich mit all Feddern up’n Mol ruut vundeswegen noch wieter, wenn se al flegen könnt[1].
De Roothalsgoos fritt Gras, sunnerlich Queller. Hüdigendags maakt se sik ok an Weten un Mais ran, de Jungen freet ok Insekten.
De Goos is en Treckvagel un treckt hen un her twuschen de Gemarken in de europääsche Arktis, wo se bröden deit (sunnerlich in Westsibirien) un de Kuntreien in Zentralasien, wo se over Winter blifft, sunnerlich in Kasachstan, den Süüdirak un an de Küsten vun de Swatte See in Süüdoosteuropa. Bloß hen un wenn mol is se ok in Westeuropa an to drepen. Dor loopt enkelte Tiere faken tohopen mit de Rottgöse mit. Meist sünd dat Vagels, de enerwegens utknepen sünd, dat gifft avers ok de Wecken, de höört an un for sik to de Populatschonen mit to, de in Russland siene Tundra bröden deit un de normolerwiese over Winter in Bulgarien, Rumänien un in de Ukraine staht.[2]
Goos un Ganner blievt dat ganze Leven lang tosamen. Mit Bröden fangt se in de tweede Hälft vun den Junimaand an. Dat is for Göse man tämlich laat. De Kolonien sünd man lüttjet. Dor höört nich mehr, as 20-30 Paare to, meist avers bloß fiev bit seven Paare.[3]
Normolerwiese bröödt se an Stäen, de man en beten wiet af sünd un wo dat Felsen in’n Unnergrund gifft. De Goos maakt denn en Kuhlen un staffeert de ut mit Gras, Flechten, Moos un Dunenfeddern. Dor leggt se 4-6 hellgröne Eier rin. Bröden deit bloß man de Goos, de Ganner passt up. Dat duert bi 25 Dage, denn kruupt de Jungen ut un verlaat fix dat Nest. Se söökt sik ehr Freten sülms. De Familien hoolt sik in Trupps meist up’n Water up. De Olen un ok de Jungen könnt goot dükern, wenn se in Gefohr sünd.
De gesamte Tahl vun düsse Göse warrt vun de IUCN up knapp 40.000 taxeert. Vundeswegen steiht se up de Rode List unner den Status „in Gefohr“. Se warrt illegal jaagt in ehre Winterquartiere un de Gemarken, wo se leven deit, weert tonicht maakt, vundeswegen sünd se in Gefohr kamen.
. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons. De Roothalsgoos (Branta ruficollis) is en Goos un warrt dor to de Seegöse (Branta) torekent. As all Göse höört se to de Aantenvagels mit to. Se is eng verwandt mit de Rottgoos (Branta bernicla).
Ruskeikagluhanhi (Branta ruficollis) on lindu.
Piduhus: 54-60 cm
Siibien agjuväli: 110-125 cm
Paino: 1-1,5 kg
Бабыщжьэгъуплъ (лат-бз. Branta ruficollis) — бабыщ лъэпкъым щыщ къаз жьгъей пщагъуэщ, зы чилэм нэс къишэчу.
И тхыцӀэр, ныбэгущхьэр, пэр, лъакъуэхэр фӀыцӀэщ, джабэхэр, кӀэ щӀагъыр тэхущ. И пщэ гъунэхэм хужь кусэ кӀыхь къырох.
Урысейм и щӀыналъэхэм къанэмыщӀа нэгъуэщӀ щӀыпӀэ щыгъуалъхьэкъым, ауэ мэлъэтэж. ЩӀымахуэр щагъакӀуэ Каспий Хым и ипщэ Ӏуфэм, Къажэрым, Иракым. Щогъуалъхьэ псыхъуэ нэпкъ задэхэм, псыӀуфэ, къуэ зэщӀэкӀахэм. Абгъуэр игъэпщкӀукъым. Бадзэуэгъуэм шыри 3-9 къыреш. ШыщхьэӀум и иужырей тхьэмахуэм ехъулӀэу заӀэт. Бжьыхьэм Ищхъэрэ Къаукъазым и хыкъум Ӏуфэхэм щыплъагъунущ гупышхуэу зэгъусэу.
Я Ӏус нэхъыщхьэр къэкӀыгъэщ.
Бабыщжьэгъуплъ (лат-бз. Branta ruficollis) — бабыщ лъэпкъым щыщ къаз жьгъей пщагъуэщ, зы чилэм нэс къишэчу.
Ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙ[13] (лат. Branta ruficollisRuficollis Branta) — өйрәклеләр ғаиләһенән һыуҙа йөҙөүсе ҡош. Йыуан суҡышлы һәм ҡыҫҡа муйынлы, тышҡы күренеше менән бәләкәй ҡаҙҙы хәтерләтә. Төҫө сағыу һәм контраслы, үҙенә ҡуңыр-ерән, аҡ һәм ҡара төҫтәрҙе берләштерә. Һирәк осрай торған ҡош төрө, Рәсәй территорияһында тундрала, башлыса Таймырҙа һәм уның менән күрше өлкәләрҙә оя ҡора. Көнбайыш Ҡара диңгеҙ буйында, көньяҡ Каспий янында ҡышлай. Үҫемлек аҙыҡтар менән — шытып сыҡҡан йәшел үлән, ҡышлауҙа һәм осоп үтеүендә — даланың ваҡытлыса ҡыяҡлылары, иген ужым культуралары менән туҡлана. Йылына бер тапҡыр июнь—июль айҙарында оя ҡора, 3-9 йомортҡа һала. Еңел эйәләшә һәм йорт ҡошона әйләнә[14]. Халыҡ-ара һәм төбәктәрҙең Ҡыҙыл китабы һағы аҫтына алынған, тәбиғәтте һаҡлау буйынса бер нисә халыҡ-ара конвенцияларға индерелгән. Ҡарағаҙға һунар бөтә ерҙә лә тыйылған.
Бәләкәй ҡаҙға оҡшаған ҙур булмаған ҡарағаҙ бик хәрәкәтсән һәм аралашыусан.
Бынан тыш, теләһә ҡайһы йәштә ҡоштар яҡшы йөҙә һәм сума. Ҡыш осоуҙа ҡарағаҙҙар туп менән бергә булалар һәм тик ҡараңғы төшөү менән ялға туҡтайҙар. Һыуға төшәләр һәм яңғырауыҡлы ҡаңғылдау менән күтәреләләр[15]. Башҡа ҡарағаҙҙар менән сағыштырғанда ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙ ҡыҫҡа, әммә йыуан муйынлы һәм бик ҡыҫҡа,бәләкәй суҡышлы. Дөйөм күләме менән уны ҡыҙыл өйрәк менән сағыштырырға була, әммә ҡара ҡарағаҙҙан ҡалыша. Кәүҙә оҙонлоғо 53-56 см, ҡанаттарының ҡоласы 116-135 см, массаһы 1-1,7 кг[16].
Ҡауырһынында ҡара, аҡ һәм ҡоңғорт-ерән төҫтәр берләшә, был башҡа ҡаҙға оҡшаш ҡоштар араһынан уны еңел танырға мөмкинлек бирә. Бигерәк тә нәҙек аҡ һыҙат менән ҡаймалап алынған ҡауырһынының ҡуңыр-ерән өлөштәре — яңағы, бөрләтәүе, муйынының һәм күкрәгенең алғы өлөшө күҙгә ташлана. Маңлайы, түбәһе, соңҡаһы, муйынының артҡы өлөшө, арҡаһы, ҡанаттары һәм ҡойроғо ҡара, тик ҡойроғон ҡаплап торған өҫкө өлөшө генә аҡ төҫтә. Башының һүрәтен күҙе аша түбәһенән эйәгенә тиклем нәҙек ҡара һыҙат, шулай уҡ күҙе менән суҡышы араһындағы аҡ тамсы һымаҡ тап тулыландыра. Ҡорһағының алғы өлөшө ҡара, артҡы өлөшө, ҡойроҡ аҫты һымаҡ уҡ, аҡ төҫтә. Ҡабырғаларында бөтә кәүҙәһенең оҙонлоғо аша хатта ҙур аралыҡтан да яҡшы күренгән киң аҡ һыҙат үтә; Суҡышы һәм аяҡтары ҡара. Йәш ҡоштар ололарына оҡшаш, әммә дөйөм алғанда тоноғораҡ, бынан тыш, оло ҡоштарҙың ҡанаттарында ике асыҡ һыҙат булһа, йәш ҡоштарҙың ҡанаттарында 3—5 асыҡ һыҙат бар[14][16].
Ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙ үҙ-ара бик аралашыусан, һыуға төшкәндә һәм күтәрелгәндә алыҫтарға ишетелгән көслө тауыш сығаралар[14]. Ҡоштоң тауышын яңғырауыҡлы ике ижекле йәки йәки түбән ҡытҡылдау һымаҡ билдәләйҙәр, тауышы сәңкелдәк ҡаҙ йәки ҡашҡа ҡаҙ тауышын хәтерләтә[17][16][18]. Бынан тыш, ҡош үҙенә хас ыҫылдау сығара[14].
Ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙ — Рәсәйҙең эндемигы, Ямалдан алып көнсығышҡа ҡарай Хатанга бассейнының көнбайыш сигенә тиклем мүк-лишай һәм ҡыуаҡлы тундраларҙа ҙур булмаған майҙанда оялай[19][20]. Популяцмяһыныү күп өлөшө Таймыр ярымутрауында тупланған[21][22].
Яҙғы миграцияһы ҡаҙҙарҙыҡына ҡарағанда һуңыраҡ башлана, ҡоштар, ҡарҙан әрселгән ҡалҡыулыҡтарҙа йәшел үлән күренгәс, оялау участкаларын июндең тәүге яртыһында биләй[23][24]. Яҙғы осоуында 3-15 ҡоштан торған төркөмдән тора[25] һәм ҡаҙҙарҙан айырмалы рәүештә осло рәүешле теҙелеп осмай[26]. Миграцияның төп маршрутын ике өлөшкә бүлергә мөмкин: төньяҡтан көньяҡҡа һәм көнсығыштан көнбайышҡа һәм яҙ кире тәртиптә. Беренсе өлөшө Урал һыртынан көнсығышҡа үтә. Төньяҡ-көнбайыш Ҡаҙағстанда юнәлеше көнбайышҡа боролош ала, унан ҡарағаҙҙар Каспий алдының, көньяҡ-көнсығыш Украинаның дала һәм ярым дала райондары аша Ҡара диңгеҙҙең һәм Дунайҙың көнбайыш ярҙарына етә. Туҡланыу һәм ял итеү өсөн иң мөһим туҡталҡаһы Поляр түңәрәге районында Обь ташҡыны, һыубаҫар туғайҙары, Тубыл һәм Ишем үҙәндәрендә урман-дала, Ҡалмыҡстанда Маныч йылғаһы үҙәне, Ростов өлкәһе һәм Ставрополь крайы[27]. Көҙ күпләп осоуҙары сентябрь айының икенсе яртыһында[28]. Йыл һайын осоп үтеүендә «Шүлгәнташ» ҡурсаулығында Ағиҙел йылғаһында төркөмдә 7-12 ҡош осрай. «Башҡортостан» милли паркында, Крепостной Йылайыр йылғаһында, Ивановка (Дәүләкән районы) ауылында теркәлгән. Республика территорияһында миграция даими күҙәтелмәй. Сикләүсе фактор булып браконьерҙарҙың атыуы тора.
Оялау осоронда ҡыуаҡлыҡ һәм типик тундра зоналарында урынлаша [28][29])[24][18]. Иң ҡоро һәм һыуҙан алыҫ булмаған ҡалҡыу участкаларға өҫтөнлөк бирә[30][26]. Атап әйткәндә, йылға буйҙарындағы текә ярҙа һәм йырында урынлаша[31][32][24][25]. Көндөҙ ҡоштар ҡорола туҡлана, төндә ял итер өсөн ҡараңғы һаҙлы участкаларҙы һәм елһеҙ осраҡта хатта диңгеҙ акваторияһын һайлай[32].
Үҫемлек аҙыҡтар менән туҡлана. Үрсеү осоронда япраҡтар, шытымдар, төрлө үләндәрҙең тамырһабаҡтары, күрән һәм ҡырҡыбыуындың айырым төрҙәре менән туҡлана. Ҡышлауҙа көтөүлектәрҙә, аҡландарҙа һәм баҫыуҙарҙа ужым бойҙайы, арпа, кукуруз менән туҡлана[26]. Далалы ҡоро райондарҙа аҙыҡ өсөн үренделәр, бүлбеләр һәм эфемер игендең тамырһабаҡтарын, бөрмәкәй, һыу үләне, һуғанбаштың орлоҡтарын ҡуллана[33]. Аҙыҡты ҡорола һәм тәүлектең яҡты ваҡытында таба. Төндө ҡағиҙә булараҡ, һыуҙа, әммә ҡайһы саҡта туҡланған урында үткәрә. [14].
Енси өлгөргәнлек 3—4 йәштә башлана[34], парҙар ҡышлау урынында барлыҡҡа килә. Копуляциянан һуң ҡарағаҙҙар ныҡ итеп ҡанаттарын йәйә, ҡойроғон ҡабарта һәм муйынын һуҙа[25]. Парлашып йәки 4—5 парҙан торған колониялар менән, һәм һәр ваҡыт йырында күршелә урынлашҡан йыртҡыс ҡоштар, беренсе сиратта, сапсан, йәки һирәкләп эре аҡсарлаҡтар[25] колонияһы ҡурсаулығы аҫтында оялай. Ундай күршелек аҡ төлкөләрҙең ояны туҙҙырыуынан һаҡлай[33].
Осоп килеү менән оя ҡора башлайҙар. Ояһы асыҡ, ғәҙәттә, битләүҙең сағыштырмаса тигеҙ майҙанында ҙур булмаған уымдан ғибәрәт[28][26]. Әҙер ояның диаметры 20 сантиметр тирәһе, тәрәнлеге 5-8 см тәшкил итә[26]. Инә ҡарағаҙ аҡһыл йәки йәшкелт төҫтәге 3-9, йыш ҡына 5-7 йомортҡа һала, был ваҡытта ата ҡош яҡында һыуҙа йәки ярҙа була[28][25]. Йомортҡаның дәүмәле: (63-73). х. (41-48) мм[24]. Баҫып сығарыу ваҡыты 23-25 тәүлек. Кешенең ояға яҡынлашыуына реакцияһы бер төрлө түгел: бер ҡарағаҙ кешене яҡын ебәрергә, хатта тейергә мөмкинлек бирһә, икенселәре бер нисә аҙым яҡынлыҡта ояларынан төшөп китә, өсөнсөләре сапсандың шомло ҡысҡырыуынан йомортҡа һалмаҫтан алда уҡ ояны ташлап китә[24]. Себештәр донъяға июлдең икенсе яртыһында барлыҡҡа килә. Ике ата-әсә лә бәпкәләрен үләнле аҡланға алып бара, унда улар август аҙағына тиклем була[25]. Йыш ҡына бәпкәләр берләшә һәм бер нисә оло ҡош ҙур төркөм бәпкәләрҙе һаҡлап алып йөрөгән «балалар баҡсаһына» оҡшаш була[35].
Халыҡ-ара Ҡыҙыл китапта ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙға тулыһынса юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янаған статус бирелә(категория EN)[22]. Был статус XX быуаттың икенсе яртыһында ҡоштарҙың ҡырҡа кәмеүе һөҙөмтәһендә бирелә: 1950 йылдарҙың уртаһынан 1970 йылдарҙың уртаһына тиклем егерме йыл эсендә ул 50 меңдән 22—27 мең затҡа, йәғни 40 % тиклем кәмей[25][27]. Хәҙерге ваҡытта ул бер ни тиклем тотороҡлана һәм 37 мең енси өлгөргән ҡош иҫәпләнә[22].
Ҡыҙыл боғаҡлы ҡарағаҙ (лат. Branta ruficollisRuficollis Branta) — өйрәклеләр ғаиләһенән һыуҙа йөҙөүсе ҡош. Йыуан суҡышлы һәм ҡыҫҡа муйынлы, тышҡы күренеше менән бәләкәй ҡаҙҙы хәтерләтә. Төҫө сағыу һәм контраслы, үҙенә ҡуңыр-ерән, аҡ һәм ҡара төҫтәрҙе берләштерә. Һирәк осрай торған ҡош төрө, Рәсәй территорияһында тундрала, башлыса Таймырҙа һәм уның менән күрше өлкәләрҙә оя ҡора. Көнбайыш Ҡара диңгеҙ буйында, көньяҡ Каспий янында ҡышлай. Үҫемлек аҙыҡтар менән — шытып сыҡҡан йәшел үлән, ҡышлауҙа һәм осоп үтеүендә — даланың ваҡытлыса ҡыяҡлылары, иген ужым культуралары менән туҡлана. Йылына бер тапҡыр июнь—июль айҙарында оя ҡора, 3-9 йомортҡа һала. Еңел эйәләшә һәм йорт ҡошона әйләнә. Халыҡ-ара һәм төбәктәрҙең Ҡыҙыл китабы һағы аҫтына алынған, тәбиғәтте һаҡлау буйынса бер нисә халыҡ-ара конвенцияларға индерелгән. Ҡарағаҙға һунар бөтә ерҙә лә тыйылған.
_RWD3.jpg)
_RWD2.jpg)
_(4).JPG)
