Faia Europeia

Multimedia w Wikimedia Commons

Buk pospolity, buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) – gatunek drzewa należący do rodziny bukowatych (Fagaceae Dumort.). Występuje na przeważającej części kontynentu europejskiego. W Polsce pospolity, gatunek rodzimy.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w stanie dzikim w Europie i w Azji Zachodniej. W Europie zasięg występowania ciągnie się od północy Półwyspu Iberyjskiego przez Francję, Niemcy, kraje Europy Środkowej i Bałkany. Na Półwyspie Skandynawskim i Wyspach Brytyjskich występuje jedynie na południu. W Azji wyłącznie na zachodzie, spotykany w Turcji, Iranie oraz na Kaukazie^[2].

Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu. Pokrywa się ona z linią, wzdłuż której charakterystyczny dla Europy Zachodniej klimat atlantycki przechodzi w kontynentalny^[4]. Poczynając od Kaliningradu biegnie w kierunku południowym przez Lidzbark Warmiński, Olsztyn i Brodnicę. Tam skręca na zachód, przechodząc przez Chełmno, Bydgoszcz, zatacza koło przez Wągrowiec, okrążając od zachodu Poznań i Grodzisk Wielkopolski przez Leszno. Stamtąd biegnie w kierunku wschodnim przez Kalisz i Łódź do Skierniewic, skręcając ku Rawie Mazowieckiej, Opocznu i Radomiowi. Dalej przez Kazimierz, Lublin i Chełm. Tam raptownie skręca na południe w kierunku Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego do granicy państwa. W Polsce zachodniej i południowej buk jest jednym z podstawowych drzew tworzących lasy. Poza zwartą granicą zasięgu znajdują się liczne pojedyncze stanowiska.

Morfologia

Pokrój

Dorasta do ok. 25–30 m wysokości^[5] (wyjątkowo 50 m)^[6]. Korona młodszych drzew smukła, starszych gęsta, szeroka, nisko osadzona, jeżeli drzewo rośnie samotnie. U drzew rosnących w zwartych drzewostanach pnie są wysokie, gonne (bez bocznych gałęzi). Konary i większe gałęzie zwykle stromo wzniesione, na końcach nieznacznie zwisające^[7].

Pień

Dobrze widoczny przynajmniej do połowy korony, dalej dzieli się na potężne konary. Kora cienka, gładka, popielatoszara. Z wiekiem staje się nieco szorstka, nigdy jednak nie bywa spękana i nie łuszczy się, może być nieco falista lub porysowana^[7]. Młode pędy owłosione.

Liście

Skrętoległe, jajowate lub eliptyczne dorastające do 10 cm długości i 5 cm szerokości, całobrzegie lub falisto ząbkowane (zwłaszcza na odroślach i siewkach). Z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od dołu jasne i matowe. Młode liście z obu stron owłosione srebrzysto. Starsze mają owłosiony główny nerw na spodniej stronie. U nasady zwężone klinowato. Ogonek krótki, owłosiony^[7]. Jesienią przybierają rdzawe barwy^[8]. Pączki długie, ostre, lancetowate i czerwonobrunatne^[9].

Kwiaty

Kwiaty męskie zebrane w pęczki zwisające na długich osadkach. Każdy kwiat składa się z 10–15 pręcików i krótkiego czerwonobrunatnego okwiatu w kształcie rurki. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa, otoczone czteroklapową okrywą, która w miarę dojrzewania drewnieje tworząc tzw. miseczkę (cupuli).

Pyłek

Ziarna kuliste, trójszczelinowe z charakterystycznymi porami, średnicy około 50 μm, o cienkiej ścianie pokrytej drobnym bruzdowaniem^[10][11].

Owoce

Trójgraniaste, brązowe orzeszki nazywane bukwią z miękko owłosioną, zdrewniałą torebką – kupulą, pękającą na drzewie. Mają do 2 cm długości.

Biologia i ekologia

Rozwój

Fanerofit. Roślina jednopienna, wiatropylna. Kwitnie od kwietnia do maja. W klasyfikacji typów ekologicznych kwiatów wiatropylnych Fraderica Delpino, buk zwyczajny zaliczany jest do typu penduliflorae, czyli kwiatostanach zwieszających się i ruchomych, nie zebranych w kwiatostany kotkowe lecz w kuliste^[12].

W porównaniu z innymi drzewami ma stosunkowo niską produktywność pyłku^[11], ich przeciętna liczba w jednym kwiecie to około 12 tysięcy, podczas gdy u sosny jest to około 157 tysięcy^[12]. Dodatkowo ziarna są ciężkie, co utrudnia transport przez wiatr na większe odległości, skutkuje to lokalnym rozrastaniem się buczyn^[11].

Owocuje obficie co 5–8 lat (tzw. lata nasienne^[13][14]), poczynając mniej więcej od 60–80 roku życia (drzewa rosnące w odosobnieniu zaczynają owocować w wieku 40–50 lat). Okrywy orzechów pękają wczesną jesienią^[15]. Nasiona kiełkują tylko gdy są przykryte ściółką leśną. Należą do nasion kiełkujących w ciemności^[7]. Opadły na wilgotną ziemię orzeszek pęcznieje i wkrótce wyrasta z niego korzonek, który wnika w glebę. Kilka dni później rozwijają się dwa zielone liścienie, pomiędzy którymi znajduje się delikatny pęd, który rosnąc przez lato, wykształca pierwsze liście właściwe^[16]. Młode rośliny doskonale znoszą zacienienie. W rozprzestrzenianiu buka zwyczajnego uczestniczą zwierzęta^[7] m.in. sójki i wiewiórki.

Gatunek ten jest wśród drzew najbardziej wydajnym producentem ściółki. Jego liście zawierają duże ilości związków wapnia, dzięki czemu powstająca z nich próchnica wzbogaca glebę w substancje pokarmowe i przeciwdziała wyjaławianiu^[4]. Współcześnie buk jest najlepiej przystosowanym do panujących warunków przyrodniczych drzewem liściastym w zachodniej części Europy Środkowej^[7]. Tworzy również większość naturalnych lasów zachodniej Europy^[17]. Osiąga wiek ponad 400 lat (np. w dolnym reglu Babiej Góry), a w południowej Europie nawet ponad 500 lat^[18]. Drzewostany bukowe w Polsce zajmują powierzchnię około 341,6 tysięcy hektarów, jest to około 4,9% powierzchni leśnej kraju i 21,3% powierzchni drzewostanów liściastych^[19].

Siedlisko

Lubi dość wysoką wilgotność powietrza. Jest wrażliwy na wiosenne przymrozki, dlatego brak naturalnych stanowisk w centralnej i wschodniej Polsce. Rośnie na glebach żyznych, napowietrzonych i wilgotnych, ale nie podmokłych. Odznacza się dość wysokimi wymaganiami glebowymi. Charakteryzuje się dużą tolerancją poziomu zakwaszenia gleby – występuje zarówno na glebach silnie kwaśnych (gleby brunatne), jak i o odczynie zasadowym (gleby wapienne)^[20]. W północnej Europie występuje w niskich położeniach do 650 m, im dalej ku południu tym rośnie wyżej. Optimum rozwoju buczyn w Karpatach przypada na górną część regla dolnego, tj. około 800–1150 m n.p.m. (w Tatrach buk dochodzi maksymalnie do 1250 m)^[21]. W Alpach występuje na 1540 m, na Etnie sięga do 1880 m. Zajmuje siedliska lasu świeżego, mieszanego i wilgotnego. Na Pomorzu Zachodnim jest głównym składnikiem niektórych kompleksów leśnych (np. Puszcza Bukowa pod Szczecinem).

Fitosocjologia

Tworzy buczyny (Fagion sylvaticae), w których dominuje, rośnie też licznie w grądach (Carpinion), mniej licznie w łęgach i dąbrowach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Fagion sylvaticae^[22]. Według obowiązującej klasyfikacji można wyróżnić dwa taksony fitosocjologiczne, buczynę karpacką (Fagetum carpaticum) oraz buczynę pomorską (Melico-Fagetum)^[20].

Genetyka

Liczba chromosomów: 2n = 24^[23].

Nazewnictwo

Nazwa buk pochodzi od anglosaskiego boc oraz starogermańskiego Buche, stąd m.in. angielskie słowo book, oznaczające książkę. W Skandynawii pierwsze manuskrypty spisywano na cienkich bukowych tabliczkach, oprawionych w bukowe okładki^[15].

Zagrożenia i ochrona

Przez lata uważano że buczyny w Polsce nie są znacząco zagrożone pod względem zdrowotnym, ponieważ występują na siedliskach zgodnych z wymaganiami ekologicznymi, są rodzimego pochodzenia, ulegają nielicznym chorobom infekcyjnym. Nie występują także masowe pojawienia foliofagów, brakuje ksylofagów i kambiofagów. Jednak w latach 80. ubiegłego wieku w wielu krajach zaczęto obserwować zjawisko pogarszania się stanu zdrowotnego lasów. Czynnikiem odpowiedzialnym za zamieranie drzewostanów bukowych jest „zgorzel kory buka” zwana także „zamieraniem buka”, „śluzotokiem buka” lub „nekrozą kory buka”^[24], która pojawia się w zwiększonym nasileniu w różnych częściach Europy co kilkanaście lat. Stwierdzone procesy chorobowe są potencjalnie dużym zagrożeniem, które może stać się realne przy sprzyjających ich rozwojowi warunkach^[19].

Buczyny rosną na glebach atrakcyjnych rolniczo, przez co zostały w znacznej mierze wyniszczone przez człowieka^[25].

Wymiar tego gatunku kwalifikujący go do ochrony w formie pomnika przyrody to co najmniej 310 cm długości obwodu w pierśnicy^[26].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Napar z liści zawierających kwasy fenolowe, saponiny i flawonoidy działa przeciwzapalnie i odkażająco.

Surowiec drzewny

Drewno twarde, ciężkie i spoiste, beztwardzielowe i rozpierzchłonaczyniowe o barwie różowawej z rdzeniem fioletowym, nie zróżnicowanym na biel i twardziel (czasem występuje tzw. „fałszywa twardziel”). Ma bardzo duże zastosowanie w technice. Dostarcza doskonałego materiału meblowego^[27], nadaje się także na parkiety, sklejki i płyty wiórowe. Produkuje się z niego beczki, skrzynki, narzędzia, części maszyn i przyrządów sportowych, oraz wiele przedmiotów codziennego użytku. Przemysł chemiczny wytwarza z niego papier, ocet drzewny, węgiel drzewny i olej smołowy. Nadaje się do toczenia.

Roślina energetyczna

Ma dużą wartość opałową. Jednym z ważnych produktów przeróbki drewna bukowego jest węgiel drzewny^[25].

Roślina ozdobna

Roślina ozdobna – drzewo parkowe, używane także do zadrzewień przy drogach. Istnieje wiele odmian ozdobnych.

Roślina jadalna

Młode liście są jadalne, mają orzechowy smak, z czasem gorzknieją i twardnieją^[15]. Mogą być wykorzystywane jako dodatek do sałat liściowych, sałatek warzywnych i zup^[28]. Bukiew jest bogata w tłuszcz, który po wyciśnięciu służyć może do karmienia świń, z tego powodu jest też chętnie zjadana przez dziki i ptaki oraz magazynowana przez myszy i wiewiórki. Z bukwi wytwarza się olej leczniczy, palny i techniczny. Zawiera również trimetyloaminę (faginę), alkaloid, który w większych ilościach ma działanie halucynogenne i toksyczne^[29].

Roślina pastewna

Liście stanowią dobrą paszę dla zwierząt^[15].

Inne zastosowania

Nadają się na żywopłoty i szpalery^[8]. Martwe liście utrzymują się na gałęziach zimą, co zapewnia dodatkową ochronę przed wiatrem^[15]. Leśnicy wykorzystują je do pielęgnowania drzewostanów sosnowych. Ocieniając pnie sosen, buk przyspiesza odpadanie gałęzi sosnowych, co podnosi jakość drewna, a ściółka bukowa niweluje niekorzystny wpływ, jaki niekiedy wywiera na glebę ściółka sosnowa^[4]. Z wiór bukowych wytwarzano dawniej mocny ocet, z kolei popiołu z drewna bukowego używano do prania bielizny^[28].

Uprawa

Wymagania

Najlepiej rośnie na żyznej, próchnicznej oraz dość wilgotnej glebie, w miejscach słonecznych i półcieniu^[30].

Rozmnażanie

Siew, sadzonki, szczepienie.

Zmienność

Gatunek zmienny, istnieje bardzo duża liczba odmian ozdobnych.

• Asplenifolia – wolno rosnące drzewo o gęstej, szeroko rozpostartej, piramidalnej koronie. Liście zielone, bardzo zmienne, powcinane w różnym stopniu, najwęższe na długopędach młodych drzew. Stosunkowo dobrze rośnie w miastach i w rejonach o silnie zanieczyszczonym powietrzu^[31].
• Atropunicea – osiąga 20 m wysokości i szerokości. Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na pomarańczowożółto. Doskonale znosi cięcie. Do wykorzystania w parkach i zieleńcach, w zestawieniach barwnych i jako szpalery^[31].
• Dawyck – dorasta do 15 m wysokości przy 3 m szerokości korony. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe^[31].
• Dawyck Gold – drzewo o wąskiej kolumnowej lub stożkowej koronie. Dorasta do 15 m. Młode liście intensywnie złocistożółte, później stopniowo zielenieją. Przebarwienie jesienne żółte. Na gleby żyzne i świeże. Do sadzenia w parkach i dużych ogrodach, jako drzewo soliterowe, alejowe lub osłonowe.
• Dawyck Purple – dorasta do 15 m^[8], o stożkowej lub kolumnowej koronie (szerokość 3 m). Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na jasnobrązowo^[31].
• Fastigiata – forma początkowa wąskowrzecionowata, w starszym wieku wąskostożkowata o konarach wyprostowanych, wyrastających równolegle do pnia.
• Laciniata – forma zbliżona do odm. Asplenifolia o liściach mniej lub bardziej wcinanych, i o szybszym wzroście.
• Pendula – korona zmienna, szeroka lub słupowa. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe. Preferuje gleby żyzne i świeże^[31].
• Purpurea pendula – wolnorosnące, małe drzewo, o zwisającej, parasolowatej koronie. Dorasta do kilku metrów wysokości. Liście ciemnoczerwone, jesienią przebarwiają się na kolor czerwonobrązowy^[31].
• Rohanii – blaszki liściowe z pofalowanymi i mocno powcinanymi brzegami, barwy miedziano-purpurowej, wzrost powolny, powstała w 1888 roku W Czechach ze skrzyżowania dwóch odmian.
• Rohan Weeping – kształt liści jak u 'Rohanii', barwa ciemno bordowa.
• Roseomarginata syn. Tricolor, Purpurea Tricolor – Młode liście ciemnopurpurowe, dojrzałe o brzegach różowych z białym przebarwieniem na przejściu.
• Tortuosa syn. F. s. f. suentiliensis Schelle 1911 – jedna z najciekawszych odmian buka znana od początku XIX wieku, ale późno opisana jako forma botaniczna. W Polsce rozmnażana dopiero od kilkunastu lat i prawdopodobnie starsze egzemplarze nie są znane. Charakteryzuje się bardzo wolnym wzrostem i silnie powyginanymi konarami, co nadaje starszym egzemplarzom ciekawy wygląd.
• Zlatia – drzewo o szerokiej, zaokrąglonej koronie. Młode liście na wiosnę, przez okres 2–3 tygodni złotożółte, później zielone^[31].

Obecność w kulturze i symbolice

Buk był opisywany przez starożytnych uczonych, Teofrasta z Eresos i Cycerona. Starożytni Rzymianie uważali go za drzewo szczęśliwe, symbol miłości, płodności i cierpliwości. W polskiej tradycji ludowej uchodził za drzewo odstraszające czarownice i demony, bywało jednak, że przeciwnie – przypisywano mu kontakty ze złymi mocami^[28].

Ciekawostki

• Najgrubszy buk zwyczajny w Lasach Państwowych rośnie w nadleśnictwie Nowogard. Ma 750 cm obwodu^[32].
• Najgrubszy (jednopniowy) buk w Polsce rośnie w powiecie rybnickim, w Świerklanach - to Buk Sobieskiego o obwodzie 718 cm.
• Najwyższy (30 m) i najdłuższy (530 m) żywopłot na świecie tworzą buki pospolite w okolicach Meikleour(ang.) w Szkocji.
• Duży buk produkuje dziennie około 7000 litrów tlenu, jest to ilość wystarczająca dla 50 ludzi^[16].
• Każdy hektar lasu bukowego corocznie odfiltrowuje z powietrza około 50 ton pyłu^[16].
• Adam Mickiewicz wymienił buki, opisując puszczę w poemacie Pan Tadeusz, co stało się zarzewiem wielu dyskusji, gdyż na Litwie ten gatunek nie występuje^[8].
• Francuski pisarz Gustave Flaubert namiętnie palił fajkę bukową^[28].
• Fagot, instrument dęty drewniany, zawdzięcza swoją nazwę właśnie bukowi z którego jest wykonywany^[25].

Przypisy

Bibliografia

• Włodzimierz Seneta, Drzewa i krzewy liściaste, Tom III (D-H), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, ​ISBN 83-01-12029-0​

Rodzime drzewa i krzewy Polski na podstawie Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002)Nagonasienne Drzewa i krzewy

• cis pospolity
• jałowiec pospolity
• jałowiec sabiński
• jodła pospolita
• kosodrzewina
• modrzew europejski
• sosna limba
• sosna zwyczajna
• świerk pospolity

Okrytonasienne Krzewy i pnącza

• berberys zwyczajny
• bez czarny
• bez koralowy
• bluszcz pospolity
• brzoza karłowata
• brzoza niska
• dereń świdwa
• irga czarna
• irga kutnerowata
• irga zwyczajna
• kalina koralowa
• kłokoczka południowa
• kruszyna pospolita
• leszczyna pospolita
• olsza zielona
• porzeczka alpejska
• porzeczka agrest
• porzeczka czarna
• porzeczka zwyczajna
• porzeczka skalna
• rokitnik zwyczajny
• różanecznik żółty
• szakłak pospolity
• śliwa tarnina
• tawuła średnia
• tawuła wierzbolistna
• trzmielina pospolita
• trzmielina brodawkowata
• wawrzynek wilczełyko
• wiciokrzew czarny
• wiciokrzew pomorski
• wiciokrzew pospolity
• wierzba purpurowa
• wierzba szara
• wierzba szwajcarska
• wierzba śląska
• wierzba uszata
• wierzba wiciowa
• wiśnia karłowata oraz liczne gatunki róż i jeżyn

Drzewa

• brzoza brodawkowata
• brzoza ojcowska
• brzoza omszona
• brzoza Szafera
• buk zwyczajny
• czeremcha zwyczajna
• czeremcha skalna
• dąb bezszypułkowy
• dąb szypułkowy
• głóg dwuszyjkowy
• głóg jednoszyjkowy
• grab pospolity
• grusza polna
• grusza pospolita
• jabłoń dzika
• jarząb brekinia
• jarząb grecki
• jarząb mączny
• jarząb nieszpułkowy
• jarząb pospolity
• jarząb szwedzki
• jesion wyniosły
• klon jawor
• klon polny
• klon zwyczajny
• lipa drobnolistna
• lipa szerokolistna
• olsza czarna
• olsza szara
• topola biała
• topola czarna
• topola osika
• topola szara
• wiąz górski
• wiąz pospolity
• wiąz szypułkowy
• wierzba biała
• wierzba iwa
• wierzba krucha
• wierzba trójpręcikowa
• wierzba pięciopręcikowa
• wierzba siwa
• wiśnia ptasia (czereśnia)